đánh giá đặc điểm nông sinh học của một số dòng, giống lúa chịu ngập úng tại gia lộc, hải dương

BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO
TRƯỜNG ðẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI

HOÀNG SỸ TIẾN

ðÁNH GIÁ ðẶC ðIỂM NÔNG SINH HỌC CỦA MỘT SỐ DÒNG,
GIỐNG LÚA CHỊU NGẬP ÚNG TẠI GIA LỘC, HẢI DƯƠNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ NÔNG NGHIỆP

Chuyên ngành: Di truyền và chọn giống cây trồng
Mã số: 60.62.05
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN VĂN HOAN

HÀ NỘI - 2008


LỜI CAM ðOAN
Tôi xin cam ñoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung
thực và chưa từng ñược sử dụng ñể bảo vệ một học vị nào.
Tôi xin cam ñoan mọi sự giúp ñỡ cho việc thực hiện luận văn này ñã ñược
cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn này ñã ñược chỉ rõ nguồn
gốc.

Tác giả luận văn

Hoàng Sỹ Tiến

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………i

LỜI CẢM ƠN
Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc ñến thầy giáo PGS.TS
Nguyễn Văn Hoan, cán bộ giảng dạy Bộ môn Di truyền và Chọn giống cây
trồng, Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội ñã nhiệt tình hướng dẫn và tạo
ñiều kiện thuận lợi ñể tôi hoàn thành ñề tài và bản luận văn Thạc sĩ Nông
nghiệp này.
Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp ñỡ của Trung tâm nghiên cứu và phát
triển lúa thuần, Phòng Khoa học và HTQT, Viện cây lương thực và Cây thực
phẩm ñã tạo ñiều kiện về thời gian và vật chất ñể tôi thực hiện và hoàn thành
ñề tài này.
Tôi xin chân thành cảm ơn, tập thể các thầy cô khoa sau ñại học, Bộ môn
Di truyền và Chọn giống cây trồng trong Khoa Nông học, Khoa Sau ðại học
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội ñã tạo mọi ñiều kiện thuận lợi, giúp ñỡ
tôi trong suốt thời gian học tập và thực hiện ñề tài này.
ðể hoàn thành ñược khoá học này, tôi còn nhận ñược sự ñộng viên, hỗ trợ
rất lớn về vật chất, về tinh thần của gia ñình, bạn bè. Tôi xin trân trọng biết ơn
những tình cảm cao quý ñó!

Hà Nội, ngày 25 tháng 10 năm 2008.
Tác giả luận văn

Hoàng Sỹ Tiến

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………ii


MỤC LỤC
Lời cam ñoan

i

Lời cảm ơn

ii

Mục lục

iii

Danh mục các bảng
Danh mục ñồ thị

v
viii

1.

Mở ðầu

1

1.1.

ðặt vấn ñề

1

1.2.

Mục ñích, yêu cầu

2

2.

Tổng quan tài liệu

3

2.1.

Nghiên cứu cơ bản về cây lúa

3

2.2.

Nguồn gốc lúa nước sâu

9

2.3.

Khái niệm về mức nước sâu và sự phân bố vùng lúa nước sâu

2.4.

Những vấn ñề ñặt ra ñối với loại hình canh tác lúa nước sâu và

10

hướng giải quyết.

14

2.5.

Nghiên cứu trong và ngoài nước về lúa nước sâu

15

3.

Nội dung và phương pháp nghiên cứu

31

3.1.

Nội dung nghiên cứu

31

3.2.

Vật liệu và phương pháp nghiên cứu

31

4.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

36

4.1.

Nguồn gốc, xuất xứ của các dòng giống tham gia thí nghiệm

36

4.2.

Một số ñặc ñiểm sinh trưởng phát triển trong giai ñoạn mạ của
các dòng, giống tham gia thí nghiệm.

4.3.

37

Các ñặc ñiểm nông sinh học chủ yếu của các dòng, giống tham
gia thí nghiệm.

39

4.3.1. Thời gian sinh trưởng

39

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………iii

4.3.2. Chiều cao cây

42

4.4.

Khả năng ñẻ nhánh và góc ñộ ñẻ nhánh của các dòng, giống

43

4.5.

Một số ñặc ñiểm hình thái của các dòng, giống tham gia thí
nghiệm.

4.6.

47

Khả năng chống chịu sâu bệnh hại và ñiều kiện bất thuận chủ
yếu

50

4.6.1. Khả năng chống ñổ

51

4.6.2. Khả năng chống chịu sâu hại

52

4.6.3. Khả năng chống chịu bệnh hại

53

4.7.

Khả năng chịu ngập của các dòng, giống tham gia thí nghiệm

54

4.8.

Năng suất và các yếu tố cấu thành năng suất

58

4.9.

Kết quả thí nghiệm “Thử nghiệm phản ứng của giống thông qua

4.9.1

các phương thức làm mạ”

74

Chiều cao cây mạ

74

4.9.2. Khả năng ñẻ nhánh giai ñoạn mạ

76

4.9.3. Khả năng hình thành nhánh hữu hiệu

77

4.9.4. ảnh hưởng của môi trường ngập úng ñến sự hình thành
nhánh hữu hiệu của các dòng, giống tham gia thí nghiệm ở
các phương thức làm mạ.

79

4.9.5. Năng suất và các yếu tố cấu thành năng suất của các giống
trong các phương thức làm mạ

83

4.10.

Một số ñặc ñiểm chính của một số dòng, giống triển vọng

87

5.

Kết luận và ñề nghị

89

5.1.

Kết luận

89

5.2.

ðề nghị

89

Tài liệu tham khảo

90
DANH MỤC BẢNG

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………iv


STT

Tên bảng

1.

Nguồn gốc của các dòng, giống tham gia thí nghiệm

2.

Một số ñặc ñiểm giai ñoạn mạ của các dòng, giống tham gia thí

Trang

nghiệm (vụ mùa 2007)
3.

55

ðánh giá sự ổn ñịnh của khả năng chịu ngập của các dòng, giống
tham gia thí nghiệm ở các giai ñoạn sinh trưởng khác nhau

9.

51

Khả năng chịu ngập của các dòng, giống tham gia thí nghiệm tại
các giai ñoạn sinh trưởng thông qua tỷ lệ sống sót(vụ mùa 2007)

8.

49

Khả năng chống chịu sâu bệnh hại và chống ñổ của các dòng
giống tham gia thí nghiệm (vụ mùa 2007)

7.

46

Một số ñặc ñiểm hình thái của các dòng, giống tham gia thí
nghiệm (vụ mùa 2007)

6.

41

Khả năng ñẻ nhánh và góc ñộ ñẻ nhánh của các dòng, giống tham
gia thí nghiệm (vụ mùa 2007)

5.

38

Thời gian sinh trưởng và Chiều cao cây của các dòng, giống tham
gia thí nghiệm (vụ mùa 2007)

4.

37

57

Số bông/m2 của các giống tham gia thí nghiệm ở các môi trường
khác nhau (vụ mùa 2007)

59

10. ðánh giá tính ổn ñịnh số bông/m2 của các dòng, giống tham gia
thí nghiệm ở các môi trường khác nhau

61

11. Số hạt/bông của các giống tham gia thí nghiệm ở các môi trường
khác nhau

63

12. ðánh giá sự ổn ñịnh của số hạt/bông của các dòng, giống tham
gia thí nghiệm ở các môi trường khác nhau

64

13. Số hạt chắc/bông của các dòng, giống tham gia thí nghiệm ở các
môi trường khác nhau (vụ mùa 2007)

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………v

66


14. ðánh giá sự ổn ñịnh của số hạt chắc/bông của các dòng, giống
tham gia thí nghiệm ở các môi trường khác nhau

67

15. Khối lượng 1000 hạt của các dòng, giống tham gia thí nghiệm
ở các môi trường khác nhau

68

15. Năng suất lý thuyết của các giống tham gia thí nghiệm ở các môi
trường khác nhau

69

16. Năng suất thực thu của các dòng, giống tham gia thí nghiệm
ở các môi trường khác nhau (vụ mùa 2007)

72

17. ðánh giá sự ổn ñịnh của năng suất thực thu của các dòng, giống
tham gia thí nghiệm ở các môi trường khác nhau

73

18. Chiều cao cây mạ của các dòng giống trong các phương thức
làm mạ (vụ mùa 2008)

75

19. Số nhánh mạ trước cấy của các dòng giống trong các phương thức
làm mạ (vụ mùa 2008)

77

20. Khả năng ñẻ nhánh của các dòng giống trong các phương thức
làm mạ (vụ mùa 2008)

78

21. ảnh hưởng của môi trường ngập úng ñến sự hình thành nhánh hữu
hiệu của các dòng, giống trong phương thức làm mạ 1

79

22. ảnh hưởng của môi trường ngập úng ñến sự hình thành nhánh hữu
hiệu của các dòng, giống trong phương thức làm mạ 2

81

23. ảnh hưởng của môi trường ngập úng ñến sự hình thành nhánh hữu
hiệu của các dòng, giống trong phương thức làm mạ 3

81

24. ảnh hưởng của môi trường ngập úng ñến sự hình thành nhánh hữu
hiệu của các dòng, giống trong phương thức làm mạ giâm

82

25. Số bông/m2 của các dòng giống ở các phương thức làm mạ khác
nhau trong ñiều kiện ngập úng (vụ mùa 2008)

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………vi

84


26. Số hạt/bông của các dòng giống ở các phương thức làm mạ khác
nhau trong ñiều kiện ngập úng (vụ mùa 2008)

84

27. Khối lượng 1000 hạt, tỷ lệ lép và năng suất lý thuyết của các
dòng giống ở các phương thức làm mạ khác nhau trong ñiều kiện
ngập úng (vụ mùa 2008)

85

28. Năng suất thực thu của các dòng giống ở các phương thức làm mạ
khác nhau trong ñiều kiện ngập úng (vụ mùa 2008)
29. ðặc ñiểm chính của các dòng, giống triển vọng

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………vii

87
87


DANH MỤC ðỒ THỊ
STT
1.

Tên ñồ thị

Trang

Biểu diễn khả năng chịu ngập của một số dòng, giống
tham gia thí nghiệm ở các giai ñoạn xử lý ngập khác
nhau khác nhau

2.

Biểu diễn số bông/m2 của một số dòng, giống tham gia
thí nghiệm ở các môi trường khác nhau

3.

65

Biểu diễn số hạt chắc/bông của các dòng, giống tham
gia thí nghiệm ở các ñiều kiện môi trường khác nhau

5.

62

Biểu diễn số hạt/bông của các dòng, giống tham gia thí
nghiệm ở các môi trường khác nhau

4.

58

67

Biểu diễn mức ñộ ổn ñịnh năng suất của các dòng,
giống tham gia thí nghiệm ở các môi trường khác nhau

74

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………viii


1. MỞ ðẦU
1.1. ðặt vấn ñề
Hàng năm trên thế giới có khoảng 30 triệu ha lúa thường xuyên bị ngập
úng, tập trung chủ yếu ở Ấn ðộ, Bangladesh, Thái Lan và một số nước khác
như Lào, Campuchia, Inñonesia...
Ở Việt Nam, diện tích canh tác lúa khoảng 4,36 triệu ha, trong ñó có
khoảng 0,8 triệu ha nếu gặp mưa to, mưa tập trung sẽ ngập úng (Vũ Tuyên
Hoàng, 1995). Theo số liệu thống kê, trong những năm cuối thế kỷ 20 và
những năm ñầu thế kỷ 21, diện tích lúa gieo trồng hàng năm biến ñộng từ
6,77 triệu ha năm 1995 ñến 7,2 triệu ha năm 2007 trong ñó có 1,5 - 2,0 triệu
ha cần có sự ñầu tư ñể chống úng nếu gặp mưa to và tập trung.ảTong những
năm qua, năng suất và sản lượng lúa của cả nước không ngừng tăng lên một
cách vững chắc. Năm 1995, năng suất lúa bình quân ñạt 36,9 tạ/ha và sản
lượng là 24,96 triệu tấ n; năm 2000 năng suất bình quân ñạt 42,4 tạ/ha và sản
lượng ñạt 32,53 triệu tấn; ñến năm 2007 năng suất bình quân ñạt 49,8 tạ/ha và
sản lượng là 35,9 triệu tấn (Trung tâm tin học và thống kê, Bộ NN &PTNT,
27/12/2007)
Mặc dù có sự gia tăng rõ rệt về năng suất và sản lượng, nhưng sự gia
tăng ñó không ñồng ñều giữa các vùng. Ngoài hai vùng trồng lúa chính là
ðồng bằng sông Hồng và ðồng bằng sông Cửu Long còn các vùng khác như:

Tây Nguyên, Tây Bắc, Bắc Trung Bộ, ðông Bắc Bộ, ðông Nam Bộ và Duyên
Hải miền Trung thì năng suất lúa chỉ bằng 62,3 ñến 95,6% năng suất chung
của cả nước. Nếu so sánh với vùng thâm canh chủ ñộng nước thì năng suất
lúa ở vùng sinh thái lúa ngập úng nói riêng và vùng khó khăn nói chung chỉ
bằng 64,2 - 79,7% (Nguyễn Tấn Hinh, Báo cáo tổng kết khoa học và kỹ thuật
ñề tài: Nghiên cứu chọn tạo giống và biện pháp kỹ thuật canh tác lúa cho
những vùng khó khăn, Hải Dương, 5/2006, trang 2).
Công tác chọn tạo giống lúa cho vùng khó khăn (mặn, hạn, úng...) ở

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………1


nước ta ñã ñược tiến hành từ những năm của thập niên 1970. Cho ñến năm
2005 ñã có nhiều giống lúa mới cho vùng khó khăn nói chung và vùng ngập
úng nói riêng ñược chọn tạo và ñưa vào sản xuất, góp phần nâng cao năng suất
lúa của cả nước.
Tuy nhiên, trong thời gian qua, công tác nghiên cứu, chọn tạo và phát
triển các giống lúa cho vùng khó khăn còn một số hạn chế. Một mặt, các
giống lúa mới tạo ra còn chưa ñáp ứng ñầy ñủ yêu cầu của sản xuất như: tính
chịu ngập úng còn chưa cao; Thời gian sinh trưởng (TGST) của các giống còn
dài; phẩm chất gạo chưa cao và năng suất không ổn ñịnh. Mặt khác, còn thiếu
những nghiên cứu về biện pháp kỹ thuật phù hợp nhằm nâng cao năng suất
ñối với các giống lúa mới ở những vùng khó khăn.
Xuất phát từ những yêu cầu trên chúng tôi tiến hành thực hiện ñề tài:
“ðánh giá ñặc ñiểm nông sinh học của một số dòng, giống lúa chịu ngập
úng tại Gia Lộc, Hải Dương.”
1.2. Mục ñích, yêu cầu
1.2.1. Mục ñích
- ðánh giá và chọn lọc các dòng, giống có năng suất cao, khả năng chịu
ngập và phục hồi sau ngập tốt ñể phục vụ cho sản xuất.

- Nhận biết, truyền bá và sử dụng các tính trạng tốt của các giống ñặc
biệt là khả năng chịu ngập ñể làm vật liệu khởi ñầu cho công tác chọn tạo
giống lúa cho vùng ngập úng.
- Truyền bá và sử dụng biện pháp kỹ thuật làm mạ cho vùng ngập úng.
1.2.2. Yêu cầu
- Tìm hiểu ñặc ñiểm sinh trưởng, phát triển và khả năng chịu ngập của
các dòng, giống trong ñiều kiện canh tác tại Gia Lộc, Hải Dương.
- Sơ bộ ñánh giá năng suất, khả năng chống chịu một số sâu bệnh hại chính của các
giống tham gia thí nghiệm. Từ ñó chọn ra các giống ưu tú ñể ñưa vào thí nghiệm “Thử
nghiệm phản ứng của giống thông qua các phương thức làm mạ”.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………2


2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
2.1. Nghiên cứu cơ bản về cây lúa
2.1.1. Nguồn gốc cây lúa
Lúa là cây trồng có lịch sử lâu dài, không thể biết một cách chắc chắn
và ñầy ñủ thời gian và ñịa ñiểm phát sinh của nó. Nhưng có thể chắc chắn
rằng sự tiến hoá của cây lúa là một trong những sự kiện quan trọng nhất trong
lịch sử nông nghiệp của nhiều quốc gia [7]. Tại Việt Nam, theo truyền thuyết
ñể lại, cây lúa ñã trở thành món ăn chủ yếu và là biểu tượng của tâm hồn Việt
Nam từ thời ñại các vua Hùng với câu truyện về chàng Lang Liêu và sự tích
bánh chưng bánh dày.
Bắt ñầu từ những cây lúa hoang dại con người ñã thuần hoá, chọn lọc
ñể phục vụ các nhu cầu cuộc sống và dần có ñược cây lúa trồng hiện nay.
Xác ñịnh tổ tiên trực tiếp của lúa trồng châu Á Oryza sativa vẫn còn
nhiều ý kiến khác nhau. Một số tác giả: Sampath và Rao (1951), Sampath và
Govidaswani (1958) cho rằng: O.sativa có nguồn gốc từ lúa dại lâu năm
O.rufipogon. Tác giả Chatterjee (1951) cho rằng: O.sativa tiến hoá từ lúa dại

hàng năm O.nivara. Theo Sano và cộng sự (1958), Oka (1998), Mirshima và
cộng sự (1992) cho rằng: kiểu trung gian giữa O.rufipogon và O.nivara giống
với tổ tiên lúa trồng hiên ñại hơn cả [7]
Theo các nghiên cứu của Ting (1933) Sampath và Rao (1951) về xuất xứ
của lúa trồng châu Á cho rằng: O.sativa có nguồn gốc xuất phát từ Trung Quốc
và Ấn ðộ. Theo kết luận của Chang (1976) thì O.sativa xuất hiện ñầu tiên tại
Himalaya, Miến ðiện, Bắc Lào, Bắc Việt Nam và nam Trung Quốc [4].
Từ các trung tâm này lúa indica phát tán lên ñến lưu vực sông Hoàng
Hà và Dương Tử rồi sang Nhật Bản, Triều Tiên và từ ñó biến dị hình thành
chủng japonica (sinica). Lúa javanica ñược hình thành ở Inñonesia là một sản
phẩm của quá trình chọn lọc từ indica [4].
Theo Nguyễn Thị Trâm (1988) [4] tại Việt Nam qua khảo sát về nguồn

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………3


gen cây lúa cho thấy có 5 loài lúa dại mọc ở các vùng Tây Bắc, Nam Trung
Bộ, Tây Nguyên và vùng ñồng bằng sông Cửu Long, ñó là các loài
O.granulata, O.nivara, O.offcilalis, O.rufipogon, O.ridleyi.
2.1.2. Phân loại lúa trồng
Về phân loại lúa trồng O.sativa cũng còn tồn tạo nhiều quan ñiểm
khác nhau:
Theo quan ñiểm sinh thái học, Morinaga (1954) chia O.sativa thành 5
kiểu sinh thái là Aus, Boro, Bulu, Aman và Tjereh. Theo ñó loài phụ japonica
gần gũi với nhóm Aus, Bulu.
Theo Kato và cộng sự (1928) thì lúa trồng châu Á ñược chia thành hai
loài phụ là indica và japonica.
Trên cơ sở những kết quả nghiên cứu trước ñây, các nhà khoa học tại
Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) ñã thống nhất chia giống lúa trồng châu Á
thành 3 kiểu sinh thái ñịa lý hoặc 3 loài phụ là indica, japonica và javanica [15]

Theo quan ñiểm canh tác học, cây lúa trồng trải qua quá trình thuần hoá
của người nông dân sẽ thích nghi dần với từng vùng sinh thái cụ thể mà nó ñược
gieo trồng, ñồng thời cũng xuất hiện các biến dị do ñiều kiện canh tác gây nên.
Từ ñó hình thành nên các nhóm lúa ñặc trưng cho từng vùng sinh thái nhất ñịnh.
Theo quan ñiểm này có 4 nhóm lúa chính yếu sau:
- Lúa cạn: ðược trồng trên ñất cao, không giữ ñược nước, cây lúa hoàn
toàn nhờ vào nước trời trong suốt quá trình sinh trưởng và phát triển.
- Lúa có tưới: ðược trồng trên những cánh ñồng có hệ thống thuỷ lợi
nhưng chưa chủ ñộng về nước trong suốt quá trình sinh trưởng và phát triển
của cây lúa.
- Lúa nước sâu: Lúa ñược canh tác trên những cánh ñồng thấp trũng,
không có khả năng rút nước khi gặp mưa lớn hoặc lũ. Tuy nhiên, thời gian
ngập không quá 10 ngày và mức nước ngập không quá 50cm.
- Lúa nổi: Lúa ñược gieo trồng trước mùa mưa, khi mưa lớn lúa ñã ñẻ

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………4


nhánh, nước dâng cao lúa vươn nhánh khoảng 10cm/ngày ñể ngoi theo, vươn
lên trên mặt nước (Nguyễn Thị Trâm, 1998)
Tại Việt Nam có tồn tại cả 4 nhóm lúa với các ñặc trưng chủ yếu nêu
trên. Nhóm lúa cạn tồn tại nhiều tại vùng núi và trung du Bắc Bộ, Trung Bộ,
Tây nguyên. Lúa có tưới ñược canh tác chủ yếu tại ðồng bằng sông Hồng,
ñồng bằng ven biển miền Trung và ñồng bằng sông Cửu Long. Lúa nước sâu
phổ biến tại các vùng úng, trũng ở ðồng bằng Bắc Bộ, các thung lũng khó
thoát nước tại các vùng trung du và miền núi phía Bắc. Lúa nổi chỉ còn tồn tại
rất ít ở khu vực Tháp Mười thuộc ðồng bằng sông Cửu Long.
Ngoài 4 nhóm trên ở Việt Nam còn có một số giống thích nghi với các
tiểu vùng sinh thái chuyên biệt khác như: Các giống lúa chịu mặn, ñược trồng
chủ yếu tại các vùng duyên hải Bắc, Trung và Nam Bộ. Các vùng này thường

xuyên bị nước biển xâm nhập nhưng cũng ñược nguồn nước ngọt thau chua
rửa mặn nên vẫn có thể canh tác ñược.
Lê Huy Bá [1] cho rằng: Các giống lúa chịu chua phèn ñược canh tác
chủ yếu tại các vùng ñất nhiễm phèn (acid sulphate soid) của ðồng bằng sông
Cửu Long (ðồng Tháp Mười, Tứ giác Long Xuyên...). ðặc trưng của các
giống lúa này là có khả năng chịu ñược ñộc tố Al2(SO4), Fe2(SO4) và ñộ pH
thấp (<5,0)
2.1.3. Nghiên cứu về ñặc ñiểm hình thái của cây lúa
Cây lúa là cây trồng ña dạng về hình thái. Mỗi giống có những ñặc
ñiểm hình thái riêng mà ta có thể dựa vào ñó ñể nhận biết như: kiểu cây, dạng
lá, màu sắc thân lá, dạng bông, dạng hạt, màu sắc hạt...[3]. Các nhà chọn
giống trước khi chuẩn bị cho bất kỳ một chương trình chọn giống nào cũng
cần có ñầy ñủ thông tin về các ñặc trưng hình thái của nguồn vật liệu khởi
ñầu. Do vậy, việc nghiên cứu hình thái của các giống lúa ñã ñược tiến hành từ
lâu và có nhiều kết quả sâu sắc.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………5


Nghiên cứu hình thái các giống lúa châu Á, Jenning (1979) [21] cho
rằng: các giống lúa thuộc loài phụ indica thường cao cây, lá nhỏ màu xanh
nhạt, bông xoè, hạt dài, vỏ trấu mỏng, chịu phân kém, dễ lốp ñổ, năng suất
thấp, cơm khô, nở nhiều. Trong khi ñó, các giống lúa thuộc loài phụ japonica
thường thấp cây, lá to màu xanh ñậm, bông chụm, hạt ngắn, vỏ trấu dày, thích
nghi với ñiều kiện thâm canh, chịu phân tốt, thường cho năng suất cao, cơm
dẻo, ít nở.
2.1.3.1. Thời gian sinh trưởng
Trong canh tác lúa hiện ñại các nhà nông học hết sức quan tâm ñến thời
gian sinh trưởng (TGST) của các giống lúa, vì ñây là yếu tố tương quan rất
chặt với năng suất lúa và liên quan ñến việc bố trí thời vụ, công thức luân

canh. Nghiên cứu về TGST của các giống lúa, Yosida (1979) [8] cho rằng:
những giống lúa có TGST quá ngắn thì không thể cho năng suất cao vì sinh
trưởng sinh dưỡng bị hạn chế. Nhưng các giống lúa có TGST quá dài thì cũng
cho năng năng suất thấp vì dễ bị lốp ñổ. Jenning và cộng sự (1979) cho rằng
TGST của lúa do nhiều gen ñiều khiển, nên phổ phân ly rất rộng, biểu hiện
phức tạp ở thế hệ F2 khi lai giữa giống có TGST ngắn với giống có TGST
dài.
Nghiên cứu các giống Belle Patna, Blue Belle cho thấy tính chín sớm
ñược ñiều khiển bởi một cặp gen trội [3]. Tính cảm quang chu kỳ mạnh ñược
kiểm tra bởi một hoặc hai cặp gen (Lê Vĩnh Thảo, 1975) hoặc do hoạt ñộng
của nhóm gen II kiểm soát (Vũ Tuyên Hoàng, 1975). Cũng theo tác giả này
thì sự nhạy cảm của các giống lúa với ñộ dài ngày bị ảnh hưởng rất nhiều của
các gen khống chế hoạt ñộng của ARN-polymerase [5].
Các tác giả K.Ichitami, Y.Okumoto và T.Taisaka [20] khi nghiên cứu
trên các giống Norin 20, Kirara 397 cho rằng: gen trội Se9 kiểm soát tính mẫn
cảm với ñộ dài ngày và gen lặn se9 kiềm chế tính trạng trên.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………6


Nguyễn Hữu Tề và cộng sự (1979) cho rằng: TGST của cây lúa ñược
tính từ khi lúa nảy mầm cho ñến khi chín thay ñổi từ 90 ñến 180 ngày tuỳ
theo giống và ñiều kiện ngoại cảnh. Các giống ngắn ngày ở nước ta có TGST
từ 90 - 120 ngày, trung ngày từ 140 - 160 ngày. Các giống lúa chiêm cũ ở
miền Bắc do ảnh hưởng của nhiệt ñộ thấp nên TGST kéo dài ñến 180 - 200
ngày. Tại miền Nam, các giống lúa ñịa phương có TGST dài ñến 200 - 240
ngày, các giống lúa nổi có thể lên ñến 270 ngày.
TGST của cây lúa còn phụ thuộc rất nhiều vào thời vụ và ñiều kiện
ngoại cảnh khác nhau. Trong ñiều kiện miền Bắc nước ta cùng một giống lúa
nếu ñem gieo trồng trong vụ xuân sẽ có TGST dài hơn vụ mùa.

Hiện nay, người nông dân cần các giống lúa ngắn ngày, không phản
ứng với quang chu kỳ ñể dễ dàng tăng vụ, tăng sản lượng lương thực.
2.1.3.2. Khả năng ñẻ nhánh
ðẻ nhánh là chức năng sinh trưởng của cây lúa, nó là một yếu tố quyết
ñịnh ñến năng suất lúa. Trong quá trình sinh trưởng, nhánh lúa ñược hình
thành từ các mắt ở lách lá của mỗi ñốt trên thân chính hoặc mọc từ nhánh phụ
khác trong thời kỳ ñẻ nhánh. Cây lúa ñẻ nhánh theo quy luật chung, tuy nhiên
mỗi giống lúa khác nhau, do phản ứng của chúng với ngoại cảnh, các giống
lúa khác nhau có TGST khác nhau, thời gian ñẻ nhánh cũng khác nhau. Bùi
Huy ðáp (1970) [2] khi nghiên cứu về ñặc tính ñẻ nhánh cho biết “Nhánh
không bao giờ phát triển khi lá tương ñương với nó chưa phát triển xong.
Nhánh không phát triển nữa khi lá bị khô”.
Cũng nghiên cứu về vấn ñề này, Vũ Tuyên Hoàng, Nguyễn Thế Hiển
và Trần Thị Nhàn [6] cho biết: những giống lúa ñẻ sớm, tập trung sẽ trỗ dễ và
thường cho năng suất cao hơn. ðinh Văn Lữ (1978) [6] cho rằng: những
giống lúa ñẻ rải rác thì trỗ bông không tập trung, lúa chín không ñều, không

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………7


có lợi cho quá trình thu hoạch, dẫn ñến giảm năng suất.
Qua theo dõi các tổ hợp lai, Nguyễn Văn Hiển [3] nhận xét: kiểu ñẻ
nhánh chụm là lặn, kiểu ñẻ nhánh xoè là trội.
Các nhà khoa học tại Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) [17] ñều nhất
trí cho rằng: tính ñẻ nhánh khoẻ di truyền số lượng, có hệ số di truyền thấp
ñến trung bình và chịu ảnh hưởng rõ rệt của ñiều kiện ngoại cảnh.
2.1.3.3. Chiều cao cây lúa
Chiều cao cây là một chỉ tiêu hình thái liên quan ñến nhiều ñặc tính
khác, ñặc biệt là tính chống ñổ. Guliaep (1975) xác ñịnh: có 4 gen kiểm tra
chiều cao cây. Khi nghiên cứu các dạng lùn tự nhiên và ñột biến, ông nhận

thấy có trường hợp tính lùn ñược kiểm tra bằng một cặp gen lặn, có trường
hợp cả hai cặp và ña số trường hợp do 8 cặp gen lặn kiểm tra là d1, d2, d3, 3
d4, d5, d6, d7, d8.
Các nhà khoa học tại Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) [16] khẳng
ñịnh rằng: các giống lúa lùn có nguồn gốc từ Trung Quốc (DeegeoWoogen,
Igeotze...) chúng mang gen lùn, lặn nhưng không ảnh hưởng gì ñến chiều dài
bông, rất có ý nghĩa trong chọn giống.
Y.Futsharra, F.Kikuchi, N.Rutger (1977) [18] qua các nghiên cứu về cơ
chế di truyền tính trạng chiều cao cây ñã công bố danh sách khoảng 50 gen
tham gia qui ñịnh tính trạng lùn của cây lúa (d-1 ñến d-50), trong ñó có gen d8, d-11 và d-14, d-10, d-15 và d-16, d-18h, d-18k là alen với nhau. Sự hoạt
ñộng của phần lớn các gen này ñược kiểm soát bởi một cặp gen lặn mà gen ñó
có thể lại bị lấn át bởi gen trội D-53. Các ñột biến cực lùn phần lớn ñược kiểm
tra bằng 1 gen ñơn lặn, nhưng ñột biến nửa lùn lại ñược qui ñịnh bởi 1 gen ñơn
trội không hoàn toàn.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………8


Theo Mackill và Ruger (1979) [19] có 4 gen qui ñịnh tính nửa lùn là
sd-1, sd-2, sd-3, sd-4. Trong ñó sd-1 là alen với gen lùn của Dee-geo-Woogen, còn lại 3 gen kia không alen với nhau. Tuy nhiên trong thực tế rất khó
phân biệt sự biểu hiện khác nhau của các loại gen d và sd.
2.2. Nguồn gốc lúa nước sâu
Ngày nay, lúa trồng thuộc loài Oryza sativa L ñược tìm thấy ở khu vực
châu Á nhiệt ñới và loài Oryza glaberrima ở vùng ñất thấp miền Tây châu Phi. Cả
hai loài này ñều có những giống lúa nước sâu thích ứng với ñiều kiện ngập lũ,
nhưng loài có nguồn gốc ở châu Á cung cấp ñược nhiều dạng hình phong phú
hơn.
Nguồn gốc các giống lúa nước sâu ñều xuất phát từ loài Oryza sativa L
ở ðông nam châu Á, ñặc biệt là ở Bangladesh, miền Tây Ấn ðộ, Miến ðiện
và Indonesia. Theo Grist.ð.H (1965), Lê Minh Phụng (1991) [20] những

vùng này có nhiều dạng lúa khác nhau, tổ tiên xa xưa của loài Oryza sativa L.
Các dạng lúa nước sâu còn tìm ñược từ loài Oryza glaberrima. Loài này có
tập tính sinh trưởng theo kiểu bò và có khả năng ngóc ñầu khi nước cạn. ðây
là một trong những ñặc ñiểm của giống lúa nước sâu.
Có hai loài lúa dại là Oryza rufipigon f.spontanea và Longistaminata,
chúng có một số gen ñiều khiển sự vươn cao thân theo mức nước tăng lên
(Chang.T.T. 1976; Quat. 1977). Như vậy ñặc tính của lúa nước sâu có ñiểm chung
trong mối quan hệ giữa loài Oryza sativa và Oryza glaberrima [31], [67].
Các giống lúa nước sâu ñều có quá trình tiến hoá từ giống lúa hoang dại
Oryza perennis moench (Choudhury.1975). Tất cả các giống lúa nổi hiện nay
ñều thuộc loại hình Indica, chưa tìm thấy giống lúa nào thuộc loại hình
japonica, cũng như chưa truyền ñược gen nổi của indica vào japonica
(Oka.11975), (Bùi Chí Bửu.1987) [9]. ðể làm rõ sự khác biệt giữa loại hình
lúa nổi và không nổi, Morshima (1974) ñã thiết lập công thức với sự phối hợp
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………9


tuyến tính của 4 yếu tố [56]:
XF = 1,00A + 0,47B + 0,50C + 0,24D
Trong ñó:
XF

: Là trị số nổi

A

: Số lóng vươn dài hơn 3cm

B

: Chiều dài tổng cộng các lóng vươn dài

C

: Số lóng có rễ phụ trên thân

D

: Số chồi mắt lóng trên thân.

Khi nghiên cứu về kiểu gen ở 15 tổ hợp lai giữa lúa nổi và các dạng
trung gian, D.K.Mukherji và Roy (1977) [59] nhận thấy số lóng có rễ phụ và
số chồi mắt lóng không tương quan với khả năng nổi. Yếu tố chính có liên
quan là chiều cao cây cuối cùng. Tác giả ñề nghị một công thức mới là :
FD = 1,00A + 0,50B + 0,20C + 1,00D + 0,25E
Ở ñây:

A

: Là số lóng dài hơn 3cm

B

: Chiều cao cây cuối cùng trong ñiều kiện nước sâu

C

: Chiều dài tổng cộng số lóng thân tăng thêm

D

: Chiều dài tổng cộng số lóng thân ñược tăng thêm ñến
ngày thứ 81 (sau khi gieo)

E

: Tỷ lệ vươn lóng giữa ñiều kiện nước sâu so với ñiều
kiện nước bình thường

FD

: Khả năng nổi

2.3. Khái niệm về mức nước sâu và sự phân bố vùng lúa nước sâu
2.3.1. Khái niệm về mức nước sâu.
Hầu hết cây lúa ở khu vực châu Á ñều phát triển trong mùa mưa, mức
nước trên ñồng ruộng thường quá sâu ñối với các giống lúa mới cải tiến, năng
suất cao. Bên cạnh các yếu tố hạn chế như ñất ñai, sâu bệnh hại, khô hạn… thì
ñộ sâu mức nước và TGST của giống là những yếu tố quan trọng bậc nhất.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………10


Mức nước trên ruộng bao nhiêu ñược xem là nước sâu? Câu hỏi này ñã ñược
ñặt ra từ khi có sự hợp tác quốc tế về chương trình nghiên cứu lúa nước sâu.
Ikehashi (1981) [46] chỉ ra rằng những trở ngại khó khăn ở vùng lúa nước sâu
cũng tương tự như ở vùng ñất mặn. Một hội thảo về kỹ thuật sản xuất lúa ở
ñiều kiện ñất trũng ñã ñược tổ chức tại Chisurah vào tháng 10 năm 1977. Hội
thảo ñã tập trung thảo luận về sản xuất vùng ñất trũng nhờ nước trời và ñã
phân loại ñất trũng thấp dựa theo ñộ sâu mức nước trên ruộng như sau:

1. Vùng nước nông: mực nước từ 5 - 15cm
2. Nước sâu trung bình: mực nước từ 15 - 60cm
3. Nước bán sâu: mực nước sâu từ 100cm trở lên (M.S.Swaminathan,1979)
[81]
Othman và Ho (1977) [92] ñã phân các mức nước sâu ở Krian Malaysia
theo các mức nước từ 0 - 10cm (nước nông); 10 - 15cm (nước bình thường);
từ 15 - 20cm (hơi sâu) và từ 20 - 25cm là mức nước sâu. Theo D.Hilleris
Lambers và CTV (1982) [43] thì ở Nam và ðông nam châu Á có 7 triệu ha
ñất canh tác có mức nước sâu trên 100cm và 13 triệu ha có mức nước sâu
trung bình (mức nước sâu tối ña là 100cm).
2.3.2. Sự phân bố vùng lúa nước sâu
Trên thế giới, diện tích gieo trồng lúa nước sâu còn chiếm khoảng 12,5
triệu ha (FAO, 1993) [40], phân bố chủ yếu ở Ấn ðộ, Bangladesh, Thái Lan,
Việt Nam và một số nước ở nam châu Phi. ðặc ñiểm chung về vùng lúa nước
sâu ở các nước như sau:
- Ấn ðộ: Theo tài liệu “Rice Almanac” xuất bản năm 1997, Ấn ðộ là
nước có diện tích lúa nước sâu lớn nhất trên thế giới. Trong 42 triệu ha lúa
thì có tới 4,9 triệu ha (11,4%) bị ngập lụt hàng năm [72]. ðặc biệt là ở
miền ñông Ultra Pradesh, Bihar, Tây Bengan, Orissa, Tripura và Manipur.
Những trận ngập lụt thường xảy ra từ tháng 6 ñến tháng 10. Có 2 dạng
Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………11


ngập lụt phổ biến ở Ấn ðộ:
+ Những vùng bị ngập lụt kéo dài (Stagnant flood)
+ Những vùng bị ngập lũ ñột ngột (Flash flood) do những trận mưa lớn
gây ra (S.Saran và CTV. 1979) [74]. Ấn ðộ có khoảng 3 triệu ha ñược gieo
trồng bằng các giống lúa nổi. Nhìn chung năng suất lúa nước sâu của Ấn ðộ
thường rất thấp, từ 0,5 - 1,0 tấn/ha.
- Bangladesh: Theo S.M.H. Zama (1977) [95], lúa nước sâu ñược trồng

ở Bangladesh cách ñây hàng ngàn năm. Tổng diện tích lúa nước sâu vào
khoảng 2,5 triệu ha, chiếm 23,1% tổng diện tích lúa [72], trong ñó có 12%
diện tích gieo xạ bằng giống Aman hoặc các giống lúa nước sâu. Năng suất
lúa nước sâu cũng thường rất thấp, từ 0,8 - 1,0 tấn/ha. Sản lượng lúa nước sâu
chiếm 12% sản lượng lúa của cả nước.
- Burma: Theo “Rice Almanac” (1997) Burma có diện tích lúa nước
sâu khoảng 11.000 ha, chiếm 42,2% tổng diện tích lúa [72]. Hầu hết diện tích
lúa nước sâu nằm ở vùng ñồng bằng, tạo thành do nhánh của sông Irrwady ở
phía nam Burma và vùng ñất thấp của Pegu và Rangoon. Trong những vùng
này, nước dâng cao dần trong suốt mùa mưa và ñạt mức nước sâu tối ña vào
tháng 8. Sự ngập lụt ở những vùng này chủ yếu thuộc loại “Stagnant flood”,
mức nước sâu trung bình từ 30 - 100cm, tối ña có thể tới 300 - 400cm.
- Thái Lan: Theo D.V.Sheshu và B.A.Dewan (1979) [75], Thái Lan có
khoảng 800.000 ha lúa nước sâu, tuy nhiên thực tế mới chỉ gieo trồng ñược
582.000 ha, tập trung chủ yếu ở 9 tỉnh và các ñồng bằng trung tâm. Những
trận mưa ở ñồng bằng trung tâm thường bắt ñầu từ giữa tháng 4, mức nước
cao nhất vào tháng 10. ðộ sâu mức nước từ 1 - 4m. Mức nước trên các cánh
ñồng bắt ñầu tăng khoảng 7 - 8cm /ngày trong tháng 8 và ñạt mức sâu nhất
vào tháng 10, giảm dần trong tháng 12. Tình trạng ngập lụt chủ yếu là dạng
“Stagnant flood”. Nhìn chung năng suất lúa nước sâu của Thái Lan còn thấp,

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………12


từ 1,0 - 1,5 tấn/ha.
- Indonesia có khoảng 7 triệu ha ñất ñầm lầy bị ảnh hưởng bởi thuỷ
triều. Khoảng 3 triệu ha nằm dọc theo bờ phía ñông của Sumatra và 2 triệu ha
ở miền Nam và trung tâm Kalimantan là thích hợp cho gieo xạ lúa. Những
vùng bị ảnh hưởng trực tiếp của thuỷ triều cộng với mức nước dâng lên theo
mùa mưa, nhìn chung là phụ thuộc vào từng ñịa phương nằm dọc theo các con

sông (Subiganto H.Noors Sgamsi và H.M.Beachell, 1977) [80]. Lúa nước sâu
ở những vùng này chủ yếu thuộc dạng “Mixed flood”.
- Châu Phi: Hầu hết diện tích lúa nước sâu nằm ở phía ñông châu Phi,
phần lớn nằm dọc theo các con sông Niger, Gambia và Hadejia. Ngoài ra
những ñồng bằng thấp trũng dọc theo bờ biển Atlantic và phần diện tích bao
bọc quanh hồ Chad ñã tạo thêm diện tích nước sâu. Diện tích lúa nước sâu
chiếm khoảng 25% tổng diện tích của châu Phi (Rice Almanac, 1997) [72].
Lượng nước mưa hàng năm cộng với tình trạng ñất bị ảnh hưởng bởi lượng
nước từ các con sông vùng Tây Phi ñã tạo nên sự ngập lụt hàng năm. Sự ngập
lụt thường bắt ñầu từ giữa tháng 8 ñến ñầu tháng 9, chủ yếu thuộc loại nước
sâu tối ña lên ñến 2,5m. Sự ngập úng có thể rút ñi sau tháng 10.
- Mali: Theo Porterses (1956) lúa ñược gieo trồng ñầu tiên ở ñồng bằng
trung tâm Niger khoảng 1500 năm trước công nguyên. Mali có khoảng
223.000 ha ñất lúa, trong ñó 70% diện tích là lúa nước sâu, chiếm khoảng
50% sản lượng lúa của cả nước. Sự ngập lụt thường bắt ñầu từ tháng 6 và ñạt
mức nước cao nhất vào giữa tháng 9. Mức nước dâng cao từ 5-10cm/ngày,
thời gian ngập lụt có thể kéo dài từ 2 - 4 tháng (A.I.Toure, 1978) [83].
- Việt Nam: Diện tích lúa vùng ñất thấp trũng khoảng 1,027 triệu ha,
chiếm 16,3% tổng diện tích lúa (Rice Almanac, 1997) [72]. Vụ mùa ở vùng
ñồng bằng sông Hồng và một số tỉnh phía Bắc tình trạng ngập lụt chủ yếu do
những trận mưa lớn gây ra trong tháng 7, tháng 8. Những cánh ñồng thấp

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………13


trũng nếu mưa kéo dài liên tục trong 3 ngày, lượng mưa trên 150mm/ngày sẽ
gây ra ngập lụt. Những trận ngập lụt này thường không ổn ñịnh và bất thường
qua từng năm. Như vậy lúa nước sâu cho vùng này cần phải có chiều cao cây,
có khả năng vươn cao cây trung bình, ñặc biệt là khả năng chịu ngập nước
hoàn toàn (Submergence Tolerance). Theo ðào Thế Tuấn và Nguyễn Duy

Tính, Nguyễn Hữu Thành (1978) [84], loại hình ñất thấp trũng ở ñây có thể
phân làm 3 loại khác nhau:
+ Loại nước sâu: Diện tích bị ngập theo mùa, ñộ sâu mức nước từ 11,5m trong suốt mùa mưa.
+ Loại nước sâu trung bình: Mức nước từ 0,5 - 1m trong mùa mưa.
+ Loại nước nông: Diện tích này bị ngập trong thời gian ngắn, sau
những trận mưa lớn, ñộ sâu mức nước từ 0,5 - 0,8m.
2.4. Những vấn ñề ñặt ra ñối với loại hình canh tác lúa nước sâu và
hướng giải quyết.
Nhìn chung năng suất của loại hình lúa nước sâu còn rất thấp, chỉ ñạt
trên dưới 2 tấn/ha, TGST lại kéo dài từ 5 - 7 tháng. Những nguyên nhân chính
dẫn ñến năng suất thấp là do khả năng chịu khô hạn ñầu vụ của giống kém,
tính chống chịu sâu bệnh hại yếu, ñặc biệt là kháng sâu ñục thân và tuyến
trùng hại rễ. Ngoài ra còn có ñặc ñiểm là rất rễ rụng hạt (Xuân.V.T và
D.G.Kanter, 1975) [94]. Nhưng nguyên nhân chủ yếu và quan trọng hơn cả ñó
chính là khả năng chịu ngập và vươn lóng vượt nước của cây lúa còn yếu
(HilleRisLambers và Seshu, 1982) [43].
ðối với hệ thống canh tác lúa nước sâu, cần phải nghiên cứu chọn tạo
bộ giống lúa phù hợp với ñiều kịên vùng sinh thái ngập nước như: giống phải
cao cây, cứng cây, chống ñổ tốt, chống chịu sâu bệnh hại khá, ñặc biệt là khả
năng chịu ngập, vươn lóng và cho năng suất cao ñể thay thế các giống ñịa
phương cao cây, dễ ñổ, chịu ngập kém và năng suất thấp.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………14


Tại Hội thảo quốc tế về lúa nước sâu năm 1978, M.S.Swaminathan [82]
ñã nhấn mạnh việc tạo giống lúa cải tiến cho vùng nước sâu trung bình
(khoảng 1m) và vùng rất sâu (từ 2-5m)
Ở Việt Nam, vùng ñồng bằng sông Hồng và một số tỉnh phía Bắc, trên
các chân ruộng thấp trũng, trong vụ mùa thường có mức nước trên ruộng từ

30 - 35cm, khi gặp những trận mưa lớn vào tháng 7, tháng 8 hàng năm thường
bị ngập từ 5 - 10 ngày. Do ñặc ñiểm này, cây lúa cho vùng này cần có một số
ñặc ñiểm như: Cây mạ phải ñạt chiều cao trung bình từ 30 - 35cm ñể khi cấy
không bị ngập dưới nước; cây lúa có chiều cao từ 120 - 135cm, sức vươn cao
cây trung bình và có khả năng chịu ngập túp ngọn từ 5 - 10 ngày, chống chịu
khá với một số sâu bệnh hại chính, có tiềm năng năng suất cao ñể thay thế dần
các giống lúa ñịa phương cao cây dễ ñổ, chịu ngập kém, cho năng suất thấp.
Từ cuối thập kỷ 70 Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm, song song
với hướng chọn tạo giống lúa thâm canh ñã coi trọng hướng chọn tạo giống
cho vùng khó khăn như khô hạn, mặn, úng… Từ 1986 - 1990 Viện ñã ñưa ra
một loạt các giống lúa cho vùng nước sâu như: U14, U16, U17, C10,
C15…cao cây, chịu ngập , chống chịu sâu bệnh hại khá, cho năng suất cao,
phù hợp gieo trồng ở vùng ñất thấp trũng ở ñồng bằng sông Hồng và một số
tỉnh phía Bắc.
2.5. Nghiên cứu trong và ngoài nước về lúa nước sâu
2.5.1. Nghiên cứu ngoài nước
2.5.1.1. Lịch sử nghiên cứu và phát triển lúa nước sâu.
Lúa nước sâu ñược nghiên cứu ñầu tiên vào năm 1917 tại Trại thí
nghiệm Nông nghiệp Dacca và năm 1934 tại Trại Nghiên cứu lúa nước sâu
Habigaj ở Bangladesh. Nội dung nghiên cứu chủ yếu gồm chọn lọc các giống
lúa cải tiến, ảnh hưởng của tuổi cây ñến tỷ lệ sống sau ngập và các phương
pháp gieo hạt…(ALim và CTV, 1962) [23].

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………15


Năm 1941 Trại thí nghiệm lúa nổi Huntra ñược thành lập và tiến hành
nghiên cứu cải thiện chất lượng và năng suất lúa nước sâu thông qua việc
chọn lọc từ các giống lúa ñịa phương (Morishima, 1964) [91]. Cũng vào thời
ñiểm này hai tác giả là Ramiah và Ramaswani ñã công bố kết quả về nghiên

cứu di truyền tập tính nổi ở lúa [68]. Các tác giả cho rằng có 2 gen trội nhưng
không trội hoàn toàn ñiều khiển tập tính nổi.
Trong những năm 1950, một số nghiên cứu về lúa nước sâu ñược tiến
hành tại Nhật Bản và Bangladesh. Các tác giả Yamada (1959), Yamada và
Ota (1956), Yamada và CTV (1954) , ALim và Sen (1955), ALim và Zaman
(1958) ñã công bố kết quả nghiên cứu về tính chịu ngập ở lúa [87], [89], [88],
[24], [25]. Vào những năm 60, Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) ñã tập
trung nghiên cứu về lúa nước sâu. Các nhà khoa học Nhật Bản ñã báo cáo
kết quả nghiên cứu có liên quan ñến khả năng nổi của các loài lúa dại và
lúa trồng ở các nước khác nhau vùng châu Á. Morishima và CTV (1962)
cho rằng các loài lúa dại không chỉ có khả năng nổi mà chúng còn có khả
năng chịu hạn [57].
Năm 1964, khi ñi thăm Thái Lan, Morishima-Okino ñề nghị chương
trình lai tạo giữa các giống lúa nổi và không nổi, con lai của những tổ hợp này
có ñóng góp ý nghĩa cho những vùng nước sâu, nơi mà nước sâu luôn là mối
ñe dọa với các giống lúa thông thường [91].
Các nhà tạo giống của Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) tập trung
vào hướng tạo giống có chiều cao cây trung bình từ 115-130cm, cao hơn các
giống lúa lùn và thấp hơn các giống lúa cao cây cổ truyền ñể trồng vào vùng
có mức nước sâu trung bình, thỉnh thoảng bị ngập lụt (Suichi Yoshida, 1985)
[29]. Thuật ngữ “Floating dwaf” ñã ñược sử dụng rộng rãi trong các chương
tình lai tạo giữa giống lúa lùn với các giống lúa nổi. Các dòng lai với IR42
như IR442-57; IR442-58…ñã ñược trồng rộng rãi ở nhiều nơi có diện tích

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………16