Hình tượng nhân vật anh hùng trong sử thi đăm san (klei khan y đăm san)

Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

trường đại học sư phạm hà nội 2
khoa ngữ văn
***************

Trần hữu nam

Hình tượng nhân vật anh hùng
trong sử thi đăm san
(klei khan y đăm san)

khóa luận tốt nghiệp đại học
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Ngi hng dn khoa hc:
Th.s. Nguyễn thị ngọc lan

hà nội - 2009

1


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

LI CM N
Tỏc gi khoá luận xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn tận tình của

Thạc sỹ Nguyễn Thị Ngọc Lan và các thầy cô trong tổ Văn học Việt Nam
khoa Ngữ Văn trường ĐHSP Hà Nội 2 đã giúp đỡ tác giả hồn thành khố
luận này.
Hà Nội, tháng 5 năm 2009
Tác giả khoá luận

Trần Hữu Nam

2


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

LI CAM OAN
Tụi xin cam đoan đề tài khố luận Hình tượng nhân vật anh hùng
trong sử thi Đăm San (KLEI KHAN Y ĐĂM SAN) là cơng trình nghiên
cứu của riêng tơi.
Các kết quả nghiên cứu, số liệu trong khoá luận là trung thực, khơng
sao chép.
Hà Nội, tháng 5 năm 2009
Tác giả khố luận

Trần Hữu Nam

3

Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

MC LC
Trang

M u.

1

1 Lớ do chọn đề tài ………………………………………………

1

2 Lịch sử vấn đề …………………………………………………

3

3 Mục đích nghiên cứu…………………………………………...

9

4 Phạm vi nghiên cứu……………………………………………

10

5 Phương pháp nghiên cứu………………………………………

11

6 Đóng góp của khố luận……………………………………….

11

7 Cấu trúc của khoá luận…………………………………………

12

Nội dung …………………………………………………

13

Chương 1. Khái quát về sử thi và sử thi khan - Đăm San……

13

1.1.

Sử thi……………………………………………………….

13

1.2.

Sử thi khan- Đăm San……………………………………...

18

Chương 2. Đăm San - Người anh hùng lí tưởng của cộng

đồng Êđê………………………………………………………

24

2.1. Đăm San - người anh hùng với “ý thức mãnh liệt địi giải
phóng”………………………………………………………...

24

2.2. Đăm San - người anh hùng với ý thức tự khẳng
định mình trước thần linh ……………………………………..

30

2.3. Đăm San - người anh hùng với kì tích lao động, chinh phục
tự nhiên ………………………………………………………

39

2.4. Đăm San - người anh hùng với kì tích chiến đấu, bảo vệ cộng
43

4


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

ng..

53

Chng 3. Thi phỏp xây dựng nhân vật anh hùng…………..

53

3.1. Đăm San - người anh hùng với vẻ đẹp ngoại hình hồn mỹ...

57

3.2. Đăm San - người anh hùng với hành động phi thường………
3.3. Đăm San - người anh hùng với tính cách mạnh mẽ, ngang

62

tàng…………………………………………………………...

68

Kết luận…………………………………………………..

70

Tài liệu tham khảo………………………………………

5


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

DANH MC NHNG T VIẾT TẮT
ĐHSP

: Đại học sư phạm

GS

: Giáo sư

GS-TSKH

: Giáo sư – Tiến sĩ khoa học

KHXH&NV

: Khoa học xã hội và nhân văn

Nxb

: Nhà xuất bản

Nxb KHXH

: Nhà xuất bản Khoa học xã hội

PGS

: Phó giáo sư

TS

: Tiến sĩ

TSKH

: Tiến sĩ khoa học

VHDG

: Văn hoá dân gian

SGK

: Sách giáo khoa

6


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

M U
1. L DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Sử thi là một hiện tượng đặc biệt trong kho tàng văn hoá dân gian.
Những áng sử thi như Mahabharata và Ramayana của Ấn Độ, Iliát - Ôđixê của

Hi Lạp, Kalêvala của Phần Lan..., đã chiếm một vị trí trang trọng trong nền văn
hố nhân loại. Các dân tộc có sử thi coi đó là niềm tự hào của mình, là tượng đài
lịch sử của dân tộc mình.
Người Ấn Độ nói rằng: “Cái gì khơng có trong hai bộ sử thi Mahabharata
và Ramayana thì khơng thể tìm thấy bất kì ở đâu trên đất nước Ấn Độ”.
Người Phần Lan đã viết: “Khi làm nên sử thi Kalêvala, nhân dân Phần Lan
đã làm cho mình một con đường xuyên qua núi đá cheo leo, không những chỉ
tiến đến Châu Âu, mà đến cả thế giới văn minh, Kalêvala sáng chói như Bắc
Đẩu trên trời cao, kể cho nhân loại nghe về bộ tộc Phần Lan (M.J.Eisen - 1909)
Ở Việt Nam, những bản sử thi Êđê: Đăm San, Xinh Nhã, Đăm Đi,... sử thi
Mường: Đẻ đất đẻ nước, sử thi Thái: Ẳm ệt luông... cũng được đánh giá rất cao:
“Những tác phẩm đó khơng cịn là của riêng một dân tộc mà là vốn quý của cả
nước” (Tố Hữu - Xây dựng một nền văn nghệ lớn xứng đáng với dân tộc ta và
thời đại ta - Nxb Văn học, Hà Nội -1973). Việc nghiên cứu những tác phẩm này
từ nhiều góc độ chắc chắn sẽ mang lại những thơng tin có giá trị khơng những
cho ngành văn hố dân gian mà còn cho các ngành khoa học xã hội khác như:
dân tộc học, khảo cổ học, ngôn ngữ học...

7


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

1.2. Mt trong nhng vấn đề quan trọng cần được nghiên cứu của sử thi
chính là vấn đề nhân vật. Đây được xem là yếu tố cơ bản, có vai trị tích cực
trong việc hình thành và phát triển cốt truyện, đặc biệt là những tác phẩm tự sự
dài hơi như sử thi. Trong hệ thống nhân vật đông đảo và đa dạng của sử thi, gắn
liền với những đặc điểm thẩm mỹ, nổi bật nhất là hình tượng nhân vật anh hùng.

Nói một cách chính xác: “Với tư cách là văn học nghệ thuật, sử thi phản ánh lịch
sử qua nghệ thuật tự sự về các nhân vật anh hùng” trong đó “lịch sử không được
ghi lại dưới dạng các sự kiện cùng với trình tự thời gian... mà là câu chuyện về
các anh hùng với những chuỗi cơng tích của họ...”[9;11]. Vì vậy người anh hùng
được coi là nhân vật trung tâm trong sử thi. Tìm hiểu sử thi ở phương diện nhân
vật chính là một cách nhận thức cặn kẽ và thấu đáo đặc trưng thi pháp của sử thi.
Từ ý nghĩa khoa học ấy, chúng tôi tiến hành nghiên cứu hình tượng nhân vật
anh hùng trong một tác phẩm sử thi tiêu biểu của đồng bào Êđê khan - Đăm San
(Klei khan y Đăm San).
1.3. Thực tế còn cho thấy sử thi là thể loại Văn học dân gian được đưa vào
giảng dạy trong chương trình đào tạo khối các trường KHXH&NV với khối
lượng kiến thức tương đối lớn. Chẳng hạn, ở ĐHSP Hà Nội 2, sử thi chiếm 7/60
tiết (hệ cử nhân sư phạm Ngữ văn) 8/90 tiết (hệ cử nhân Văn)... Điều đó chứng
tỏ sự nhìn nhận thỏa đáng về vị trí của sử thi trong hệ thống thể loại văn học dân
gian của dân tộc. Đặc biệt, SGK Ngữ văn 10, tập một còn giới thiệu một trong
những đoạn trích hay nhất của sử thi Đăm San- Chiến thắng Mơtao Mơxây.
Đoạn trích tập trung khắc họa hình tượng nhân vật anh hùng Đăm San trong
cuộc đối đầu với tù trưởng thù địch- Mơtao Mơxây để cứu vợ và tịch thu của cải,
đất đai của kẻ thù. Hình tượng nhân vật mang tính chất lý tưởng ấy thực sự trở
thành điểm nhấn quan trọng trong bức tranh hiện thực rộng lớn của sử thi. Vì

8


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

vy, la chn v triển khai đề tài Hình tượng nhân vật anh hùng trong sử thi
Đăm San (Klei khan y Đăm San) chúng tơi xuất phát từ sự u thích của bản

thân đối với một thể loại Văn học dân gian đặc sắc. Đồng thời việc lựa chọn này
cịn có ý nghĩa thực tiễn, giúp chúng tôi bước đầu làm quen với các thao tác
nghiên cứu khoa học, tích lũy những kiến thức cần thiết, phục vụ cho quá trình
học tập trong trường Đại học và giảng dạy ở nhà trường phổ thông sau khi tốt
nghiệp.
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
Sử thi là một thể loại tiêu biểu của văn học dân gian. Ở đó chứa đựng những
đặc điểm về sáng tác, lưu truyền, diễn xướng, tác giả, nghệ nhân, công chúng,
cấu trúc tác phẩm, sự vận động của tác phẩm vv...Vì vậy rất nhiều nhà nghiên
cứu văn hoá dân gian nổi tiếng của thế giới, cuối cùng đều nghiên cứu sử thi
như: Mêlêtinxky; Gir-munxki; Prôpp; G.Đumêzil...
Ở Việt Nam, vấn đề mà chúng tôi tìm hiểu đã được đề cập rải rác trong một
số cơng trình nghiên cứu.
2.1. Năm 1959, trong lời giới thiệu Bài ca chàng Đăm San, tác giả Đào Tử
Chí viết: “Đăm San phản ánh nguyện vọng lịch sử đó dưới hình tượng hấp dẫn
của một nhân vật anh hùng rực rỡ hào quang chiến thắng (…) Cuộc đời ngang
tàng đầy chiến công oanh liệt của Đăm San phù hợp với tâm hồn và ước vọng
của đồng bào Tây Nguyên và đem đến nhiều hứng khởi thẩm mỹ”. YWang Mlô
Dun Du đã nói rất hay về sự đồng cảm này của các dân tộc: “Người ta phục Đăm
San có tài, đánh tù trưởng nào cũng thắng. Người ta thích đi theo Đăm San lên
nói chuyện với Trời, đi chơi trong rừng núi, đi bắt Nữ thần Mặt Trời để làm vợ
lẽ. Người ta ước mơ sống một cuộc đời thật giàu sang như trong truyện: Khách
khứa đầy nhà, ăn uống ninh đình, đánh nhạc inh rừng suốt ngày đêm… Suốt cả

9


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

cun truyn m San tỏ ra một cuộc sống gần cuộc sống thật nhưng phong phú
hơn, phóng khống hơn, cao xa hơn. Đó là điểm chính làm cho người ta thích
nghe truyện Đăm San nghe mãi không thôi nghe kể liền ba bốn lần không
chán”[1].
Tác giả đã nêu ý nghĩa của tác phẩm trong lịng nhân dân Êđê nói riêng và
người dân Tây Ngun nói chung, bằng sự viện dẫn ý kiến của Y Wang Mlơ
Dun Du. Chính tài năng, lịng dũng cảm của nhân vật Đăm San đã tạo nên giá trị
nghệ thuật độc đáo của thiên sử thi này. Nhưng tác giả chưa đề cập đến những
mặt cá thể hố (ngoại hình, tính cách) của nhân vật.
2.2. Năm 1981, Trong Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam, Phan Đăng
Nhật khẳng định:“... Sử thi không thuộc về văn học thành văn (litterature) (…)
Trong mơi trường văn hố dân gian sử thi là một tác phẩm văn hố nghệ thuật
tổng hợp. Nó thu hút hầu hết các giá trị văn hoá nghệ thuật vốn có của dân tộc
như: thơ ca, thần thoại, truyền thuyết, âm nhạc, diễn xướng… để chuyển hoá
thành một tác phẩm tự sự bằng văn vần dài hơi lấy các nhân vật anh hùng làm
trung tâm nhằm diễn đạt đề tài, chủ đề của tác phẩm và tư tưởng của cộng đồng
(…) khơng riêng gì Đăm San mà các Khan khác của đồng bào Tây Nguyên đều
chung một khát vọng: hoặc là chống lại bọn phản phúc, lật lọng, bội ước, bọn
người chuyên “lật gan gà” như trong YPơrao Đăm Đi; hoặc là tiêu diệt bọn
ghen ghét đố kỵ gây oán thù xương máu như trong Xinh Nhã, YBan; hoặc như
Khinh Dú chiến đấu suốt ba thế hệ để diệt trừ bọn Đăm Phu và vua Mối chuyên
đi cướp vợ người. Tất cả đều nhằm một lý tưởng là đem lại cho xã hội sự hồ
hợp, giàu có hùng mạnh và yên vui”[11;114].
TSKH. Phan Đăng Nhật đã nêu kiến giải khá rõ những đặc tính chung của sử
thi Tây Nguyên, những giá trị nghệ thuật mà các sử thi Tây Nguyên đã đạt được.

10

Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

Tỏc gi cha i sâu vào phân tích các phương diện nội dung và hình thức của
một tác phẩm sử thi cụ thể. Vì vậy hình tượng nhân vật anh hùng cũng chưa
được quan tâm khai thác triệt để.
2.3. Năm 1987, Tạp chí văn hoá dân gian số 2, nhà nghiên cứu Phan Đăng
Nhật trong bài Đặc điểm của văn hoá, nghệ thuật truyền thống dân tộc Êđê và
vấn đề khai thác phát huy trong việc xây dựng con người xã hội chủ nghĩa đã
viết: “Tinh thần cộng đồng ghi lại đậm nét trong nội dung hệ thống các Khan
(...) ở đây người anh hùng không phải anh hùng cá nhân mà là người của toàn
thể cộng đồng, mối thù niềm vui của anh ta, mục đích cuộc đời của anh ta là của
mọi người và vì mọi người. Thậm chí sức khoẻ, sắc đẹp, tài khiên đao của anh
hùng cũng không phải của riêng mà là niềm tự hào của cả cộng đồng. Tất cả
mọi điều này xét cho cùng đều tập trung vào lý tưởng cao cả nhất, ước nguyện to
lớn nhất của cộng đồng Êđê trong “thời đại anh hùng” là chiến đấu và phấn đấu
cho những liên minh làng buôn giàu mạnh, tràn đầy chiêng ché nhi nhúc trâu bò
như kiến, cho q hương mn đời bình n trong tiếng chiêng trống, tiếng ca
hát triền miên, mn đời khơng có chiến tranh chết chóc và khơng có thù Đơng,
giặc Tây”[8;5].
Ở đây, tác giả đề cập đến vai trò của người anh hùng trong cộng đồng, người
anh hùng là đại diện cho sức mạnh và trí tuệ, là niềm tự hào của cộng đồng
người Tây Nguyên. Trong cách lý giải này, tác giả mới chỉ tập trung khắc hoạ
người anh hùng trong quan hệ với cộng đồng bộ tộc của anh ta chứ chưa tập
trung khai thác nhân vật ở phương diện ngoại hình, hành động, tính cách.
2.4. Năm 1991, khi tham gia biên soạn giáo trình Văn học dân gian Việt
Nam, tập 1, tác giả Đỗ Bình Trị nhận định: “Nhân vật trung tâm trong các bản
anh hùng ca này, hoặc là anh hùng văn hoá, hoặc là anh hùng chiến trận, hoặc

11


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

va l anh hựng văn hoá, hoặc vừa là anh hùng chiến trận (như Đăm San). Và
cũng như mọi anh hùng sử thi, phẩm chất cao quý nhất của nó là sức mạnh thế
lực, vẻ đẹp thể chất và lòng dũng cảm so với Gióng, người anh hùng chiến trận
trong sử thi Tây Nguyên rõ ràng gần hơn với anh hùng sử thi đích thực, tức là
loại sử thi trong hình thức cổ điển của nó. Người anh hùng trong các bản
“Trường ca Tây Nguyên” như Đăm San, Xinh Nhã, Đăm Đi, Khinh Dú, Đăm Đơ
Roan, YPrao... là hiện thân của ý chí và khát vọng của cộng đồng, của lý tưởng
xã hội, của cộng đồng: chinh phục thiên nhiên, đánh đuổi kẻ thù bên ngồi, bảo
vệ bn làng, xây dựng cuộc sống đơng vui, n ấm no đủ, giàu mạnh, khơng có
thù đơng, giặc tây”[22;195].
Trong ý kiến của mình, Đỗ Bình Trị đã khái quát các đặc điểm chung nhất về
người anh hùng trong sử thi Tây Nguyên. Tuy nhiên đó cũng mới chỉ là những
gợi mở ban đầu, vấn đề này cần phải được đi sâu hơn nữa.
2.5. Năm 1997, Vũ Anh Tuấn trong Giảng văn văn học Việt Nam khi bàn
về giá trị tác phẩm Đăm San đã nhấn mạnh: “Đăm San vừa là người anh hùng
văn hoá vừa là người anh hùng trận mạc. Đăm San phi thường quả cảm, và ln
ln chiến thắng ở cõi người với lí do hiển nhiên. Đăm San tài giỏi và nhạy cảm
trước số phận cả bộ tộc trong lao động rừng núi. Đăm San vừa chấp nhận cuộc
hôn nhân và bảo vệ Hơ Nhị, Hơ Bhị như là một hành động củng cố cộng đồng,
vừa ln khơng bằng lịng với thực tại cuộc sống như là ý thức mãnh liệt địi giải
phóng. Nếu cho rằng Đăm San liên tục chống phong tục nối dây hoặc hồn tồn
phục tùng đều có phần khơng thoả đáng. Trên thực tế, hành động phi thường và
ý muốn lớn của Đăm San có thể giãn nở tự nhiên nhưng tất cả đều thống nhất

theo một mục đích và lợi ích của bộ tộc chúng ta. Đăm San là một kết tinh tồn
vẹn tính cách anh hùng sử thi Ê đê” [12;27].

12


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

Mc dự rt khỏi quát nhưng những đánh giá sơ lược này lại có ý nghĩa khoa
học rất lớn, là những gợi ý quan trọng giúp ích cho chúng tơi trong q trình lý
giải những biểu hiện về tư tưởng, hành động của người anh hùng Đăm San.
2.6. Năm 1998, giáo trình Văn học dân gian Việt Nam, tái bản lần thứ 3
(Đinh Gia Khánh chủ biên) cũng chỉ ra: “ các tác phẩm sử thi (...) là những câu
chuyện ca ngợi các nhân vật anh hùng, là những nhân vật tù tộc trưởng nổi tiếng
ở các buôn làng. Những nhân vật ấy đã có cơng hướng dẫn nhân dân trong cộng
đồng làm ăn (làm nương rẫy, đi săn, đi bắt cá…) để đạt được cuộc sống ấm no,
hoặc là những người cầm đầu nhân dân lập được những chiến công vang dội,
đánh thắng giặc cướp ở bên ngoài tới bảo đảm cuộc sống yên vui của cộng
đồng, hoặc đứng lên đấu tranh quyết liệt chống lại những tập tục nỗi thời ràng
buộc bước tiến của xã hội. Các nội dung đó tràn đầy chất hiện thực, phản ánh xã
hội lịch sử “thời đại anh hùng”- tức thời kỳ dân chủ quân sự, vào lúc chế độ
cộng sản nguyên thuỷ tan rã để chuyển sang xã hội có giai cấp (khái niệm của
Ph.Ăng ghen trong Nguồn gốc gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà
nước)”[5;752].
Nhận xét trên cho thấy những nét đặc trưng nhất về hình tượng nhân vật
anh hùng trong sử thi nói chung. Điều này gợi ý cho chúng tơi hướng khám phá
hình tượng nhân vật Đăm San từ góc độ nào để có thể thấy hết vẻ đẹp tồn diện
của một người anh hùng “hùng cường từ trong bụng mẹ”.

2.7. Năm 2001, Đỗ Hồng Kì trong Phương thức tự sự chủ yếu của sử thi
Đăm San (Tạp chí văn hoá dân gian số 5) cho rằng: “Về phương diện nội dung,
quả là tác phẩm Đăm San đã đề cập đến những vấn đề quan trọng nhất của thời
đại anh hùng. Đó là những biểu hiện của đời sống tinh thần, các quan hệ gia

13


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

ỡnh, s on kt của một cộng đồng trong sản xuất, hồ bình và tranh đấu. Có
thể coi đây là thời đại anh hùng đặc thù của Tây Nguyên”[6;9].
Tác giả bài viết mới chú ý khai thác Khan Đăm San ở phương diện nội dung,
phương diện nghệ thuật của Khan, nhất là nghệ thuật miêu tả nhân vật anh hùng
chưa được đề cập đến ở đây.
2.8. Năm 2007, Phạm Đặng Xuân Hương trong bài Sự ra đời thần kỳ của
người anh hùng trong sử thi - Khan Êđê (Tạp chí Văn hố dân gian số 2)có
viết: “...Tất cả vĩ nhân đều là một đứa trẻ nhưng là đứa trẻ phi thường, dự báo
khả năng vĩ nhân của nó. Đối với những anh hùng của sử thi - Khan Êđê, quá
trình ra đời cùng với một tuổi thơ gắn liền với những mối liên hệ thần thánh luôn
là sự khởi đầu của một cuộc đời oai hùng với những chiến cơng kỳ tích”[4;39].
Với mục đích khảo sát sự ra đời thần kỳ của người anh hùng trong sử thi,
người viết muốn chứng minh hành trạng phi thường trong cuộc đời của người
anh hùng có mối liên hệ với nguồn gốc thần kỳ của họ, mà Đăm San là một ví
dụ.
Trên đây chúng tơi đã trích dẫn một số ý kiến của các nhà nghiên cứu về sử
thi. Xét về nội dung và hình thức diễn xướng, các nhà nghiên cứu đã tường giải
khá chi tiết các đặc điểm nổi bật của sử thi nói chung và sử thi anh hùng nói

riêng. Cố nhiên, mỗi nhà nghiên cứu có cách tiếp cận nhân vật anh hùng và
những đặc trưng của sử thi ở một phương diện khác nhau, nhưng có điểm chung
dễ nhận thấy là các nhà nghiên cứu đều dựa trên sự phân tích những chiến công
hiển hách của nhân vật anh hùng để khắc hoạ chân dung của họ. Nói như nhà
nghiên cứu Văn hoá dân gian Phan Đăng Nhật khi so sánh sử thi - Khan Êđê
ngang tầm với anh hùng ca Hy Lạp. Ơng đã mượn lời của Các Mác trong cuốn
Góp phần phê phán chính trị kinh tế học,( In lần thứ hai, Nxb Sự thật, tập 1

14


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

trang 313, 314): Ngh thuật Hy Lạp, thể anh hùng ca, vẫn còn cho ta sự thoả
mãn về thẩm mỹ và về một số phương diện nào đó, chúng cịn được dùng làm
tiêu chuẩn làm cái mẫu mực mà chúng ta chưa đạt tới”.
Có thể nói, trong sử thi Đăm San, nhân vật anh hùng Đăm San thực sự là
hình tượng trung tâm nổi bật và hấp dẫn, cần được khai thác một cách kỹ lưỡng
và toàn diện hơn nữa. Nhận thức được điều này, trên cơ sở tiếp thu những gợi ý
quý báu của những người đi trước, chúng tôi tiếp tục nghiên cứu hình tượng
nhân vật anh hùng Đăm San, với mong muốn góp thêm một cái nhìn mới về một
vấn đề, từ lâu đã được quan tâm.
3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Tìm hiểu đề tài Hình tượng nhân vật anh hùng trong sử thi Đăm San (Klei
khan y Đăm San), chúng tôi hướng tới những mục đích sau:
- Bổ sung kiến thức khái quát và chuyên sâu về một thể loại văn học dân gian
độc đáo. Tìm ra phương pháp tiếp cận sử thi, từ đó vận dụng có hiệu quả vào

cơng tác học tập và giảng dạy sau này.
- Thấy được vẻ đẹp hồn thiện, hồn mỹ có tính chất lý tưởng của hình tượng
nhân vật anh hùng - đại diện ưu tú nhất cho danh dự, sức mạnh và sự thịnh
vượng của toàn thể cộng đồng.
4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU

4.1. Tư liệu nghiên cứu
Có khá nhiều văn bản tư liệu sử thi - Khan Đăm San, xuất hiện lần đầu tiên
là bản của Sabachie, một bản dịch tiếng Pháp (La chan son de Dam San) vào
năm 1929. Năm 1957, Đào Tử Chí giới thiệu Đăm San bằng tiếng Việt trên tạp
chí Văn nghệ sau đó được Nxb Văn hóa Hà Nội ấn hành vào năm 1959... Từ đó
đến nay đã có hàng chục văn bản được cơng bố. Tuy nhiên trong phạm vi tư liệu

15


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

nghiờn cu, chỳng tụi chọn lựa văn bản của Đào Tử Chí mà hiện nay SGK đang
dùng có tên là Bài ca chàng Đăm San, Nxb Văn hoá Hà Nội, 1959.
4.2. Nội dung nghiên cứu
Chúng tôi triển khai đề tài trên ở hai nội dung chính:
Một là, người anh hùng Đăm San với những biểu hiện rõ nét về tư tưởng
phóng khống (khát vọng tự do hôn nhân, khát vọng chống thần quyền) và hành
động tài trí, quả cảm (trong lao động, chiến đấu).
Hai là, thi pháp xây dựng nhân vật anh hùng ở các phương diện: ngoại hình,
hành động, tính cách...
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Trong đề tài này, chúng tôi sử dụng kết hợp một số phương pháp sau:
- Phương pháp khảo sát thống kê
- Phương pháp so sánh đối chiếu
- Phương pháp phân tích tổng hợp
6. ĐĨNG GĨP CỦA KHỐ LUẬN

- Về mặt lý luận: Từ việc thu thập tổng kết, kế thừa kiến giải của những nhà
nghiên cứu đi trước. Chúng tơi tổng hợp, phân tích đưa ra hướng tiếp cận tác
phẩm sử thi - Khan Đăm San ở phương diện nhân vật - anh hùng Đăm San.
-Về thực tiễn: Trên cơ sở lý luận, chúng tôi mong muốn đưa ra những kiến
giải mới, những hướng tiếp cận mới ở phương diện nội dung và nghệ thuật của
sử thi Đăm San (qua hình tượng nhân vật anh hùng). Từ đó vận dụng kết quả
nghiên cứu vào việc dạy và học các đoạn trích của sử thi trong SGK Ngữ văn ở
trường phổ thông.

16


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

7. CU TRC CA KHỐ LUẬN

Ngồi phần mở đầu, phần kết luận và thư mục tài liệu tham khảo, khóa luận
được triển khai thành ba chương:
Chương 1: Khái quát về sử thi và sử thi - Khan Đăm San
Chương 2: Đăm San - Người anh hùng lí tưởng của cộng đồng Êđê
Chương 3: Thi pháp xây dựng nhân vật anh hùng

17


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

NI DUNG
CHNG 1
KHI QUT VỀ SỬ THI VÀ SỬ THI - KHAN ĐĂM SAN
1.1. SỬ THI

1.1.1. Khái niệm
Ở nước ta từ những năm đầu của thập kỷ 70 của thế kỷ trước trở lại đây,
thuật ngữ sử thi mới được một số nhà nghiên cứu sử dụng để chỉ các tác phẩm
như: Đẻ đất đẻ nước, Đăm San, Xinh Nhã… trước đó phần lớn các nhà nghiên
cứu, giảng dạy đều gọi các tác phẩm này và các tác phẩm cùng loại là trường ca,
anh hùng ca…
PGS. Võ Quang Nhơn, Văn học dân gian Việt Nam cho rằng “ Trường ca
là danh từ chung để gọi bất cứ tác phẩm thơ ca nào mang ý nghĩa ngợi ca và có
độ dài nào đó, chứ khơng phải là thuật ngữ chỉ một thể loại riêng biệt trong văn
học dân gian. Nó dễ gây ra tình trạng mơ hồ, lẫn lộn giữa các tác phẩm văn học
dân gian với các tác phẩm hiện đại”[5; 751,752].
Hiện nay, các nhà khoa học đều thống nhất dùng thuật ngữ sử thi để chỉ các
tác phẩm văn học dân gian có quy mơ phản ánh hiện thực rộng lớn, có nghệ thuật
“khơng thể nào bắt chước được”. Các tác phẩm đó “sản sinh ra trong những
điều kiện xã hội không bao giờ trở lại được nữa” (Các Mác).
PGS. Lê Trường Phát cho rằng: “Sử thi là những sáng tác tự sự có dung
lượng lớn, đề tài của chúng là những sự hiện diện lớn lao có tầm quan trọng đối

với lịch sử của cả cộng đồng. Sử thi được kể bằng hình thức văn vần hoặc văn
xi xen lẫn văn vần” [22;228].
Theo Từ điển thuật ngữ Văn học thì “Sử thi (Tiếng Pháp: Epopée) còn
gọi là anh hùng ca là tác phẩm tự sự dài (thường là thơ) xuất hiện rất sớm trong

18


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

lch s vn hc các dân tộc nhằm ngợi ca sự nghiệp anh hùng có tính tồn dân
và có ý nghĩa trọng đại đối với dân tộc trong buổi bình minh của lịch
sử(…)”[15;285].
Hiện nay, khái niệm sử thi đã được rất nhiều nhà nghiên cứu dân gian
hàng đầu của Việt Nam quan tâm. Mỗi người đều đưa ra những khái niệm chỉ ra
tính chất đặc trưng của sử thi. Từ sự trích dẫn ý kiến của những nhà nghiên cứu
hàng đầu về văn học dân gian. Chúng tôi xin viện dẫn khái niệm chung về sử thi:
“Sử thi là một hiện tượng đặc biệt trong kho tàng Folklore. Nó là bức tranh
rộng lớn về con người, xã hội thiên nhiên, nó phản ánh những vận động chuyển
biến lớn của lịch sử. Sử thi không phải là thơ chép sử, sử thi là thể loại nghệ
thuật tổng hợp, trong đó các yếu tố văn học(lời ca); âm nhạc(làn điệu); diễn
xướng … để chuyển hoá thành một tác phẩm tự sự bằng văn vần dài hơi lấy các
nhân vật anh hùng làm trung tâm nhằm diễn đạt đề tài, chủ đề của tác phẩm và
tư tưởng của cộng đồng”. (Trích trong cuốn Sử thi thần thoại M'nông, Nxb
KHXH, 1996).
1.1.2. Nguồn gốc sử thi
Về vấn đề này đã có khơng ít lời bàn của các nhà nghiên cứu trong và
ngoài nước. Tiêu biểu nhất phải kể tới cơng trình nghiên cứu Lý luận văn học

(1964) của Giáo sư E.M.Mê-lê-tin-xki- một chuyên gia hàng đầu nghiên cứu văn
học dân gian. Tạp chí văn học số 1-1974 đã đăng lại toàn bộ chương V và VI
với tiêu đề Về nguồn gốc sử thi anh hùng. Theo ông: “sử thi anh hùng không
thể xuất hiện trong thời kỳ phồn vinh của chế độ công xã nguyên thủy” mà “xuất
hiện vào thời kỳ tan rã của chế độ cộng sản nguyên thủy, sử thi anh hùng dân
gian tất nhiên đã dựa vào truyền thống của văn học dân gian tự sự ở xã hội tiền
giai cấp”[7;123].

19


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

ễng trỡnh by mt cách thuyết phục: “những thiên anh hùng ca ở giai đoạn
đầu đã xuất hiện trên cơ sở của sự tác động qua lại giữa truyện cổ tích dũng sỹ
với truyền thống của sử thi thần thoại nguyên thủy về những ông tổ- những nhân
vật văn hóa. Khi kinh nghiệm của sự liên hiệp nhà nước giáng một đòn quyết liệt
vào sự thần thoại hóa q khứ lịch sử, thì có thể nói rằng những truyền thuyết
lịch sử về các cuộc chiến tranh giữa các bộ lạc, về những cuộc di dân, về những
thủ lĩnh quân sự xuất sắc v.v…đã trở thành cội nguồn chủ yếu của sự hình thành
sử thi anh hùng”[7;123].
Ở Việt Nam, nhóm biên soạn Từ điển thuật ngữ văn học, Nguyễn Khắc
Phi, Trần Đình Sử, Lê Bá Hán cũng cho rằng: “Sử thi ra đời vào thời điểm nối
tiếp sau thần thoại, tức là từ thế giới của các vị thần bắt đầu chuyển sang thế
giới của con người”[15;286].
Tương tự, nhà nghiên cứu Phan Đăng Nhật có ý kiến: “ Sử thi ra đời vào
thời kì cuối của xã hội tiền giai cấp. Sau thời kì đó, trong những điều kiện nhất
định, sử thi vẫn cịn có thể ra đời, nhưng khơng cịn những sử thi cổ điển lẫy

lừng (Mác) nữa”[9;10].
Như vậy, trong lịch sử văn học, sử thi là thể loại ra đời nối tiếp sau thần
thoại, là sản phẩm của “thời kỳ lịch sử đang trở dạ”- xã hội công xã nguyên thủy
đang trên đà suy vong nhường chỗ cho xã hội chiếm hữu nô lệ. Đây là thời kỳ
mà con người đang tách mình ra khỏi thế giới tự nhiên, dần khẳng định vai trị,
vị trí chủ nhân của mình. Vì thế, xuất hiện trong sử thi, con người trở thành nhân
vật trung tâm.
1.1.3. Vấn đề phân loại sử thi
Thực tế cho thấy có rất nhiều cách phân loại khác nhau về sử thi.

20


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

PGS. Lờ Trng Phỏt phân loại sử thi dân gian của các dân tộc thiểu số thành
hai nhóm (tiểu loại): Sử thi thần thoại và sử thi anh hùng[14;228,229].
Sử thi thần thoại tiêu biểu nhất là Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường.
Ngoài ra cịn có Toi ẳm oọc nặm đin, Ẩm ệt luông của dân tộc Thái. Gần đây ta
mới phát hiện thêm một số sử thi thần thoại Mnông mà tiếng dân tộc gọi là Ĩtnơ-rơng, ví dụ sử thi Cây nêu thần. Sử thi thần thoại là tập hợp có hệ thống các
thần thoại vốn rời rạc, lẻ tẻ để dựng lên một bức tranh toàn cảnh rộng lớn, bao
quát hàng loạt sự kiện xảy ra trên một không gian và trong một thời gian tầm cỡ
vĩ mô, kể từ lúc khai sinh trời, đất, nước, đồi, sông suối, mặt trời, mặt trăng...
cho tới khi sinh ra loài người cùng mn lồi.
Sử thi anh hùng xuất hiện chủ yếu ở các vùng dân tộc thiểu số Tây Nguyên.
Mỗi dân tộc lại gọi các sử thi anh hùng của họ bằng “thuật ngữ dân gian” riêng:
Khan (Êđê); Hơri (Giarai); Hơmon (BaNa)... và như vậy, chúng ta có sử thi
Khan, sử thi Hơri, sử thi Hơmon... Nội dung chủ yếu của các sử thi anh hùng này

ca ngợi những nhân vật tù trưởng (hoặc tộc trưởng) anh hùng đã có cơng trong
việc lãnh đạo cộng đồng thị tộc làm ăn sản xuất và chiến đấu chống giặc cướp
bên ngoài tới để đảm bảo cuộc sống ấm no, yên vui cho cộng đồng. Tên các bản
sử thi thường là các nhân vật chính: Đăm San, Xinh Nhã, Đăm Noi, Khinh Dú...
Các sử thi anh hùng được trình diễn bằng một hình thức nghệ thuật mang tính
nguyên hợp.
Theo phân loại của nhà Folklore học người Nga- Mêlêtinxki, sử thi có hai
loại là sử thi cổ sơ và sử thi cổ đại [7;122].
Sử thi cổ sơ phản ánh sự vận động xã hội các dân tộc từ nguyên thuỷ sang xã
hội có giai cấp.

21


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

S thi c i phản ánh sự vận động xã hội của các dân tộc đang hình thành
nhà nước đầu tiên, mà Iliat và Ôđixê của Hi Lạp là tiêu biểu.
Còn Phan Đăng Nhật lại có quan điểm : Xét về phương diện tồn tại và lưu
truyền, người ta chia sử thi làm hai loại: Sử thi viết và sử thi sống (còn gọi là sử
thi truyền miệng). Trong thực tế lịch sử, ban đầu vốn tất cả đều là sử thi sống.
Trong một hoàn cảnh và điều kiện nhất định, người ta ghi lên giấy, lúc bấy giờ
sử thi đồng thời vẫn tồn tại trong đời sống nhân dân... “Sự khám phá truyền
thống sử thi sống đã làm thay đổi nội dung khái niệm sử thi và lịch sử sử thi cũ,
vốn được hình thành hàng trăm năm trên những tư liệu thời cổ đại và trung thế
kỷ”[11;147].
Trên đây là những cách phân chia sử thi của các nhà nghiên cứu văn hoá dân
gian trong và ngoài nước. Các nhà nghiên cứu đã dựa vào đặc trưng để phân loại

sử thi. Cách phân loại nào cũng có những kiến giải hợp lý thuyết phục. Tuy
nhiên, trong quá trình tìm hiểu đề tài, chúng tôi thiên về cách phân loại của tác
giả Lê Trường Phát và như vậy Đăm San thuộc tiểu loại thứ hai- sử thi anh hùng
hay còn gọi là sử thi- khan.
1.2. SỬ THI- KHAN ĐĂM SAN

1.2.1. Khái niệm và đặc điểm Khan
1.2.1.1. Khái niệm Khan
Khan là “thuật ngữ dân gian” của người Êđê dùng để chỉ những sử thi anh
hùng của các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên. Đây là loại hình ngơn ngữ văn xi
có vần có điệu, là loại trung gian giữa lời nói thường và thơ ca, có đối đáp như
kịch. Người kể có lúc hát lúc nói kết hợp với điệu bộ, động tác.
Khan được kể vào những buổi tối rỗi rãi sau mùa gặt hái. Người kể Khan là
người già trong làng, có hiểu biết sâu rộng về lịch sử dân tộc mình, có giọng hát

22


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

truyn cm. Ngi k Khan theo từng đoạn mà đổi nét mặt lúc buồn, lúc vui, đổi
giọng lúc cao, lúc thấp.
Khan là kết quả của sự tích tụ và nâng cao tồn bộ vốn thơ có truyện kể của
người Êđê thuộc các vùng, các địa bàn nhờ đó một mặt tạo nên tính thần kỳ
hồnh tráng, mặt khác làm nên sự cơ đúc chau chuốt của ngôn ngữ Khan.
1.2.1.2. Đặc điểm của Khan
Khan là một loại hình tự sự trường thiên của người Êđê có nội dung chủ yếu
đề cập đến các cuộc chiến tranh tiền giai cấp nhằm mục đích phá vỡ sự khép kín

của làng bn, mở rộng đất đai, tạo nên những liên minh rộng lớn, giàu mạnh
tiến đến hình thành dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam.
Khan phản ánh vấn đề lớn của lịch sử loài người, một vấn đề quan hệ đến số
phận của toàn thể xã hội.
Khan thường có chủ đề ca ngợi người anh hùng- người tù trưởng lãnh đạo
buôn làng. Mối quan hệ giữa cá nhân người anh hùng và cộng đồng bn làng có
sự thống nhất, hịa hợp tuyệt đối. Sức mạnh, tài năng, phẩm chất của người anh
hùng là sự kết tinh sức mạnh, tài năng, phẩm chất của toàn thể cộng đồng. Vì lẽ
đó hình tượng người anh hùng mà sử thi mơ tả bao giờ cũng mang tính chất lý
tưởng.
Những đặc điểm này của Khan cũng chính là đặc điểm của anh hùng ca nói
chung.
Rõ ràng sử thi Khan của Việt Nam là anh hùng ca, Khan xứng đáng được xếp
vào kho tàng anh hùng ca của các dân tộc trên thế giới.

23


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

1.2.2. Nhng yu t thi pháp nổi bật của Khan Đăm San
1.2.2.1. Vấn đề tên gọi
Đăm San là một trong những tác phẩm sử thi nổi bật nhất của dân tộc Êđê
Tây Nguyên. Người Tây Nguyên gọi tên tác phẩm là Klei Khan Y Đăm San.
Đăm là chàng, Đăm San có nghĩa là chàng San.
Bản dịch của Đào Tử Chí mà hiện nay SGK đang dùng có tên là Bài ca
chàng Đăm San, thực ra có thể viết gọn hơn là Bài ca Đăm San.
Các bản dịch sau đó như bản của Nguyễn Hữu Thấu (năm 1988), lời giới

thiệu của Phan Đăng Nhật (năm 1999) đều chỉ dùng tên tác phẩm là Đăm San
mà thơi.
Theo PGS. TS. Nguyễn Bích Hà trong Văn học dân gian Việt Nam (dùng
trong nhà trường): “Do tên Đăm San được phiên âm từ tiếng Êđê nên kết quả
có nhiều phiên bản hơi khác nhau: Đăm San, Đam San, Đăm Săn, Đam Xăn…
Trong các bài viết ta có thể dùng tên nào cũng được, nhưng đã dùng tên phiên
âm nào thì nên dùng thống nhất” [2;218].
Xuất phát từ thực tế phiên âm của tác phẩm từ tiếng Êđê, chúng tôi lựa chọn
dùng tên Đăm San trong đề tài của mình để chỉ tên tác phẩm và tên nhân vật anh
hùng - nhân vật trung tâm của tác phẩm.
1.2.2.2. Cốt truyện của Khan Đăm San
Cốt truyện sử thi Đăm San được mở rộng cấu trúc theo chiều hướng gia tăng
phẩm chất anh hùng của nhân vật trung tâm. Mỗi sự kiện quan trọng, mỗi chuỗi
hành động được thể hiện khá hoàn chỉnh trong một phần nào đó của cốt truyện.
Nhân vật trung tâm được đặt vào những hoàn cảnh, những mâu thuẫn ngày càng
cao hơn theo đó là những hành động tương ứng của nhân vật, khiến các biến cố
diễn ra và dẫn đến kết thúc cốt truyện.

24


Khoá luận tốt nghiệp

Trần Hữu Nam D31

Sau khi chp thun lấy hai chị em Hơ Nhị và Hơ Bhị, Đăm San đã liên tục
tiến hành các cuộc chinh phạt các tù trưởng tham lam, gian hùng để giành lại vợ
bị cướp ( nàng Hơ Nhị), chàng chặt cây thần và đi chinh phục Nữ thần Mặt Trời. Các
sự kiện mang phẩm chất sử thi xuất hiện liên tiếp, những hành động kỳ vĩ mà mĩ lệ
diễn ra sôi nổi, hào hùng đã lôi cuốn hấp dẫn người nghe như là có ma lực.

Theo TS. Đỗ Hồng Kì: “Sử thi Đăm San có kết cấu đầu cuối tương ứng,
mang tính chất một chu kỳ khép kín. Mở đầu tác phẩm là việc hai chị em Hơ Nhị
và Hơ Bhị đi hỏi Đăm San và kết thúc bằng việc gia đình Hơ Nhị đi hỏi Đăm San
cháu (linh hồn Đăm San đầu thai làm con của chị mình)” [14;174].
Nhà nghiên cứu Hồng Ngọc Hiến, trong bài Những nét loại hình của “Bài
ca chàng Đăm San” như là một tác phẩm anh hùng ca, cho rằng “bố cục này
đồng thời khẳng định tính chất vĩnh cửu của tập tục nối dây. Tuy nhiên là sự
vĩnh cửu hạn chế” [14;198].
Nói cho đúng và rõ hơn là kết cấu đầu cuối tương ứng đó chịu sự chi phối
của tâm lý tiếp tục chuê nuê (nối dây) và khát vọng muốn có vị tù trưởng tài giỏi
để dẫn dắt cộng đồng ngày càng giàu mạnh.
Những người tạo nên cốt truyện Đăm San đã biết chọn những gì là cần thiết,
bỏ đi những gì khơng cần thiết, điều này khiến cho tác phẩm có cái dáng dấp của
sử thi cổ điển (các tác phẩm sử thi được coi là mẫu mực của sử thi anh hùng là
Iliát và Ơđixê của Hơmerơ).
Cốt truyện sử thi Đăm San được triển khai theo nhiều bình diện: Phong tục,
sản suất, chiến tranh, thâm nhập tự nhiên (chặt cây Smuk và chinh phục Nữ thần
Mặt Trời). Một tác phẩm không dài lại phản ánh được những vấn đề lớn của thời
đại, chứa đựng dung lượng lớn cuộc sống lớn của thời đại, chứa đựng dung

25