Trọn bộ giáo án lịch sử lớp 10 nâng cao

NGUYỄN XUÂN TRƯỜNG (CHỦ BIÊN)

GIỚI THIỆU GIÁO ÁN LỊCH SỬ 10 –
NÂNG CAO

NXB HÀ NỘI, 2006
1


VỀ VIỆC SOẠN GIÁO ÁN LỊCH SỬ
THEO YÊU CẦU ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP
DẠY HỌC Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Nâng cao chất lượng dạy học nói chung, giờ học Lịch sử nói riêng là mục
tiêu phấn đấu của các thầy cô giáo trong nhà trường hiện nay. Đó là kết quả của
sự suy nghĩ, tìm tòi, vận dụng những nguyên lý về phương pháp dạy học với
nghệ thuật sư phạm trong thực tiễn giáo dục. Quá trình chuẩn bị giờ học - soạn
giáo án là nhân tố đầu tiên có vai trò quan trọng đối với hiệu quả giờ học. Vậy
chuẩn bị một giáo án như thế nào cho tốt, nhất là đối với giáo án theo hướng
phát huy tính tích cực của học sinh?
I. MỘT SỐ YÊU CẦU CƠ BẢN ĐỐI VỚI MỘT GIÁO ÁN MÔN LỊCH SỬ
Giáo án là bản kế hoạch về một tiết lên lớp trong đó nêu rõ các bước chủ
yếu của giáo viên (GV) và học sinh (HS) phải thực hiện trên lớp; đồng thời cũng
nêu một cách vắn tắt nội dung và phương pháp của dạy học nhằm đạt được mục
đích cụ thể và rõ ràng mà GV đã xác định theo yêu cầu của chương trình học.
Như vậy, giáo án bao gồm không chỉ nội dung, phương pháp dạy học, mà
cả cách tổ chức hoạt động của GV và HS, như bản thiết kế của thầy về một bài
giảng. Giáo án có thể viết một cột hoặc chia thành hai cột (một bên là nội dung
những kiến thức cơ bản HS cần ghi, một bên là công việc mà thầy và trò cần tiến
hành theo hướng tích cực hoá việc dạy học). Điều này phụ thuộc rất nhiều vào
năng lực chuyên môn, nghiệp vụ và sự sáng tạo của thầy.
Để soạn giáo án tốt, GV cần tiến hành các công việc sau:

Trước hết, cần xác định loại bài và vị trí của bài trong khóa trình để có
nội dung và phương pháp dạy học phù hợp.
Ví như, khi soạn bài “Cách mạng tư sản Pháp 1789”, GV phải xác định
rõ loại bài này và vị trí của bài trong khóa trình Lịch sử lớp 10 theo chương trình
chuẩn. Đây là bài trình bày và tiếp nhận kiến thức mới, tiếp sau các cuộc cách
mạng tư sản đã học và đây là cuộc cách mạng tư sản triệt để nhất mà Lê-nin gọi
là cuộc “Đại cách mạng”. Quần chúng đã làm cho cách mạng thắng lợi và đưa
cách mạng phát triển theo đường đi lên đạt đến đỉnh cao của nó là nền chuyên
chính dân chủ cách mạng Gia-cô-banh đã hoàn thành đầy đủ các nhiệm vụ của
một cuộc cách mạng tư sản dân chủ. Nó đã mở ra thời kì thắng lợi và củng cố
chủ nghĩa tư bản ở các nước tiên tiến châu Âu, châu Mĩ. Nó thức tỉnh các lực
lượng dân tộc, dân chủ và tiến bộ đứng lên chống phong kiến chuyên chế, chống
chế độ thực dân. Như vậy, bài này có một vị trí quan trọng trong giúp HS nắm
vững hơn khái nhiệm “cách mạng tư sản”, được hình thành từ bài “Cách mạng
Nê-đéc-lan thế kỉ XVI”, hiểu nhận thức được nguyên nhân sâu xa, duyên cớ trực
tiếp, các hình thức khác nhau của cuộc cách mạng tư sản, kết quả ý nghĩa của
mỗi cuộc cách mạng. Trên cơ sở ấy giáo dục HS lòng kính trọng, niềm tin vào
sự sáng tạo của quần chúng nhân dân trong cách mạng, phát triển ở các em năng
lực nhận thức, kĩ năng tư duy về tính tất yếu của sự phát triển xã hội theo quy
luật.
Thứ hai, phải xác định rõ mục tiêu (mục đích yêu cầu) của bài học, gồm
có các nhiệm vụ về nhận thức (giáo dưỡng), giáo dục và phát triển. Đây là công
2


việc khó và phức tạp, quyết định hiệu quả của các công việc tiếp theo khi soạn
bài.
Về nhiệm vụ giáo dưỡng, GV phải tìm hiểu nội dung bài viết trong sách
giáo khoa (SGK), hướng dẫn của sách giáo viên (SGV) để xác định những đơn
vị kiến thức của bài học với những sự kiện cơ bản niên đại, phương pháp truyền

thụ thích hợp làm sáng tỏ nội dung cần học.
Để xác định nhiệm vụ giáo dục của bài, GV cần căn cứ vào nhiệm vụ
giáo dục chung của khóa trình và nội dung cụ thể của bài. Như vậy sẽ không rơi
vào công thức giáo điều và việc tiến hành giáo dục tư tưởng, thái độ, phẩm chất,
đạo đức của từng bài có hiệu quả thiết thực.
Muốn xác định nhiệm vụ phát triển, GV nên dựa vào nội dung đặc trưng
bộ môn, nội dung bài học mà xác định những kĩ năng tư duy về thực hành (vận
dụng kiến thức đã học để tiếp thu kiến thức mới và vận dụng vào cuộc sống).
Tổng hợp các yêu cầu trên, chúng ta xác định một cách toàn diện cụ thể
mục tiêu bài học, chỉ đạo nội dung, phương pháp dạy học.
Thứ ba, phải xây dựng đề cương và viết giáo án.
Để xây dựng đề cương bài học, GV phải xem xét mối tương quan giữa bài
viết của SGK với nội dung bài giảng. Căn cứ vào nội dung chính của bài (đã xác
định), thời gian của tiết học, GV xác định khối lượng thông tin HS cần nắm,
mức độ lĩnh hội các thông tin này (những sự kiện cần đi sâu, sự kiện đi lướt và
những sự kiện hướng dẫn HS về nhà đọc), các phương tiện học tập (tài liệu tham
khảo, đồ dùng trực quan...).
Nội dung bài soạn cần tránh lối dạy học nhồi nhét kiến thức, kiểu cổ động
giáo dục bằng những “khẩu hiệu chính trị” không xuất phát từ sự kiện lịch sử cụ
thể. Bài soạn phải thể hiện được các hoạt động điều khiển, tổ chức của GV trên
cơ sở phát huy tính tức cực của HS tron quá trình dạy học. Muốn vậy, khi xác
định cách tổ chức công việc của GV và HS phải kết hợp việc truyền thụ kiến
thức mới với hoạt động tích cực của các em. Lĩnh hội kiến thức và phát triển
năng lực nhận thức là hai mặt khăng khít với nhau của quá trình học tập của HS.
Giáo án của một bài học lịch sử thường bao gồm các phần :
- Mục tiêu của bài học.
- Cấu tạo các bước của giờ học (cấu trúc của giờ học). Việc vận dụng các
bước lên lớp, cấu tạo nội dung lịch sử của bài cần linh hoạt mềm dẻo. Cấu trúc
nội dung lịch sử của bài có thể chuẩn bị tuần tự theo các mục đích của SGK,
hoặc có thể chia nhỏ các mục, gộp các mục lại với nhau (nếu thấy hợp lý).

- Nội dung, phương pháp dạy học và cách tổ chức hoạt động của GV và
HS trong giờ học là khâu trung tâm của giáo án. Ở phần này cần ghi rõ các công
việc của thầy và hoạt động nhận thức của trò, mối quan hệ giữa hoạt động của
thầy và trò (qua việc thầy đặt câu hỏi, kích thức HS suy nghĩ, tìm ý trả lời,
hướng dẫn HS thảo luận, động viên đánh giá việc trả lời của HS, bổ sung, sửa
chữa những thiếu sót, bài tập về nhà...).
Ghi cụ thể các công việc của GV và HS trong giáo án sẽ tiết kiệm được
thời gian khi tiến hành bài học, tránh tình trạng lúng túng vì câu hỏi nêu không
rõ ràng, HS không trả lời được, hoặc GV không biết hướng dẫn, gợi ý cho HS
trả lời...
3


Trong giáo án ghi cụ thể công việc của GV : xác định nội dung cơ bản sẽ
trình bày ở từng mục theo hướng cung cấp kiến thức mới, hướng dẫn HS tìm
hiểu các vấn đề nêu trong bài, thu thập tư liệu tham khảo cần thiết để bổ sung
cho các mục, xác định phương pháp tiến hành, dự kiến thời gian cho từng mục,
nội dung các câu hỏi vận dụng (bài tập nhận thức) đặt ở đầu giờ, các câu hỏi gợi
mở trong quá trình giảng... Chi tiết hơn, khi ghi câu hỏi, nên ghi rõ dự định hỏi
các HS khá, trung bình hay yếu, vận dụng gì cần để HS tranh luận, thầy nên chốt
cái gì, cách gợi ý, hướng dẫn HS tìm câu trả lời, động viên đánh giá HS khi phát
biểu; việc kiểm tra ở cuối giờ (miệng hay viết, nội dung các câu hỏi kiểm tra).
Như vậy giáo án xác định rõ công việc của GV trên lớp không phải “thuyết
trình, độc thoại” mà tổ chức, hướng dẫn HS tiếp thu kiến thức.
Hoạt động nhận thức của HS được thể hiện ở việc chú ý nghe giảng, biết
ghi chép, nêu vấn đề lĩnh hội được kiến thức cơ bản một cách tích cực đánh giá
câu hỏi của bạn, nắm được phương pháp nhận thức lịch sử mà thầy đã hướng
dẫn, từ sự kiện cụ thể rút ra kết luận khái quát.
Giáo án tốt được đánh giá theo những yêu cầu chủ yếu sau đây:
- Phản ánh được nội dung cơ bản của chương trình, SGK và tình hình HS.

- Thể hiện được các điều kiện cụ thể của từng lớp, từng trường, từng
vùng, từng địa phương.
- Tạo điều kiện thuận lợi để GV lên lớp đạt hiệu quả cao.
- Tạo điều kiện cho HS lĩnh hội bài tốt.
Một giáo án đạt yêu cầu phải thể hiện được sự đổi mới về nội dung và
phương pháp dạy học.
Thứ nhất : đổi mới về nội dung. Đó là xác định kiến thức cơ bản mà HS
cần nắm, không liệt kê nhiều sự kiện mang tính chất một bài kể chuyện, chất
đống tài liệu sự kiện mà không hiểu lịch sử.
Thứ hai : đổi mới về phương pháp dạy của GV và phương pháp học tập
của HS theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo trong học tập của
HS, thiết kế và thể hiện được hai hoạt động của GV và HS; HS được chủ động
tham gia vào quá trình nhận thức, được “nghĩ nhiều, làm nhiều, nói nhiều” trong
giờ học.
Thứ ba : phải tăng thêm tính thực hành của bộ. Trước hết cần chú trọng
sử dụng thiết bị đồ dùng dạy học bộ môn. GV phải khai thác và tổ chức cho HS
khai thác tất cả những thiết bị và đồ dùng đã có trong SGK và được trang bị.
Thiết bị, đồ dùng được sử dụng theo quan niệm đổi mới không phải là để minh
họa cho bài học mà còn chính là nguồn nhận thức lịch sử, cung cấp kiến thức
cần khai thác cho HS. Ngòai ra cần có các bài tập, thực hành khi dạy học...
II. GỢI Ý CẤU TRÚC GIÁO ÁN MÔN LỊCH SỬ
Một giáo án lịch sử được soạn theo những yêu cầu sau :
A - Mục tiêu bài học
1. Kiến thức
Cần xác định
- Bài có những đơn vị kiến thức cơ bản nào mà HS cần nắm (vì sao đó là
những kiến thức cơ bản? Nội dung các kiến thức cơ bản này?).
4

- Kiến thức nào là kiến thức trọng tâm của bài để có các biện pháp sư
phạm cần thiết để giúp HS nắm vững.
2. Tư tưởng, tình cảm, thái độ
Qua bài học giáo dục cho HS : yêu quê hương đất nước, yêu lao động,
biết ơn các anh hùng liệt sĩ, lòng tự hào dân tộc, tinh thần quốc tế vô sản... Tùy
theo nội dung của bài mà giáo dục mặt nào chủ yếu, không gò ép cứng nhắc,
công thức...
3. Kĩ năng
Bài học rèn luyện cho HS những kĩ năng gì: so sánh đối chiếu, lập bảng
thống kê, phân tích tổng hợp, sử dụng bản đồ...
B - Thiết bị, đồ dùng dạy học và tư liệu dạy học
- GV chuẩn bị thiết bị, đồ dùng dạy học: đầu video, đèn chiếu, tranh ảnh,
bản đồ, các tài liệu tham khảo... cần cho bài giảng.
- Về phía HS cũng chuẩn bị : tranh ảnh sưu tầm, lược đồ tự vẽ, các đồ
dùng chuẩn bị cho bài tập, trò chơi...
C - Tiến trình tổ chức dạy và học
1. Quan niệm cấu trúc của giáo án
* Quan niệm cũ:
Giáo án phải đảm bảo đầy đủ, trình tự các bước lên lớp:
- Ổn định lớp
- Kiểm tra bài cũ
- Giảng bài mới
- Củng cố bài
- Dặn dò HS
* Quan niệm hiện nay:
- Đó là việc thiết kế của một giờ học mà GV cần thực hiện, nhưng không
nhất thiết phải tuân thủ theo trình tự cả 5 bước mà tùy điều kiện cụ thể về đối
tượng HS, cơ sở vật chất, nội dung bài học mà vận dụng sao cho linh hoạt, sáng
tạo, mềm dẻo không cứng nhắc và máy móc.
- Cấu trúc bài phải phụ thuộc vào loại bài, nội dung và mục tiêu bài học.

2. Gợi ý về cấu trúc giáo án
Kiểm tra bài cũ:
Mục đích của kiểm tra bài cũ không chỉ kiểm tra khả năng nhận thức kiến
thức bài cũ của HS, mà còn phải hướng tới việc dẫn dắt các em vào tiếp thu kiến
thức mới; vì vậy, GV có thể kiểm tra ở đầu giờ để dẫn dắt vào bài bài mới, có
thể trong quá trình giảng bài mới cần huy động kiến thức cũ để HS tiếp thu kiến
thức mới GV cũng có thể kiểm tra; khi sơ kết bài học cần huy động kiến thức cũ
để sơ kết, tổng kết cũng có thể kiểm tra.
Dẫn dắt vào bài mới:
- Có nhiều cách giới thiệu bài mới, chẳng hạn nêu tình huống có vấn đề
khái quát kiến thức cũ để dẫn dắt vào bài mới. Về cơ bản, đây là công việc nêu
rõ mục tiêu bài học và HS dưới sự hướng dẫn của GV phải đạt được trong giờ
học.
Tổ chức các hoạt động dạy và học trên lớp:
- Thiết kế hoạt động của thầy và trò theo các mục của bài của SGK.
5


- Mỗi mục của bài có thể có một hoặc nhiều hoạt động tùy theo nội dung.
- Mỗi hoạt động thường được tiến hành các công việc sau:
Thứ nhất : Xác định mức độ kiến thức cần đạt của mỗi hoạt động: thông
qua hoạt động HS nắm được những nội dung kiến thức gì, ở mức độ như thế
nào? (nắm nội dung chính, những nét khái quát, hay hiểu bản chất, so sánh, đối
chiếu với các sự kiện khác).
Thứ hai : Tổ chức thực hiện với hoạt động của GV và HS bao gồm các
bước sau:
- Thông báo thông tin, cho HS làm việc với SGK, tư liệu lịch sử, tranh
ảnh, bản đồ, xem băng, tuy nhiên thông tin phải có định hướng của GV.
- Xử lí các thông tin, với việc nêu các câu hỏi, bài tập, vấn đề thảo luận
thông qua các hoạt động cá nhân, hoạt động nhóm hoặc cả lớp dưới sự tổ chức

hướng dẫn của GV.
- Kết quả xử lý và kết luận, với việc HS thông báo kết quả xử lí thông tin
do GV tổ chức hướng dẫn và GV đưa ra nhận xét đúng, sai, sửa chữa, bổ sung
cà cuối cùng GV đưa ra kết luận.
Sau đây một dẫn chứng cụ thể về tổ chức theo hoạt động của thầy và trò
trong giờ học.
Hoạt động của thầy – trò
Nội dung kiến thức cần đạt
Hoạt động 1
Mục 1 ................
- Mức độ kiến thức cần đạt ....................
- Tổ chức thực hiện:
+ GV thông báo thông tin, cho HS làm
- HS tự rút ra nội dung
việc với SGK, tư liệu lịch sử, tranh ảnh, bản đồ, kiến thức cần đạt trong hoạt
xem băng, tuy nhiên thông tin phải có định động.
hướng của GV.
+ HS xử lí các thông tin, với việc nêu các
câu hỏi, bài tập, vấn đề thảo luận thông qua các
hoạt động cá nhân, hoạt động nhóm hoặc cả lớp
dưới sự tổ chức hướng dẫn của thầy.
+ HS thông báo kết quả xử lí.
+ GV nhận xét đúng, sai, sửa chữa, bổ
sung và đi đến kết luận.
Hoạt động 2
- Mức độ kiến thức cần đạt : ..........
- Tổ chức thực hiện ....................
Củng cố, sơ kết bài học
- Sau khi kết thúc bài học, GV khái quát và tổng kết tòan bộ nội dung của
bài hoặc có thể củng cố, sơ kết sau mỗi mục nếu thấy cần thiết.

Dặn dò, ra bài tập cho HS
- GV ra bài tập hướng dẫn HS làm bài ngay ở lớp nếu còn thời gian, hoặc
ra bài tập, nêu câu hỏi để HS về nhà tự trả lời câu hỏi và làm bài tập ở nhà.
6


- Dặn dò HS chuẩn bị công việc ở nhà phục vụ cho bài mới: tìm hiểu
trước nội dung của SGK, sưu tầm tư liệu liên quan đến nội dung bài học mới,
làm đồ dùng học tập như vẽ bản đồ, sơ đồ, lược đồ, xây dựng những đoạn tường
thuật, miêu tả.
Trên đây là những yêu cầu chung trong việc soạn giáo án lịch sử ở trường
THCS theo hứơng phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo của HS thể hiện rõ
được hoạt động của thầy và hoạt động của trò, những giáo án cụ thể sẽ được
chúng tôi thể hiện ở phần sau.

7


Phần một
LỊCH SỬ THẾ GIỚI THỜI NGUYÊN THỦY, CỔ ĐẠI VÀ TRUNG ĐẠI

Chương I
XÃ HỘI NGUYÊN THỦY
Bài 1
SỰ XUẤT HIỆN CON NGƯỜI VÀ XÃ HỘI LOÀI NGƯỜI
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC
1. Kiến thức
HS cần hiểu những mốc và bước tiến trên chặng đường dài, phấn đấu qua
hàng triệu năm của loài người nhằm cải thiện đời sống và cải biến bản thân con
người.

2. Tư tưởng, tình cảm
Giáo dục lòng yêu lao động, vì lao động không những nâng cao đời sống
của con người mà còn hoàn thiện bản thân con người.
3. Kỹ năng
Rèn kỹ năng sử dụng sách giáo khoa - kỹ năng phân tích, đánh giá và tổng
hợp về đặc điểm tiến hóa của loài người trong quá trình hoàn thiện mình, đồng
thời thấy được sự sáng tạo và phát triển không ngừng của xã hội loài người.
II. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY - HỌC
1. Giới thiệu khái quát về chương trình lịch sử lớp 10
Yêu cầu và hướng dẫn phương pháp học bộ môn ở nhà, ở lớp.
2. Dẫn dắt vào bài học
GV nêu tình huống qua câu hỏi tạo không khí học tập: Chương trình lịch
sử chúng ta đã học ở THCS được phân chia thành mấy thời kỳ? Kể tên các thời
kỳ đó? Hình thái chế độ xã hội gắn liền với mỗi thời kỳ? Xã hội loài người và
loài người xuất hiện như thế nào? Để hiểu điều đó, chúng ta cùng tìm hiểu bài
học hôm nay.
3. Tổ chức các hoạt động dạy và học trên lớp
Kiến thức HS
cần nắm vững
Hoạt động 1 : Làm việc cá nhân
1. Sự xuất hiện loài người
Trước hết GV kể câu chuyện về nguồn gốc của dân và và đời sống bầy người
tộc Việt Nam (Bà Âu Cơ với cái bọc trăm trứng và nguyên thủy
chuyện Thượng đế sáng tạo ra loài người) sau đó
nêu câu hỏi:
Lòai người từ đâu mà ra? Câu chuyện kể trên có ý
nghĩa gì ?
- HS qua hiểu biết, qua câu chuyện GV kể và đọc
Các hoạt động của thầy và trò

8


SGK trả lời câu hỏi.
GV dẫn dắt, tạo không khí tranh luận.
- GV nhận xét bổ sung và chốt ý:
+ Câu chuyện truyền thuyết đã phản ánh xa xưa
con người muốn lý giải về nguồn gốc của mình
song chưa đủ cơ sở khoa học nên đã gửi gắm điều
đó vào sự thần thánh.
+ Ngày nay, khoa học phát triển, đặc biệt là khảo
cổ học và cổ sinh học đã tìm được bằng cứ nói lên
sự phát triển lâu dài của sinh giới, từ động vật bậc
thấp lên động vật bậc cao mà đỉnh cao của quá
trình này là sự biến chuyển từ vượn thành người.
GV nêu câu hỏi: Vậy con người do đâu mà ra?
Căn cứ vào cơ sở nào? Thời gian? Nguyên nhân
quan trọng quyết định đến sự chuyển biến đó?
Ngày nay quá trình chuyển biến đó có diễn ra hay
không? Tại sao?
Hoạt động 2: Làm việc theo nhóm
- GV: Chặng đường chuyển biến từ vượn đến
người diễn ra rất dài. Bước phát triển trung gian là
Người tối cổ (người thượng cổ).
Nhiệm vụ cụ thể của từng nhóm là :
+ Nhóm 1: Thời gian tìm được dấu tích Người tối
cổ? Địa điểm? Tiến hóa trong cấu tạo cơ thể?
+ Nhóm 2: Đời sống vật chất và quan hệ xã hội
của Người tối cổ?
- HS : Từng nhóm đọc SGK, tìm ý trả lời và thảo

luận thống nhất ý kiến trình bày trên giấy 1/2 tờ
A0. Đại diện của nhóm trình bày kết quả của mình.
GV yêu cầu HS nhóm khác bổ sung.
Cuối cùng GV nhận xét và chốt ý:
Nhóm 1 :
+ Thời gian tìm được dấu tích của Người tối cổ bắt
đầu khoảng 4 triệu năm trước đây.
+ Di cốt tìm thấy ở Đông Phi, Giava (Inđônêxia),
Bắc Kinh (Trung Quốc).... Thanh Hóa (Việt Nam)
+ Người tối cổ hoàn toàn đi bằng hai chân, đôi tay
được tự do cầm nắm, kiếm thức ăn. Cơ thể có
nhiều biến đổi: trán, hôp sọ...
Nhóm 2: Đời sống vật chất đã có nhiều thay đổi
+ Biết chế tạo công cụ lao động: Họ lấy mảnh đá
hay cuội lớn đem ghè vỡ tạo nên một mặt cho sắc
và vừa tay cầm  rìu đá (đồ đá cũ - sơ kỳ).
+ Biết làm ra lửa (phát minh lớn) và điều quan
trọng cải thiện căn bản cuộc sống từ ăn sống  ăn

- Loài người do một loài
vượn chuyển biến thành.
Chặng đầu của quá trình
hình thành này có khoảng
6 triệu năm trước đây.

- Bắt đầu khoảng 4 triệu
năm trước đây đã tìm thấy
dấu vết của Người tối cổ ở
một số nơi như Đông Phi,
In-đô-nê-xi-a, Trung Quốc,

Việt Nam.
- Đời sống vật chất của
Người nguyên thủy.
+ Chế tạo công cụ đá (đồ
đá cũ).
+ Làm ra lửa
9


chín.
+ Cùng nhau lao động tìm kiếm thức ăn. Chủ yếu
là hái lượm và săn bắt thú.
+ Quan hệ hợp quần xã hội, có người đứng đầu, có
phân công lao động giữa nam - nữ, cùng chăm sóc
con cái, sống quây quần theo quan hệ ruột thịt gồm
5 - 7 gia đình. Sống trong hang động hoặc mái đá,
lều dựng bằng cành cây... Hợp quần đầu tiên ⇒
bầy người nguyên thủy.
Hoạt động 3: Cả lớp
GV dùng ảnh và biểu đồ để giải thích giúp HS hiểu
và nắm chắc hơn:
+ Anh về Người tối cổ.
+ Anh về các công cụ đá.
+ Biểu đồ thời gian của Ngưới tối cổ.
- Về hình dáng: Tuy còn nhiều dấu tích vượn trên
người nhưng Người tối cổ không còn là vượn.
- Người tối cổ là Người vì đã chế tác và sử dụng
công cụ (Mặc dù chiếc rìu đá còn thô kệch, đơn
giản).
- Thời gian:

+ Tìm kiếm thức ăn, săn
bắt - hái lượm.
- Quan hệ xã hội của
Người tối cổ được gọi là
bầy người nguyên thủy.

4 tr. năm
1 tr. năm
4 vạn năm
1 vạn
năm
(Người tối cổ) - đi thẳng
- Hòn đá ghè đẽo sơ qua
- Hái lượm, săn đuổi thú
- Bầy người.
Hoạt động 1: Làm việc theo nhóm
2. Người tinh khôn và óc
GV trình bày: Qua quá trình lao động, cuộc sống sáng tạo
của con người ngày càng phát triển hơn. Đồng thời
con người tự hoàn thành quá trình hoàn thiện mình
 tạo bước nhảy vọt từ vượn thành Người tối cổ.
Ta tìm hiểu bước nhảy vọt thứ 2 của quá trình này.
- GV chia lớp thành 3 nhóm, nêu câu hỏi cho từng
nhóm :
+ Nhóm 1 : Thời đại Người tinh khôn bắt đấu xuất
hiện vào thời gian nào? Bước hoàn thiện về hình
dáng và cấu tạo cơ thể được biểu hiện như thế
nào?
+ Nhóm 2 : Sự sáng tạo của Người tinh khôn trong

việc chế tạo công cụ lao động bằng đá?
+ Nhóm 3 : Những tiến bộ khác trong cuộc sống
lao động và vật chất?
- HS đọc SGK, thảo luận tìm ý trả lời. Sau khi đại
10


diện nhóm trình bày kết quả thống nhất của nhóm.
HS nhóm khác bổ sung. Cuối cùng GV nhận xét và
chốt ý.
+ Nhóm 1: Đến cuối thời kỳ đồ đá cũ, khoảng 4
vạn năm trước đây. Người tinh khôn (hay còn gọi
là Người hiện đại) xuất hiện. Người tinh khôn có
cấu tạo cơ thể như ngày nay: xương cốt nhỏ nhắn,
bàn tay nhỏ khéo kéo, ngón tay linh hoạt. Hộp sọ
và thể tích não phát triển, trán cao, mặt phẳng,
hình dáng gọn và linh hoạt, lớp lông mỏng không
còn nữa đưa đến sự xuất hiện những màu da khác
nhau (3 chủng tộc lớn vàng - đen - trắng).
+ Nhóm 2 : Sự sáng tạo của Người tinh khôn trong
kỹ thuật chế đạo công cụ đá: Người ta biết ghè 2
cạnh sắch hơn của mảnh đá làm cho nó gọn và sắc
hơn với nhiều kiểu, loại khác nhau. Sau khi được
mãi nhẵn, được khoan lỗ hay nấc để tra cán ⇒
Công cụ đa dạng hơn, phù hợp với từng công việc
lao động, chau chuốt và có hiệu quả hơn ⇒ Đồ đá
mới.
+ Nhóm 3: Óc sáng tạo của Người tinh khôn còn
chế tạo ra nhiều công cụ lao động khác : Xương cá,
cành cây làm lao, chế cung tên, đan lưới đánh cá,

làm đồ gồm. Cũng từ đó đời sống vật chất được
nâng lên. Thức ăn tăng lên đáng kể. Con người rời
hang động ra định cư ở địa điểm thuận lợi. Cư trú
“nhà cửa” trở nên phổ biến.
Hoạt động 1 : Làm việc cả lớp và cá nhân
GV trình bày : - Cuộc cách mạng đá mới - Đây là
một thuật ngữ khảo cổ học nhưng rất thích hợp với
thực tế phát triển của con người. Từ khi Người tinh
khôn xuất hiện thời đá cũ hậu kì, con người đã có
một bước tiến dài: Đã có cư trú “nhà cửa”, đã sống
ổn đinhh và lâu dài (lớp vỏ ốc sâu 1m nói lên có
thể lâu tới cả nghìn năm).
Như thế cũng phải kéo dài tích lũy kinh nghiệm tới
3 vạn năm. Từ 4 vạn năm đến 1 vạn năm trước đây
mới bắt đầu thời đá mới.
GV nêu câu hỏi:
- Đá mới là công cụ đá có điểm khác nhau như thế
nào so với công cụ đá cũ?
HS đọc SGK trả lời.
- HS khác bổ sung, cuối cùng GV nhận xét và chốt
lại: Đá mới là công cụ đá được ghè sắc, mài nhẵn,
tra cán dùng tốt hơn. Không những vậy người ta

- Khoảng 4 vạn năm trước
đây, Người tinh khôn xuất
hiện. Hình dáng và cấu tạo
cơ thể hoàn thiện như ngày
nay.

- Óc sáng tạo là sự sáng tạo

của Người tinh khôn trong
công việc cải tiến công cụ
đồ đá và biết chế tác thêm
nhiều công cụ mới.
+ Công cụ đá: Đá cũ  đá
mới (ghè - mài nhẵn - đục
lỗ tra cán).
+ Công cụ mới: Lao, cung
tên.

3. Cuộc cách mạng thời
đá mới

- 1 vạn năm trước đây thời
kỳ đá mới bắt đầu.

11


còn sử dụng cung tên thuần thục.
GV đặt câu hỏi: Sang thời đại đá mới, cuộc sống
vật chất của con người có biến đổi như thế nào?
HS đọc SGK trả lời, HS khác bổ sung, cuối cùng
GV nhận xét và chốt ý:
- Sang thời đại đá mới cuộc sống của con người đã
có những thay đổi lớn lao.
+ Từ chỗ hái lượm, săn bắn ⇒ trồng trọt và chăn
nuôi (người ta trồng một số cây lương thực và thực
phẩm như lúa, bầu, bí... Đi săn bắn được thú nhỏ
người ta giữ lại nuôi và thuần dưỡng thành gia súc

nhỏ như chó, cứu, lợn, bò...)
+ Người ta biết làm sạch những tấm da thú để che
thân cho ấm và “cho có văn hoá” (Tìm thấy cúc,
kim xương)

- Cuộc sống con người đã
có những thay đổi lớn lao,
người ta biết :
+ Trồng trọt, chăn nuôi.
+ Làm sạch tấm da thú che
thân
+ Làm nhạc cụ
⇒ Cuộc sống no đủ hơn,
đẹp hơn và vui hơn, bớt lệ
thuộc vào thiên nhiên.

+ Người ta biết làm đồ trang sức (vòng vỏ ốc hạt
xương, vòng tay, vòng cổ chân, hoa tai bằng đá
mầu).
+ Con người biết đến âm nhạc (cây sáo xương, đàn
đá,...)
GV kết luận: Như thế, từng bước, từng bước con
người không ngừng sáng tạo, kiếm được thức ăn
nhiều hơn, sống tốt hơn và vui hơn. Cuộc sống bớt
dần sự lệ thuộc vào thiên nhiên. Cuộc sống con
người tiến bộ với tốc độ nhanh hơn và ổn định hơn
từ thời đá mới.
4. Sơ kết bài học
GV kiểm tra hoạt động nhận thức của HS và yêu cầu HS trả lời câu hỏi:
- Nguồn gốc của loài người, nguyên nhân quyết định đến quá trình tiến

hóa?
- Thế nào là Người tối cổ? Cuộc sống vật chất và xã hội của Người tối cổ?
- Những tiến bộ kĩ thuật khi Người tinh khôn xuất hiện?
5. Dặn dò, bài tập về nhà
- Nắm được bài cũ. Đọc trước bài mới và trả lời câu hỏi trong sách giáo
khoa.
- Bài tập.
Lập bảng so sánh
Nội dung
Thời gian
Chủ nhân

Thời kì đá cũ

Thời kì đá mới

12


Kĩ thuật chế tạo công cụ đá
Đời sống lao động

13


Bài 2
XÃ HỘI NGUYÊN THỦY
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC
Sau khi học xong bài học, yêu cầu HS cần :
1. Kiến thức

- Hiểu được đặc điểm tổ chức thị tộc, bộ lạc, mối quan hệ trong tổ chức xã
hội đầu tiên của loài người.
- Mốc thời gian quan trọng của quá trình xuất hiện kim loại và quan hệ
quả xã hội của công cụ kim loại.
2. Tư tưởng
- Nuôi dưỡng giấc mơ chính đáng - xây dựng một thời đại Đại Đồng trong
văn minh.
3. Kỹ năng
Rèn cho HS kỹ năng phân tích và đánh giá tổ chức xã hội thị tộc, bộ lạc.
Kĩ năng phân tích và tổng hợp về quá trình ra đời của kim loại, nguyên nhân, hệ
quả của chế độ tư hữu ra đời.
II. THIẾT BỊ, TÀI LIỆU DẠY - HỌC
- Tranh ảnh.
- Mẩu truyện ngắn về sinh hoạt của thị tộc, bộ lạc.
III. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY - HỌC
1. Kiểm tra bài cũ
Câu hỏi 1: Lập niên biểu thời gian về quá trình tiến hóa từ vượn thành
người? Mô tả đời sống vật chất và xã hội của Người tối cổ?
Câu hỏi 2: Tại sao nói thời đại Người tinh khôn cuộc sống của con người
tốt hơn, đủ hơn, đẹp hơn và vui hơn?
2. Dẫn dắt bài mới
Bài một cho chúng ta hiểu quá trình tiến hóa và tự hoàn thiện của con
người. Sự hoàn thiện về vóc dáng và cấu tạo cơ thể. Sự tiến bộ trong cuộc sống
vật chất. Đời sống của con người tốt hơn - đủ hơn - đẹp hơn - vui hơn. Và trong
sự phát triển ấy ta thấy sự hợp quần của bầy người nguyên thủy - một tổ chức xã
hội quá độ. Tổ chức ấy còn mang tính giản đơn, hoang sơ, còn đầy dấu ấn bầy
đàn cùng sự hoàn thiện của con người. Bầy đàn phát triển tạo nên sự gắn kết và
định hình của một tổ chức xã hội lòai người khác hẳn với tổ chức bầy, đàn. Để
hiểu rõ tổ chức thực chất, định hình đầu tiên của loài người đó, chúng ta cùng
tìm hiểu bài hôm nay.

14


3. Tổ chức các hoạt động dạy và học trên lớp
Kiến thức HS
cần nắm vững
Hoạt động 1 : Cả lớp và cá nhân
1. Thị tộc và bộ lạc
Trước hết GV gợi HS nhớ lại những tiến bộ, sự a. Thị tộc
hoàn thiện của con người trong thời đại người tinh
khôn. Điều đã dẫn đến xuất hiện của bầy người
nguyên thủy, một tổ chức hợp quần và sinh hoạt
theo từng gia đình trong hình thức bầy người cũng
khác đi. Số dân tăng lên. Từng nhóm người cũng
đông đúc, mỗi nhóm có hơn 10 gia đình (đông hơn
trước gấp 2 - 3 lần) gồm 2, 3 thế hệ già trẻ có chung
dòng máu ⇒ Họ hợp thành một tổ chức xã hội chặt
chẽ hơn, gắn bó hơn, có tổ chức hơn. Hình thức tổ
chức ấy gọi là thị tộc - những người “cùng họ”. Đây
là tổ chức thực chất và định hình đầu tiên của loài
người.
GV nêu câu hỏi : Thế nào là thị tộc? Mối quan hệ
trong thị tộc?
HS nghe và đọc sách giáo khoa trả lời.
HS khác bổ sung. Cuối cùng GV nhận xét và chốt ý:
+ Thị tộc là nhóm người có khoảng hơn 10 gia đình, - Thị tộc là nhóm người có
gồm 2 - 3 thế hệ già trẻ và có chung dòng máu.
khoảng hơn 10 gia đình và
có chung dòng máu.

+ Trong thị tộc, mọi thành viên đều hợp sức, chung - Quan hệ trong thị tộc :
lưng đấu cật, phối hợp ăn ý với nhau để tìm kiếm công bằng, bình đẳng, cùng
thức ăn. Rồi được hưởng thụ bằng nhau, công bằng. làm cùng hưởng. Lớp trẻ
Trong thị tộc, con cháu tôn kính ông bà cha mẹ và tôn kính cha mẹ, ông bà và
ngược lại, ông bà cha mẹ đều yêu thương, chăm lo, cha mẹ đều yêu thương và
bảo đảm nuôi dạy tất cả con cháu của thị tộc.
chăm sóc tất cả con cháu
của thị tộc.
GV phân tích bổ sung để nhấn mạnh khái niệm hợp
tác lao động ⇒ hưởng thụ bằng nhau cộng đồng. Công việc lao động hàng đầu
và thường xuyên của thị tộc là kiếm thức
ăn để nuôi sống thị tộc. Lúc bấy giờ với
công
việc săn đuổi và săn bẫy các con thú lớn, thú chạy
nhanh, con người không thể lao động riêng
rẽ, buộc họ phải cùng hợp sức tạo thành
một vòng vây, hò hét, ném
đá, ném lao, bắn cung tên, dồn thú chỉ còn một con
Các hoạt động của thầy và trò

15


đường chạy duy nhất, đó là hố bẫy. Yêu cầu của
công việc và trình độ thời đó buộc phải hợp tác nhiều
người, thậm chí của cả thị tộc. Việc tìm kiếm thức ăn
không thường xuyên, không nhiều. Khi ăn, họ cùng
nhau ăn (kể chuyện... Qua bức tranh vẽ trên vách đá
ở hang động, ta
thấy: Sau khi đi săn thú về, họ cùng nhau nướng thịt

rồi ăn thịt nướng với rau củ đã được chia thành các
khẩu phần đều nhau. Hoặc có nơi thức căn được để
trên tàu lá rộng, từng người bốc ăn từ tốn vì không
có nhiều để ăn
tự do thoải mái). Việc chia khẩu phần ăn, ta thấy
ngay trong thời hiện đại này khi phát hiện thị tộc
Tasađây ở Philipines. Tính công bằng - cùng hưởng
được thể hiện rất rõ. GV có thể kể thêm câu chuyện
mảnh vải tặng của nhà dân tộc học với thổ dân Nam
Mỹ.
Qua câu chuyện, GV chốt lại: Nguyên tắc vàng
trong xã hội thị tộc là của chung, việc chung, làm
chung, thậm chí ở chung một nhà. Tuy nhiên đây là
một đại đồng trong kỳ mông muội, khó khăn nhưng
trong tương lai chúng ta vẫn có thể xây dựng đại
đồng trong thời văn minh - mọi đại đồng mà trong
đó con người có trình độ văn minh cao và quan hệ
cộng đồng làm theo năng lực và hưởng theo nhu
cầu. Điều đó chúng ta có thể thực hiện được - một
ước mơ chính đáng mà loài người hướng tới.
Hoạt động 2 : Làm việc cá nhân
GV nêu câu hỏi: Ta biết đặc điểm của thị tộc. Dựa
trên hiểu biết đó, hãy:
+ Định nghĩa thế nào là bộ lạc?
+ Nêu điểm giống và điểm khác giữa bộ lạc và thị
tộc?
HS đọc SGK và trả lời. HS khác bổ sung. GV nhận
xét và chốt ý.
+ Bộ lạc là tập hợp một số thị tộc, sống cạnh nhau,
có họ hàng với nhau và có chung một nguồn gốc tổ

tiên.
+ Điểm giống : Cùng có chung một dòng máu.
Điểm khác : Tổ chức lớn hơn (gồm nhiều thị tộc).
Mối quan hệ trong bộ lạc là sự gắn
bó,

b. Bộ lạc
- Bộ lạc là tập hợp một số
thị tộc sống cạnh nhau và
có cùng một nguồn gốc của
tổ tiên.
- Quan hệ giữa các thị tộc
trong bộ lạc là gắn bó giúp
đỡ nhau.

16


giúp đỡ nhau, chứ không có quan hệ hợp sức lao
động
kiếm ăn.
Hoạt động 1 : Theo nhóm
2. Buổi đầu của thời đại kim
khí
GV nêu: Từ chỗ con người biét chế tạo công cụ đá a. Quá trình tìm và sử dụng
và
ngày càng cải tiến để công cụ gọn hơn, sắc hơn, sử kim loại
dụng
có hiệu quả hơn. Không dừng lại ở các công cụ đá,
xương, tre gỗ mà người ta phát hiện ra kim loại,

dùng kim loại để chế tạo đồ dùng và công cụ lao
động.
Qúa trình tìm thấy kim loại - sử dụng nó như thế
nào và hiệu quả của nó ra sao? Chia nhóm để
tìm hiểu.
Nhóm 1: Tìm mốc thời gian con người tìm thấy kim
loai? Vì sao lại cách xa nhau như thế?
Nhóm 2 : Sự xuất hiện công cụ bằng kim loại có ý
nghĩa như thế nào đối với sản xuất?
HS đọc SGK, trao đổi thống nhất ý kiến. Đại diện
nhóm trình bày. Các nhóm khác góp ý. Cuối
cùng GV nhận xét và chốt ý:
+ Quá trình con người tìm và sử dụng kim loại : - Con người tìm và sử dụng
Khoảng
5500 năm trước đây, ngưới Tây Á và Ai Cập sử kim loại :
dụng
đồng sớm nhất (đồng đỏ).
Khoảng 4000 năm trước đây, cư dân ở nhiều nơi đã + Khoảng 5500 năm trước
biết dùng đồng thau.
đây - đồng đỏ.
Khoảng 3000 năm trước đây, cư dân Tây Á và châu + Khoảng 4000 năm trước
Âu đã biết đúc và dùng đồ sắt.
đây - đồng thau.
+ Khoảng 3000 năm trước
đây - sắt.

17


GV có thể phân tích và nhấn mạnh: Con người tìm

thấy các kim loại kim khí cách rất xa nhau bởi
lúc đó điều kiện còn rất khó khăn, việc phát
minh mới về kĩ thuật là điều không dễ. Mặc dù
con người đã bước sang thời đại kim khí từ 5500
năm trước đây nhưng trong suốt 1500 năm, kim
loại (đồng) còn rất ít, quí nên họ mới dùng chế
tạo thành trang sức, vũ khí mà công cụ lao động chủ
yếu vẫn là đồ đá, đồ gỗ. Phải đến thời kỳ đồ sắt
con người mới chế tạo phổ biến thành công cụ
lao động. Đây là nguyên nhân cơ bản tạo nên
một sự biến đổi lớn lao trong cuộc sống con
người:
+ Sự phát minh ra công cụ kim khí đã có ý nghĩa lớn
lao trong cuộc sống lao động: Năng suất lao
động vượt xa thời đại đồ đá, khai thác những
vùng đất đai mới, cày sâu cuốc bẫm, xẻ gỗ đóng
thuyền, xẻ đá làm lâu đài; và đặc biệt quan trọng
là từ chỗ sống bấp bênh, tới chỗ đủ sống, tiến tới
con người làm ra một lượng sản phẩm thừa
thường xuyên.
Hoạt động 1: Cả lớp và cá nhân
Trước tiên GV gợi nhớ lại quan hệ trong xã hội
nguyên thuỷ. Trong xã hội nguyên thuỷ, sự công
bằng và bình đẳng là “nguyên tắc vàng” nhưng lúc
ấy, con người trong cộng đồng dựa vào nhau vì tình
trạng đời sống còn quá thấp. Khi bắt đầu có sản
phẩm thừa thì lại không có
để đem chia đều cho mọi người. Chính lượng sản
phẩm thừa được các thành viên có chức phận
nhận (người chỉ huy dân binh, người chuyên

trách lễ nghi, hoặc điều hành các công việc
chung của thị tộc, bộ lạc) quản lý và đem ra
dùng chung, sau lợi dụng chức phận chiếm một
phần sản phẩm thừa khi chi cho các công việc
chung.
GV nêu câu hỏi: Việc chiếm sản phẩm thừa của một
số người có chức phận đã tác động đến xã hội
nguyên thủy như thế nào?
HS đọc SGK trả lời, HS khác góp ý rồi GV nhận xét
và chốt ý:
** + Trong xã hội có người nhiều, người ít của cải,
của cải thừa tạo cơ hội cho một số người dùng
thủ đoạn chiếm làm của riêng. Tư hữu xuất hiện
trong cộng đồng bình đẳng, không có của cải bắt

b. Hệ quả
- Năng suất lao động tăng.
- Khai thác thêm đất đai
trồng trọt.
- Thêm nhiều ngành nghề
mới.
3. Sự xuất hiện tư hữu và
xã hội có giai cấp.

- Người lợi dụng chức
quyền chiếm của chung ⇒
tư hữu xuất hiện
- Gia đình phụ hệ hay gia
đình mẫu hệ.

18


đầu bị phá vỡ.
+ Trong gia đình cũng thay đổi. Đàn ông làm công - Xã hội phân chia giai cấp.
việc nặng, cày bừa tạo ra nguồn thức ăn chính
và thường xuyên ⇒ Gia đình phụ hệ xuất hiện.
*
+ Khả năng lao động của mỗi gia đình cũng khác
nhau.
 Giàu nghèo ⇒ Giai cấp ra đời.
⇒ Công xã thị tộc tan vỡ đưa con người bước sang
thời đại có giai cấp đầu tiên - thời cổ đại.
4. Sơ kết bài học
1. Thế nào là thị tộc - bộ lạc?
2. Những biến đổi lớn lao của đời sống sản xuất - quan hệ xã hội của thời
đại kim khí.
5. Bài tập, dặn dò về nhà
- Trả lời câu hỏi
1. So sánh điểm giống - khác nhau giữa thị tộc và bộ lạc?
2. Do đâu mà tư hữu xuất hiện? Điều này đã dẫn tới sự thay đổi trong xã
hội như thế nào?
- Đọc bài 3 :
1. Các quốc gia cổ đại phương Đông.
2. Ý nghĩa các bức tranh hình 2 trang 11, hình 3 trang 13.

19


Chương II

XÃ HỘI CỔ ĐẠI
Bài 3
CÁC QUỐC GIA CỔ ĐẠI PHƯƠNG ĐÔNG
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC
1. Kiến thức
Sau khi học xong bài học, yêu cầu HS phải nắm được những vấn đề sau:
- Những đặc điểm của điều kiện tự nhiên của các quốc gia phương Đông
và sự phát triển ban đầu của các ngành kinh tế; từ đó thấy được ảnh hưởng của
điều kiện tự nhiên và nền tảng kinh tế đến quá trình hình thành nhà nước, cơ cấu
xã hội, thể chế chính trị ở khu vực này.
- Những đặc điểm của quá trình hình thành xã hội có giai cấp và nhà
nước, cơ cấu xã hội của xã hội cổ đại phương Đông.
- Thông qua việc tìm hiểu về cơ cấu bộ máy nhà nước và quyền lực của
nhà vua, HS còn hiểu rõ thế nào là chế độ chuyên chế cổ đại.
- Những thành tựu lớn về văn hoá của các quốc gia cổ đại phương Đông.
2. Tư tưởng, tình cảm
- Thông qua bài học bồi dưỡng lòng tự hào về truyền thống lịch sử của
dân tộc phương Đông, trong đó có Việt Nam.
3. Kỹ năng
- Biết sử dụng bản đồ để phân tích những thuận lợi, khó khăn và vai trò
của các điều kiện địa lý ở các quốc gia cổ đại phương Đông.
II. THIẾT BỊ, TÀI LIỆU DẠY - HỌC
- Bản đồ các quốc gia cổ đại.
- Bản đồ thế giới hiện nay.
- Tranh ảnh nói về những thành tựu văn hoá của các quốc gia cổ đại
phương Đông để minh họa (nếu có thể sử dụng phần mềm Encarta 2005, phần
giới thiệu về những thành tựu của Ai Cập cổ đại).
III. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY - HỌC
Bài này dạy trong 2 tiết: Tiết 1 giảng mục1, 2 và mục 3; Tiết 2 giảng mục 4
và 5.

1. Kiểm tra bài cũ
Câu hỏi kiểm tra ở tiết 1: Nguyên nhân tan rã của xã hội nguyên thủy?
Biểu hiện?
2. Dẫn dắt vào bài mới
- GV nhận xét câu trả lời của HS, khái quát bài cũ và dẫn dắt HS vào bài
mới và nêu nhiệm vụ nhận thức cho HS như sau: Trên lưu vực các dòng sông
lớn ở châu Á và châu Phi từ thiên niên kỷ IV TCN, cư dân phương Đông đã biết
tới nghề luyện kim, làm nông nghiệp và chăn nuôi gia súc. Họ đã xây dựng các
quốc gia đầu tiên của mình, đó là xã hội có giai cấp đầu tiên mà trong đó thiểu
số quý tốc thống trị đa số nông dân công xã và nô lệ. Quá trình hình thành và
phát triển của nhà nước ở các quốc gia cổ đại phương Đông không giống nhau,
20


nhưng thể chế chung là chế độ chuyên chế cổ đại, mà trong đó vua là người nắm
mọi quyền hành và được cha truyền, con nối.
Qua bài học này chúng ta còn biết được phương Đông là cái nôi của văn
minh nhân loại, nơi mà lần đầu tiên con người đã biết sáng tạo ra chữ viết, văn
học, nghệ thuật và nhiều tri thức khoa học khác.
3. Tổ chức hoạt động trên lớp
Các hoạt động của thầy và trò
- GV treo bản đồ “Các quốc gia cổ đại” trên
bảng, yêu cầu HS quan sát, kết hợp với
kiến thức phần 1 trong SGK trả lời câu
hỏi: Các quốc gia cổ đại phương Đông
nằm ở đâu? Có những thuận lợi gì? Gọi một HS trả lời, các HS khác có thể
bổ sung cho bạn.
- GV tiếp tục đặt câu hỏi: Bên cạnh những
thuận lợi thì có khó khăn gì? Muốn
khắc phục khó khăn cư dân phương

Đông đã phải làm gì?
- GV gọi một HS trả lời, các HS khác bổ
sung cho bạn.
- GV nhận xét và chốt ý:
+ Thuận lợi: Đất đai phù sa màu mỡ và
mềm nên công cụ bằng gỗ, đá cũng có
thể canh tác tạo nên mùa màng bội thu.
+ Khó khăn : Dễ bị nước sông dân lên gây
lũ lụt, mất mùa và ảnh hưởng đến cuộc
sống của người dân.
- Muốn bảo vệ mùa màng và cuộc sống của
mình, ngay từ đầu cư dân phương Đông đã
phải đắp đê, trị thủy, làm thủy lợi. Công
việc này đòi hỏi công sức của nhiều người,
vừa tạo nên nhu cầu để mọi người sống
quần tụ, gắn bó với nhau trong các tổ chức
xã hội.

Nội dung kiến thức cần nắm
a. Điều kiện tự nhiên
- Thuận lợi: Đất đai phù sa màu mỡ,
gần nguồn nước tưới, thuận lợi cho
sản xuất và sinh sống.
- Khó khăn: Dễ bị lũ lụt, gây mất
mùa, ảnh hưởng đến đời sống của
nhân dân.
- Do thủy lợi,.... người ta sống quần
tụ thành những trung tâm quần cư lớn
và gắn bó với nhau trong tổ chức
công xã. Nhờ đó mà nhà nước sớm

hình thành nhu cầu sản xuất và trị
thủy.

21


- GV đặt câu hỏi: Nền kinh tế chính của b. Sự phát triển của các ngành kinh
các quốc gia cổ đại phương Đông?
tế
- GV gọi Hs trả lời, các HS khác bổ sung.
- Nghề nông nghiệp tưới nước là
gốc, ngòai ra còn chăn nuôi và làm
thủ công nghiệp.
- GV chốt lại: Nông nghiệp tưới nước, chăn
nuôi và thủ công nghiệp, trao đổi hàng hoá,
trong đó nông nghiệp tưới nước là ngành
kinh tế chính, chủ đạo đã tạo ra sản phẩm
dư thừa thường xuyên.
Hoạt động: Làm việc tập thể và cá nhân 2. Sự hình thành các quốc gia cổ
đại
- GV đặt câu hỏi: Tại sao chỉ bằng công cụ - Cơ sở hình thành: Sự phát triển
chủ
của
yếu bằng gỗ và đá, cư dân lưu vực các sản xuất dẫn tới sự phân hóa giai
dòng
cấp,
***sông lớn ở châu Á, châu Phi đã sớm từ đó nhà nước ra đời.
xây dựng nhà nước của mình?
- Cho HS thảo luận sau đó gọi một HS trả
lời, các em khác bổ sung cho bạn.

*******

22


- Do điều kiện tự nhiên thuận lợi, sản xuất
phát triển mà không cần đợi đến khi
xuất hiện công cụ bằng sắt, trong xã hội
đã xuất hiện của cải dư thừa dẫn đến sự
phân hóa xã hội kẻ giàu, người nghèo,
tầng lớp quí tộc và bình dân. Trên cơ sở
đó nhà nước đã ra đời.
- GV đặt câu hỏi: Các quốc gia cổ đại
phương Đông hình thành sớm nhất ở
đâu? Trong khoảng thời gian nào?
- GV cho HS đọc SGK và thảo luận, sau đó
gọi HS trả lời, các HS khác bổ sung cho
bạn.
- GV có thể chỉ trên bản đồ quốc gia cổ đại
Ai Cập hình thành như thế nào, địa bàn
của các quốc gia cổ đại này là những
nước nào trên Bản đồ thế giới, và liên
hệ ở Việt Nam bên lưu vực sông Hồng,
sông Cả... đã sớm xuất hiện nhà nước
cổ đại (phần này sẽ học ở phần lịch sử
Việt Nam)
- GV cho HS xem sơ đồ sau và nhận xét
trong xã hội cổ đại phương Đông có
những tầng lớp
Vuanào:

- Các quốc gia cổ đại đầu tiên xuất
hiện ở Ai cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ,
Trung Quốc, vào khoảng thiên nhiên
kỷ thứ IV- III TCN.

3. Xã hội có giai cấp đầu tiên

Quí tộc
Nông dân
công xã

Nô lệ

Hoạt động theo nhóm:
GV giao nhiệm vụ cho từng nhóm:
- Nhóm 1: Nguồn gốc và vai trò của nông
dân công xã trong xã hội cổ đại
phương Đông?
- Nhóm 2: Nguồn gốc của quí tộc? Qúi
tộc?
- Nhóm 3: Nguồn gốc của nô lệ? Nô lệ có
vai trò gì?
- GV nhận xét và chốt ý
+ Nhóm 1: Do nhu cầu trị thủy và xây dựng
các công trình thủy lợi khiến nông dân
vùng này gắn bó trong khuôn khổ của
công xã nông thôn. Ở họ tồn tại cả “cái

- Nông dân công xã: Chiếm số

đông trong xã hội, ở họ vừa tồn tại
“cái cũ”, vừa là thành viên của xã
hội có giai cấp. Họ tự nuôi sống bản
23


cũ” (những tàn dư của xã hội nguyên
thủy: cùng làm ruộng chung của công
xã và cùng trị thủy), vừa tồn tại “cái
mới” (đã là thành viên của xã hội có giai
cấp:
sống theo gia đình phụ hệ, có tài sản tư
hữu,...)
họ được gọi là nông dân công xã. Với nghề
nông là chính nên nông dân xã là lực
lượng đông đảo nhất, có vai trò to lớn
trong sản xuất, họ tự nuôi sống bản
thân cùng gia đình và nộp thuế cho quí
tộc, ngòai ra họ còn phải làm một số
nghĩa vụ khác như đi lính, xây dựng các
công trình...
+ Nhóm 2: Vốn xuất thân từ các bô lão
đứng đầu các thị tộc, họ gồm các quan
lại từ TW xuống các địa phương. Tầng
lớp này sống sung sướng (ở nhà rộng
và xây lăng mộ lớn) dựa trên sự bóc lột
nông dân: họ thu thuế của nông dân
dưới quyền trực tiếp hoặc nhận bổng
lộc của nhà nước cũng do thu thuế của
nông dân.

+ Nhóm 3: Nô lệ, chủ yếu là tù binh và
thành viên công xã bị mắc nợ hoặc bị
phạm tội. Vai trò của họ là làm các
công việc nặng nhọc, hầu hạ quí tộc,
họ cũng là nguồn bổ sung cho nông dân
công xã.
Hoạt động tập thể và cá nhân:
- GV cho HS đọc SGK thảo luận và trả lời
câu hỏi: Nhà nước phương Đông hình
thành như thế nào? Thế nào là chế độ
chuyên chế cổ đại? Thế nào là vua
chuyên chế? Vua dựa vào đâu để trở
thành chuyên chế?
- Gọi một HS trả lời, các HS khác bổ sung
cho bạn.
- GV nhận xét và chốt ý: Quá trình hình
thành nhà nước là từ các liên minh bộ
lạc, do nhu cầu trị thuỷ và xây dựng các
công trình thuỷ lợi, các liên minh bộ lạc
liên kết với nhau  Nhà nước ra đời để
điều hành, quản lý xã hội. Quyền hành

thân và gia đình, nộp thuế cho nhà
nước và làm các nghĩa vụ khác.

- Quí tộc: Gồm các quan lại ở địa
phương, các thủ lĩnh quân sự và
những người phụ trách lễ nghi tông
giáo. Họ sống chung dựa vào sự bóc
lột nông dân.

- Nô lệ : Chủ yếu là tù binh và thành
viên công xã bị mắc nợ hoặc bị
phạm tội. Họ phải làm các việc nặng
nhọc và hầu hạ quí tộc. Cùng với
nông dân công xã họ là tầng lớp bị
bóc lột trong xã hội.
4. Chế độ chuyên chế cổ đại
- Quá trình hình thành nhà nước là
từ các liên minh bộ lạc, do nhu cầu
trị thủy và xây dựng các công trình
thủy lợi nên quyền thành tập trung
vào tay nhà vua tạo nên chế độ
chuyên chế cổ đại.
- Chế độ nhà nước do vua đứng đầu,
có quyền lực tối cao và một bộ máy
quan liêu giúp việc thừa hành, thì
được gọi là chế độ chuyên chế cổ
đại.
24


tập trung vào tay nhà vua tạo nên chế
độ chuyên chế cổ đại.
- Vua dựa vào bộ máy quí tộc và tôn giáo
để bắt mọi người phải phục tùng, vua
trở thành vua chuyên chế.
- Chế độ nhà nước do vua đứng đầu, có
quyền lực tối cao (tự coi mình là thần
thánh dưới trần gian, người chủ tối cao

của đất nước, tự quyết định mọi chính
sách và công việc) và giúp việc cho vua
là một bộ máy quan liêu thì được gọi là
chế độ chuyên chế cổ đại.
- GV có thể khai thác thêm kênh hình 2 SGK
tr.11 để thấy được cuộc sống sung sướng
của nhà vua ngay cả khi chết (quách vàng
tạc hình vua)
- Phần văn hoá này GV có thể cho HS sưu
tầm trước và lên bảng trình bày theo
nhóm. Nếu có thời gian cho HS xem
phần mềm Encarta năm 2005 - phần
lịch sử thế giới cổ đại.
Hoạt động theo nhóm:
5. Văn hoá cổ đại phương Đông
- GV đặt câu hỏi cho các nhóm:
- Nhóm 1: Cách tính lịch sử của cư dân
phương Đông? Tại sao hai ngành lịch
và thiên văn lại ra đời sớm nhất ở
phương Đông?
- Nhóm 2: Vì sao chữ viết ra đời? Tác
dụng của chữ viết?
- Nhóm 3: Nguyên nhân ra đời của toán
học? Những thành tựu của toán học
phương Đông và tác dụng của nó?
- Nhóm 4: Hãy giới thiệu những công trình
kiến trúc cổ đại phương Đông? Những
công trình nào còn tồn tại đến ngày
nay?
- GV gọi đại diện các nhóm lên trình bày và

thành viên của các nhóm khác có thể bổ
sung cho bạn, sau đó GV nhận xét và
chốt ý:

25