LOẠI HÌNH HỌC TÁC GIẢ VĂN HỌC NHÀ NHO CÁI “NGÔNG” TRONG SÁNG TÁC VĂN CHƯƠNG NGUYỄN CÔNG TRỨ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA VĂN HỌC
---------------
TIỂU LUẬN
BỘ MÔN: LOẠI HÌNH HỌC TÁC GIẢ VĂN HỌC NHÀ NHO
CÁI “NGÔNG” TRONG SÁNG TÁC
VĂN CHƯƠNG NGUYỄN CÔNG TRỨ
Cái “Ngông “ trong sáng tác văn chương Nguyễn Công Trứ
Giảng viên : Trần Ngọc Vương
Học viên thực hiện : Khổng Thị Huyền
Lớp : Cao học K51

Hà Nội -2007
1
Với bốn trăm năm chờ đợi cùng với bao nhiêu tình huống khó khăn
khốn quẫn Nho giáo đã triển khai trong thực tế với hai mẫu Nhà Nho hành
đạo và ẩn dật. Cùng với sự vận động của lịch sử đến thế kỷ XVIII một
loại hình văn học thứ ba ra đời: Nhà nho tài tử sự xuất hiện và phát triển
của đội ngũ nhà nho tài tử chịu sự quy định của chính những khuynh
hướng đối lập nhau trong xã hội. Nguyễn Du, Cao Bá Quát, Nguyễn Công
Trứ là điển hình cho các nhà nho tài tử. Mỗi nhà nho biểu hiện tài năng
của mình trên một phương diện. Nguyễn Công Trứ quả là một nhà nho tài
năng có cá tính độc đáo với cái tôi ngông nghênh ngạo nghễ khác người.
Nhà nho tài tử là những nhà nho trải qua một quá trình học tập tu
dưỡng dưới “cửa khổng sân đình” như bất cứ một tri thức nào của thời đại
mình. Ra đời trong một xã hội Nho giáo làm hệ tư tưởng chính thống, nhà
nho tài tử bị hấp dẫn bởi một hình tượng chính thống, quan niệm về người
“đại trượng phu”. Đại trượng phu hay người “hào kiệt” là loại nhân vật
xuất chúng vượt lên trên quần chúng cả về tầm cỡ của trí tuệ, tài năng, lẫn
những hoài bão, ước vọng to lớn. Trong một bối cảnh xã hội loạn lạc, đại

trượng phu là người tính toán những sự nghiệp lớn.
Nhà nghiên cứu văn học Việt Nam Phan Ngọc Cũng cho rằng, vào
giai đoạn văn học thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX, “Tư tưởng thị dân
đòi hưởng lạc, đòi hỏi hạnh phúc, chống lại thói an bần lạc đạo xuất hiện,
và trở thành xu thế chính. Các tài tử ra đời để thay thế các quân tử, các
trượng phu, là những người độc chiếm văn đàn trước đây. Các tài tử ấy
học đạo thánh hiền, nhưng suy nghĩ theo lối thị dân. Nguyễn Du, Nguyễn
Công Trứ, Cao Bá Quát đều tự xưng là tài tử. Con người tài tử là điển
hình mới của thời đại. Con người quân tử bị chế giễu, đạo đức sống khắc
kỷ phục lễ bị mạt sát. Một trào lưu tư tưởng mới manh nha trong lòng
những chàng trai tài giỏi nhất của thời đại”.
Điểm khác biệt cơ bản giữa những người tài tử với người hành đạo
và người ẩn dật là ở chỗ người tài tử coi “tài” và “tình” chứ không phải
đạo đức làm nên giá trị của con người. “Đó không chỉ là điểm để phân
2
biệt với người thánh hiền mà cao hơn, là điều khiến họ tự hào”. Người tài
tử quan niệm “tài” theo nhiều cách. Có thể đó là tài trị nước, cầm quân
(kinh luân), có thể là tài trong học vấn. Nhưng dẫu đã có những tài năng
ấy, vẫn nhất thiết phải có thêm tài văn chương “nhả ngọc, phun châu”,
rộng hơn nữa là “Cầm kỳ thi họa” – những thứ nghệ thuật tài hoa, và tài
năng đó phải gắn với “tình” nữa mới thành người tài tử.
Người tài tử cậy tài, mơ ước không phải chỉ là công danh phú quý,
mà còn lập nên những sự nghiệp phi thường. “Võng trời đất dọc ngang
ngang dọc”, “Chí làm trai Nam bắc Đông Tây, cho phí sức vẫy vùng trong
bốn bể” (Nguyễn Công Trứ) “thay con tạo xoay cơn khí số” (Cao Bá
Quát). Họ không trăn trở, băn khoăn nhiều về “Lẽ xuất xử”, không chủ
trương tránh đời “Đắp tai ngoảnh mặt làm ngơ” trước các vấn đề xã hội.
Ở họ. Xuất hiện hàng loạt vấn đề mới trong mối quan hệ với các bậc đế
vương.
Trong điều kiện của chế độ chuyên chế, muốn có sự nghiệp tất yếu

phải qua con đường công danh, làm theo mệnh vua. “Dù kiêu ngạo, thị tài
đến đâu, người tài tử cũng không thể qua mắt đấng chí tôn mà có sự
nghiệp phi thường được”. Nhưng “trí quân trạch dân” đối với họ là để trổ
tài, thử tài, chứ họ không quan tâm nhiều đến nghĩa vụ, không coi đó là
mục đích cuộc đời như nhà nho hành đạo. Nếu người ẩn dật đã từng có
tham vọng tự đặt mình ra ngoài sự kiểm soát của chính quyền chuyên chế,
tự coi mình là pháp quan trước lịch sử, thì người tài tử ở mức cao nhất, lại
muốn coi các nhà cầm quyền như những quân cờ trong cuộc cờ thế sự của
họ. Tuy nhiên, đại đa số trong họ thỏa mãn với điều kiện được các bậc
vua chúa trọng dụng, đánh giá đúng tài năng và sử dụng họ có hiệu quả.
Sự trung thành của người tài tử đối với người cầm quyền là có điều kiện,
hình thành nên những giao ước, công khai hay ngấm ngầm giữa người làm
chúa và kẻ làm bề tôi. Ở người tài tử không quan sát thấy một sự trung
thành vô điều kiện, trung thành đến hy sinh tính mạng như ở người hành
3
đạo trung nghĩa. Mối quan tâm hàng đầu của họ trong cuộc đời chính là
việc làm thỏa mãn hoài bão cá nhân.
“Đã mang tiếng ở trong trời đất.
Phải có danh gì với núi sống”
Người tài tử thường cậy tài, trổ tài, thường bất mãn với cái có sẵn,
muốn xáo trộn, muốn hành động, phá phách trật tự. Họ cũng thường tự
cao tự phụ, ngông nghênh, vòi vĩnh, không chịu yên mệnh. Cho nên chế
độ chuyên chế thường sợ tài, nghi kỵ người có tài, tìm cách ức chế họ”.
Cũng nhằm mục đích củng cố địa vị thống trị, chế độ chuyên chế đề cao
đức hạnh: đích củng cố địa vị thống trị, chế độ chuyên chế đề cao đức
hạnh: trung hiếu, lễ nghĩa, phục tùng, yên mệnh và thường công kích, lên
án kẻ Hữu tài vô hạnh”.
Thật vậy, Nguyễn Công Trứ là nhà nho có cá tính độc đáo với cái
tôi ngông nghênh khác người.
Nghiên cứu Nguyễn Công Trứ mà không đề cập đến cá tính của ông

vẫn còn là một khiếm khuyết. Được rèn giũa theo khuôn khổ đạo Nho, lại
hoạt động dôi nổi trên nhiều lĩnh vực, lĩnh vực chính trị, kinh tế, quân sự,
giáo dục; khi làm quan ngoài, lúc làm quan trong, khi về hưu được Nhà
vua phong vinh hàm Thượng thư trí sĩ (thường gọi là cụ Thương Trứ),
Nguyễn Công Trứ lúc nào cũng giữ lối sống riêng của mình. Có lẽ ông
không ưa lối sống bình lặng trầm mặc. Qua thơ văn còn lại là qua những
giai thoại truyền miệng, chúng ta biết: lúc vui cũng như lúc buồn, lúc
thành công cũng như lúc thất bại, Nguyễn Công Trứ đều sống hết mình.
Ông có chí lớn, chí kinh bang tế thế, chí tung hoành ngang dọc “Chí làm
trai nam bắc đông tây, cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bề” (Chí khí anh
hùng), ông nuôi khí to: “Khí hạo nhiên chí đại chí cương. So chính khí đã
đầy trong trời đất” (Luận kẻ sĩ), lúc thành đạt cũng như lúc chưa thành
đạt, ông luôn giữ chí khí ấy. Có người cho Nguyễn Công Trứ sống quá cỡ:
lúc nghĩ đến công danh là lúc dường như ông quên hết tất cả để lập cho
được công danh: “Không công danh thà nát với cỏ cây”; nhưng lúc đã lao
4
vào ăn chơi hưởng lạc lại là lúc ông vất bỏ mọi thứ kể cả chí bình sinh để
tận hưởng mọi lạc thú trần gian kể cả thú “hường hường yến yến”; “Nhân
sinh bất hành lạc, Thiên tuế diệc vi thương”! Lúc đang làm quan cũng như
lúc đã về hưu ông không ưa khuôn khổ, thích cuộc sống ngông nghênh mà
ông gọi là “ngất ngưởng” như muốn trêu chọc người đời vậy. v.v…. Cá
tính ông khó thích hợp với đời thường, tất yếu đã gây xung đột với khuôn
phép của triều Nguyễn hẹp hòi bảo thủ. Nó dẫn đến phiền hà cho mọi
người mà trước hết cho chính bản thân Nguyễn Công Trứ. Nhưng đã là cá
tính. Nó chịu tác động của mọi mối quan hệ xã hội vì “Con người là tổng
hòa của mọi mối quan hệ xã hội” nhưng nó vẫn là của một cá nhân cụ thể:
ông đồ Trứ, người con trai xứ Nghệ, sống vào thời Lê Mạc - Nguyễn sơ
đầy “dâu bể”.
Con người và cuộc đời Nguyễn Công Trứ phong phú, sinh động, quả
có nhiều nét độc đáo, ít gặp trong hàng tao nhân mặc khách hàng hay

trong hàng ngũ quan liêu đương thời. Ông là người lịch lãm, nuôi hoài
bão muốn làm nhiều biệc lớn để cứu nước yên dân, lại là một nghệ sĩ có
tài năng. Có người coi ông là một khối mâu thuẫn, vì có ảo tưởng quá lớn
nên bị vỡ mông hoàn toàn, vừa bảo hoàng hơn nhà vua lại vừa ăn chơi
khét tiếng v.v… Đó là một cách đánh giá.
Chúng ta hãy dựa vào Thơ Nguyễn Công Trứ để tìm hiểu và lí giải
con người và cuộc đời của ông.
Nguyễn Công Trứ xuất chính khi từ lâu triều Nguyễn đã củng cố
khá vững chắc thể chế chuyên chế tập quyền, đẩy đến mức cực đoan trong
lịch sử Việt Nam với lệ “Tứ bất”. Không còn một đối thủ chính trị nào đủ
trọng lượng để đối đầu trong thực tế, triều đình đặt ra nhiều chính sách,
nhiều chủ trương biện pháp để phòng ngừa sự xuất hiện của những đối thủ
tiềm tàng. Và những đối thủ đó chính là những kẻ mang trong mình những
phẩm chất của “người anh hùng thời loạn”, ấy vậy mà, chính Nguyễn
Công Trứ, ngay từ thuở hàn vi, đã nhiều lần bày tỏ cái khát vọng, cái lý
5