tình thế cấp thiết trong luật hình sự việt nam hiện hành

Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
NIÊN KHÓA 2009 – 2013
------o0o------

ĐỀ TÀI:
TÌNH THẾ CẤP THIẾT TRONG LUẬT HÌNH SỰ
VIỆT NAM HIỆN HÀNH

Giáo viên hướng dẫn:
Lê Quỳnh Phương Thanh

Sinh viên thực hiện:
Phạm Đức Phúc
MSSV: 5095547
Lớp: Tư pháp 3 k35

Cần thơ
Tháng 5/2013

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

SVTH: Phạm Đức Phúc

Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG PHẢN BIỆN
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

LỜI CẢM ƠN

Để có thể hoàn thành cuốn luận văn tốt nghiệp của mình, người viết nhận thấy
rằng ngoài việc nỗ lực, cố gắng phấn đấu của bản thân mình còn có sự giúp đỡ nhiệt
tình của quý thầy cô tại Khoa Luật - Đại học Cần Thơ đã giúp em hoàn thành
chương trình 4 năm đại học và khóa luận này.
Trước hết, em xin chân thành cảm ơn quý thầy cô tại Khoa Luật - Đại học
Cần Thơ. Đặc biệt là giáo viên hướng dẫn cô Lê Quỳnh Phương Thanh đã tận tình
hướng dẫn cho em trong quá trình làm luận văn tốt nghiệp.
Xin cảm ơn Cha mẹ và gia đình đã luôn quan tâm, ủng hộ để con yên tâm học
tập và hoàn thành luận văn tốt nghiệp.
Ngoài ra, người viết xin cảm ơn các bạn sinh viên khoa luật- Đại học Cần
Thơ đã giúp đỡ khi tôi gặp khó khăn trong học tập và làm luận văn tốt nghiệp này
cũng như trong cuộc sống.
Tuy đã có nhiều cố gắng, nhưng công trình nghiên cứu khoa học của người
viết còn có nhiều thiếu sót. Người viết rất mong nhận được sự góp ý của quý thầy
cô và các bạn sinh viên.
Xin chân thành cám ơn!
Cần Thơ ngày

tháng

năm 2013

Sinh viên thực hiện

Phạm Đức Phúc

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

MỤC LỤC
MỤC LỤC.......................................................................................v
Mở đầu ........................................................................................... 1
1. Lý do nghiên cứu đề tài......................................................................... 1
2. Mục tiêu và nhiệm vụ............................................................................ 1
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................ 2
4. Phương pháp nghiên cứu...................................................................... 2
5. Nội dung của luận văn .......................................................................... 3

CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÌNH THẾ CẤP
THIẾT TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM.......................... 4
1.1 Khái niệm và các cơ sở của việc quy định tình thế cấp thiết trong
luật hình sự Việt Nam ............................................................................... 4
1.1.1 Bản chất, khái niệm chung và những đặc trưng chung của các yếu tố
loại trừ tính chất tội phạm của hành vi...........................................................4
1.1.2 Khái niệm tình thế cấp thiết....................................................................8

1.1.3 Tình thế cấp thiết và vấn đề trách nhiệm công dân.............................. 11
1.1.4 Ý nghĩa của yếu tố tình thế cấp thiết .................................................... 12

1.2 Lịch sử hình thành và phát triển các quy phạm pháp luật về tình
thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam ............................................ 13
1.2.1 Tình thế cấp thiết trong pháp luật hình sự Việt Nam thời kì phong kiến
....................................................................................................................... 13
1.2.1.1 Tình thế cấp thiết trong pháp luật hình sự quốc triều hình luật ....... 13
1.2.1.2 Tình thế cấp thiết Trong Hoàng Việt Luật Lệ .................................. 15
1.2.2 Tình thế cấp thiết trong pháp hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến năm
1984 ............................................................................................................... 16
1.2.3 Tình thế cấp thiết trong pháp hình sự Việt Nam từ năm 1985 đến nay
...................................................................................................................... .20

1.3 Tình thế cấp thiết theo pháp luật hình sự của một số nước trên thế
giới ........................................................................................................... 22

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
1.3.1 Tình thế cấp thiết trong Bộ luật hình sự Nước cộng hòa Nhân dân
Trung Hoa..................................................................................................... 22
1.3.2 Tình thế cấp thiết theo Bộ luật hình sự Liên Bang Nga...................... 23
1.3.3 Tình thế cấp thiết theo Bộ luật hình sự Nhật Bản................................ 24

CHƯƠNG 2: NHỮNG ĐẶC TRƯNG PHÁP LÝ VÀ TRÁCH
NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TRƯỜNG HỢP VƯỢT QUÁ

GIỚI HẠN CỦA TÌNH THẾ CẤP THIẾT TRONG LUẬT
HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH......................................... 27
2.1 Gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết và không phải chịu trách
nhiệm hình sự khi có những điều kiện sau ............................................ 27
2.1.1 Phải có sự nguy hiểm đang thực tế đe dọa lợi ích của Nhà nước, lợi ích
của tập thể hoặc lợi ích hợp pháp của công dân. .......................................... 27
2.1.2 Sự nguy hiểm đang đe dọa phải là sự nguy hiểm thực tế..................... 28
2.1.3 Hành động khắc phục sự nguy hiểm bằng cách gây thiệt hại cho lợi ích
hợp pháp khác là một biện pháp duy nhất .................................................... 29
2.1.4 Thiệt hại do hành động trong tình thế cấp thiết gây ra phải nhỏ hơn
thiệt hại cần ngăn ngừa ................................................................................ 31

2.2 Vượt quá giới hạn trong tình thế cấp thiết ...................................... 32
2.2.1 Khái niệm, ý nghĩa của việc xác định giới hạn của tình thế cấp thiết.. 32
2.2.2 Các điều kiện xác định trách nhiệm hình sự vượt quá giới hạn của tình
thế cấp thiết ................................................................................................... 34

2.3 Phân biệt tình thế cấp thiết với một số yếu tố loại trừ tính chất tội
phạm của hành vi khác ........................................................................... 35
2.3.1 Phân biệt tình thế cấp thiết với phòng vệ chính đáng .......................... 35
2.3.2 Phân biệt tình thế cấp thiết với sự kiện bất ngờ ................................... 40

CHƯƠNG 3: MỘT SỐ BẤT CẬP VÀ CÁC GIẢI PHÁP
NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG TÌNH THẾ CẤP
THIẾT TRONG THỜI GIAN TỚI............................................ 46
3.1 Vấn đề tình thế cấp thiết trong thực tế ............................................ 46
3.2 Một số bất cập về quy định tình thế cấp thiết hiện nay................... 52

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
3.2.1 Quy định về tình thế cấp thiết nằm trong chương “tội phạm” là chưa
phản ánh đúng bản chất của chế định tình thế cấp thiết.............................. 52
3.2.2 Chưa quy định trường hợp cố ý vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết
....................................................................................................................... 53
3.2.3 Thiệt hại gây ra trong tình thế cấp thiết chưa có những căn cứ để so
sánh ............................................................................................................... 53
3.2.4 Quy định về tình thế cấp thiết trong Bộ luật hình sự hiện hành là chưa
đủ................................................................................................................... 55
3.2.5 Pháp luật hình sự chưa quy định có áp dụng trách nhiệm hình sự đối
với người thi hành công vụ trong tình thế cấp thiết...................................... 55

3.3 Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định về tình thế cấp thiết
trong Bộ luật hình sự Việt Nam ............................................................. 55
3.3.1 Cần xác định chính xác và đầy đủ hơn vị trí của chế định tình thế cấp
thiết trong Bộ luật hình sự ............................................................................ 55
3.3.2 Cần sửa đổi khoản 2 Điều 16 Bộ luật hình sự hiện hành.................... 56
3.3.3 Cần phải so sánh thiệt hại gây ra do tình thế cấp thiết và thiệt hại cần
ngăn ngừa ..................................................................................................... 57
3.3.4 Cần phải có văn bản hướng dẫn ......................................................... 58
3.3.5 Cần quy định không áp dụng tình thế cấp thiết đối với người làm công
vụ đặc biệt...................................................................................................... 59
3.3.6 Một số giải pháp khác nhằm tăng cường hiệu quả áp dụng tình thế cấp
thiết................................................................................................................ 59

KẾT LUẬN.................................................................................. 61
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................... 62

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

Mở đầu
1. Lý do nghiên cứu đề tài
Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình
sự. Trong thực tế có những hành vi nguy hiểm cho xã hội, nhưng được thực hiện
trong hoàn cảnh đặc biệt mà pháp luật cho phép, khoa học luật hình sự gọi là những
trường hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi. Các trường hợp loại trừ tính chất
tội phạm của hành vi là một trong những chế định đặc biệt của pháp luật hình sự
Việt Nam. Chế định này đóng vai trò quan trọng trong lý luận và thực tiễn pháp luật
hình sự, tạo điều kiện tăng cường pháp chế và thể hiện tính chất nhân đạo trong
chính sách hình sự nước ta. Góp phần tạo ranh giới giữa hành vi bị coi là tội phạm
và không phải là tội phạm và góp phần bảo vệ lợi ích chính đáng của công dân và
phán ánh sâu sắc chính sách hình sự của nước ta.
Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành quy định sáu trường hợp loại trừ tính chất
tội phạm của hành vi như sau: Tính chất không đáng kể của hành vi (khoản 4 Điều
8); sự kiện bất ngờ (Điều 11); chưa đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự (Điều 12);
chưa đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự (Điều 13); phòng vệ chính đáng (Điều 15),
tình thế cấp thiết (Điều 16).
Trong các trường hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi quy định trong
Bộ luật hình sự hiện hành thì tình thế cấp thiết là một chế định khó và thực tiễn ít
được áp dụng chế định này. Thực tiễn cho thấy quy định của pháp luật hình sự hiện
hành về yếu tố này còn chưa hoàn thiện và còn bất cập. Đề tài này được lựa chọn
với mục đích nghiên cứu một cách đầy đủ và sâu sắc yếu tố này và góp phần hoàn

thiện về mặt lý luận cũng như việc áp dụng yếu tố này trong thực tiễn được hiệu quả
hơn.
Chính vì những lý do như vậy, Người viết đã chọn đề tài “tình thế cấp thiết”
trong Bộ luật hình sự 1999 sửa đổi bổ sung 2009 làm đề tài nghiên cứu luận văn của
mình

2. Mục tiêu và nhiệm vụ
Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm rõ những vấn đề lý luận, thực tiễn
và cơ sở pháp lý của tình thế cấp thiết trong luật hình sự Việt Nam

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

1

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Luận văn chỉ ra những bất cập của pháp luật hiện hành về yếu tố tình thế cấp
thiết, chỉ ra những khó khăn vướng mắc trong việc áp dụng từ đó đưa ra các biện
pháp nhằm nâng cao việc áp dụng quy định về tình thế cấp thiết trong thời gian tới.
Từ mục tiêu được xác định như trên luận văn tập chung giải quyết những
nhiệm vụ sau:
Xác định một cách có hệ thống khái niệm, đặc điểm và các điều kiện về tình
thế cấp thiết
Phân tích các điều kiện áp dụng tình thế cấp thiết trong pháp luật hiện hành
Phân biệt yếu tố tình thế cấp thiết với một số yếu tố khác như phòng vệ chính
đáng, sự kiện bất ngờ.
Trên cơ sở làm rõ những điểm còn hạn chế trong quy định hiện hành về tình
thế cấp thiết, Người viết còn đưa ra các đề xuất và các giải pháp nâng cao hiệu quả

áp dụng các quy định về tình thế cấp thiết trong thời gian tới.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu về tình thế cấp thiết trong Bộ luật hình sự Việt Nam 1999
(sửa đổi bổ sung 2009) và các vấn đề liên quan tới yếu tố này như: khái niệm tình
thế cấp thiết, các điều kiện xác định tình thế cấp thiết, so sánh với các yếu tố như
phòng vệ chính đáng, sự kiện bất ngờ và các quy định ở một số quốc gia trên thế
giới.
Phạm vi nghiên cứu từ pháp luật phong kiến đến khi pháp điển hóa pháp luật
lần nhất và lần thứ hai (năm 1985 và 1999) đến thời điểm hiện nay.

4. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác_Lê Nin và tư tưởng
Hồ Chí Minh trong quá nghiên cứu của mình, các quan điểm của Đảng và Nhà
Nước, các quy định của pháp luật được sử dụng với ý nghĩa là những căn cứ lý luận
và thực tiễn để giải quyết vấn đề.
Bên cạnh đó Người viết còn sử dụng các phương pháp để nghiên cứu đề tài
như: phân tích, so sánh, tổng kết kinh nghiệm, tổng hợp.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

2

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

5. Nội dung của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo nội dung

luận văn được cấu trúc làm ba chương:
Chương 1: Một số vấn đề chung về tình thế cấp thiết trong Bộ luật hình sự
Việt Nam
Chương 2: Những đặc trưng pháp lý và trách nhiệm hình sự đối với trường
hợp vượt quá giới hạn của tình thế cấp thiết theo luật Bộ luật hình sự Việt Nam hiện
hành
Chương 3: Một số bất cập và các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng
tình thế cấp thiết trong thời gian tới

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

3

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành

CHƯƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÌNH THẾ CẤP THIẾT
TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM
1.1 Khái niệm và các cơ sở của việc quy định tình thế cấp thiết
trong luật hình sự Việt Nam
1.1.1 Bản chất, khái niệm chung và những đặc trưng chung của các yếu tố
loại trừ tính chất tội phạm của hành vi
Tình thế cấp thiết là một trong các trường hợp loại trừ tính chất tội phạm của
hành vi, chúng đều có bản chất và những đặc điểm chung nhất định. Vì vậy để hiểu
rõ bản chất của tình thế cấp thiết ta phải tìm hiểu về khái niệm và đặc điểm chung
của các trường hợp này.
Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt

hại đáng kể cho những lợi ích được pháp luật bảo vệ. Một người thực hiện hành vi
có tính chất nguy hiểm cho xã hội chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự khi hành vi ấy
thỏa mãn các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm được quy định trong Bộ luật
hình sự. Thực tế có những hành vi do con người thực hiện có các dấu hiệu bề ngoài
giống với một tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự. Song hành vi ấy thỏa
mãn một điều kiện khác của Bộ luật hình sự quy định cho nên được coi là có lợi cho
xã hội, là hợp pháp. Người ta gọi những điều kiện đó là trường hợp loại trừ tính
nguy hiểm cho xã hội và tính trái pháp luật của hành vi, hay những trường hợp loại
trừ tính chất tội phạm của hành vi.
Ví dụ: Hành vi chống trả lại và đánh trọng thương người đàn ông đang thực
hiện hành vi hiếp dâm, đó là hành vi phòng vệ chính đáng.
Hiện nay Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành quy định sáu trường hợp loại
trừ tính chất tội phạm của hành vi như sau:
_ Tính chất không đáng kể của hành vi (khoản 4 Điều 8)
_ Sự kiện bất ngờ (Điều 11)
_ Chưa đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự (Điều 12)

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

4

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
_ Tình trạng không có năng lực chịu trách nhiệm hình sự (khoản 1 Điều 13)
_ Phòng vệ chính đáng (Điều 15)
_ Tình thế cấp thiết (Điều 16)
Theo GS.TSKH Đào Trí Úc: Những hành vi được pháp luật coi là những yếu
tố loại trừ tính chất tội phạm về bản chất phản ánh sự xung đột, sự va chạm nào đó

của hai phía: Một phía là người bị rơi vào hoàn cảnh buộc phải có hành động nào đó
và có quyền thực hiện những hành động đó như phòng vệ chính đáng, tình thế cấp
thiết, sự kiện bất ngờ. Và một bên là lợi ích của người bị hại của hành vi đó, lợi ích
của nhà nước hoặc của xã hội. Vì vậy, thực chất của việc điều chỉnh bằng luật hình
sự các hoàn cảnh này là giải quyết sự xung đột va chạm giữa hai loại lợi ích đó
thông qua việc xây dựng các quyền và nghĩa vụ tương ứng của cả hai phía(1)
Quan điểm pháp lý của các nhà làm luật coi hành vi này không phải là tội
phạm, cho nên những yếu tố dẫn đến hành vi gây thiệt cho lợi ích của chủ thể khác
được coi là những yếu tố loại trừ tính chất tội phạm của hành vi. Ví dụ: Khi đám
cháy rừng đang sắp lan tới bản làng, chỉ cách vài trăm mét, người già làng đã ra
lệnh cho nhân dân dỡ bỏ kho thóc và kho rơm ngăn cách giữa khu rừng và khu dân
cư, bởi vì nếu không dỡ bỏ ngay thì đám cháy sẽ lan tới nơi. Nguy cơ đám cháy lan
rộng là nguy cơ thực tế, bởi vậy việc gây thiệt hại của người già làng là hợp pháp.
Mặc dù vậy chúng ta cũng cần khẳng định rằng những hành vi xảy ra trong sáu
trường hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi gây thiệt hại đáng kể cho khách
thể được pháp luật hình sự bảo vệ. Và nếu như người gây thiệt hại không rơi vào
các trường hợp mà pháp luật cho phép như sự kiện bất ngờ (Điều 11); tình trạng
không có năng lực chịu trách nhiệm hình sự (khoản 1 Điều 13); tình thế cấp thiết
(Điều 16)… thì những hành vi gây thiệt hại cho khách thể được pháp luật hình sự
bảo vệ sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự và bị coi là tội phạm.
Hành vi xảy ra khi có các yếu tố loại trừ tính chất tội phạm, vậy trong hành vi
đó thiếu dấu hiệu nào của tội phạm? để trả lời câu hỏi đó cần phải trả lại với khái
niệm “tội phạm”. Các dấu hiệu đặc trưng pháp lý của tội phạm bao gồm: tính nguy
hiểm cho xã hội của hành vi; tính vi phạm pháp luật hình sự.
(1)

Đào Trí Úc, Luật hình sự Việt Nam (phần chung), Nxb Khoa học xã hội, Năm 2000, Trang 128.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

5

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Vấn đề bản chất pháp luật của các trường hợp trên như phòng vệ chính đáng
,tình thế cấp thiết, sự kiện bất ngờ vẫn còn những quan điểm khác nhau. Trong khoa
học luật hình sự Việt Nam cho đến nay về bản chất pháp luật của sáu trường hợp
loại trừ tính chất tội của hành vi trong Bộ luật hình sự. Hiện nay vẫn tồn tại một số
quan điểm chính như sau:
_ Theo GS.TSKH Đào Trí Úc gọi những hành vi trên là “cái không phải là tội
phạm”(2)
_ TH.S Đinh Văn Quế lại có quan điểm về những trường hợp trên là những
trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự, ông định nghĩa như sau: “Tội phạm là hành
vi nguy hiểm cho xã hội và người thực hiện hành vi được luật hình sự quy định là
tội phạm sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Trường hợp có hành vi gây thiệt hại
cho xã hội mà không bị truy cứu trách nhiệm hình sự gọi là loại trừ trách nhiệm
hình sự. Loại trừ trách nhiệm hình sự là trường hợp một người có hành vi gây thiệt
hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho xã hội, nhưng theo pháp luật họ không bị truy cứu
trách nhiệm hình sự”(3)
_ GS.TSKH Lê Cảm thì tình thế cấp thiết là một trong các trường hợp loại trừ
tính chất tội phạm của hành vi: “Trường hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi
là tình tiết được điều chỉnh trong pháp luật hình sự mà khi có căn cứ do luật định thì
việc gây thiệt hại về pháp luật hình sự không bị coi là tội phạm và do vậy, người
gây thiệt hại đó không phải chịu trách nhiệm hình sự. Bản chất trường hợp này
không bị coi là tội phạm (mặc dù về mặt hình thức việc gây thiệt hại này có các dấu
hiệu của hành vi nào đó bị luật hình sự cấm). Dưới góc độ hình sự, bản chất pháp lý
chung đầy đủ và toàn diện của tất cả sáu trường hợp đã nêu trong phần chung Bộ
luật hình sự 1999 là các trường hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi.”(4)

Tuy tồn tại có nhiều cách diễn đặt khác về hành vi này, nhưng chúng đều có
bản chất chung loại trừ tính chất tội phạm của hành vi và không bị Luật hình sự coi
là tội phạm và chúng đều có các dấu hiệu đặc trưng chung.
(2)

Đào Trí Úc; Luật hình sự Việt Nam (phần chung), Nxb Khoa học xã hội, Năm 2000, Trang 40.
Đinh Văn Quế, Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính
trị quốc gia, Hà Nội, Năm 2000,Trang 6.
(4)
Lê Cảm, Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung Luật hình sự, Nxb công an nhân dân, Hà Nội, Năm
2000, Trang 64.
(3)

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

6

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Có thể khái quát bốn đặc điểm chung của các yếu tố loại trừ tính chất tội
phạm của hành vi như sau:
1) Đó là những hành vi gây thiệt hại đáng kể cho các lợi ích mà pháp luật hiện
hành bảo vệ lợi ích của người khác, của nhà nước, của xã hội. Chính vì có yếu tố
“thiệt hại đáng kể” mà Nhà nước mới đặt ra khả năng và trách nhiệm đối với chủ
thể hành vi. Hơn thế nữa, thiệt hại phải đạt đến mức mà lẽ ra hành vi phải bị coi là
tội phạm.
2) Những hành vi đó hầu hết như luôn luôn được tiến hành bởi những động cơ
mong muốn có lợi chống lại sự tấn công của người khác, ngăn chặn thiệt hại lớn

hơn.
3) Hậu quả pháp lý của hành vi đó được nhà làm luật xây dựng là hành vi hợp
pháp, loại trừ trách nhiệm hình sự và trách nhiệm pháp lý khác như trách nhiệm dân
sự:
_ “Người gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải bồi thường cho
người bị hại
_ Trong trường hợp thiệt hại xảy ra do vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết
cho người bị hại.
_ Người đã gây ra tình thế cấp thiết dẫn đến thiệt hại xảy thì phải bồi thường
cho người bị thiệt hại”(5)
4) Khi không bảo đảm các yêu cầu về tính hợp pháp thì hành vi bị coi là tội
phạm và chủ thể phải chịu trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên pháp luật hình sự coi đó
là một trong những tình tiết giảm nhẹ hình sự.
Khoa học luật hình sự Việt Nam còn thừa nhận một số hành vi khác là loại trừ
tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi như: bắt người phạm pháp, thi hành mệnh
lệnh cấp trên, thực hiện chức năng nghề nghiệp. Nhưng Bộ luật hình sự hiện nay
vẫn chưa có quy định cụ thể về vấn đề này.(6)

(5)

Điều 614, Bộ luật dân sự, Năm 2005.
Đinh Văn Quế, Những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính
trị quốc gia, Hà Nội, Năm 2000,Trang 43.
(6)

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

7

SVTH: Phạm Đức Phúc

Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Cần phân biệt những trường hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi. ví dụ:
như khoản 1 Điều 16 Bộ luật hình sự 1999 sửa đổi bổ sung 2009 (không phải là tội
phạm) với những trường hợp miễn trách nhiệm hình sự Điều 25 Bộ luật hình sự
1999 sửa đổi bổ sung 2009 (là tội phạm), người thực hiện hành vi nguy hiểm cho
xã hội đã bị coi là tội phạm nhưng người này đã lập được một số công lớn như phát
hiện hoặc bắt được phạm nhân trốn khỏi nơi giam; đã cứu được tính mạng người
khác trong tình thế hiểm nghèo, đã cứu được tài sản của Nhà nước, tập thể hoặc
công dân trong thiên tai, hỏa hoạn…nay được cơ quan điều tra, Viện kiểm sát hoặc
Tòa án thấy không cần thiết áp dụng biện pháp cưỡng chế và cho họ được miễn
trách nhiệm hình sự :
“Người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự, nếu khi tiến hành điều tra,
truy tố hoặc xét xử, do chuyển biến của tình hình mà hành vi phạm tội hoặc người
phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa.
Trong trường hợp trước khi hành vi phạm tội bị phát giác, người phạm tội đã
tự thú, khai rõ sự việc, góp phần có hiệu quả vào việc phát hiện và điều tra tội
phạm, cố gắng hạn chế đến mức thấp nhất hậu quả của tội phạm, thì cũng có thể
được miễn trách nhiệm hình sự.
Người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự khi có quyết định đại xá.”(7)
Từ những phân tích trên Người viết có thể đưa ra định nghĩa chung về các
yếu tố loại trừ tính chất tội phạm của hành vi như sau: các yếu tố loại trừ tính chất
tội phạm của hành vi là những yếu tố gây thiệt hại đáng kể cho khách thể được pháp
luật hình sự bảo vệ nhưng nó không bị coi là tội phạm vì những hành vi đó thỏa
mãn một số điều kiện khác do Bộ luật hình sự quy định cho nên được coi là có lợi
cho xã hội nên người thực hiện hành vi không phải chịu trách nhiệm hình sự.
1.1.2 Khái niệm tình thế cấp thiết
Theo “từ điển tiếng việt” của viện ngôn ngữ học nhà xuất bản Đà Nẵng, Trung
tâm từ điển học Hà Nội - Đà Nẵng, năm 2002 do tác giả Hoàng Phê chủ biên thì:

(7)

Điều 25, Bộ luật hình sự, Năm 1999 sửa đổi bổ sung 2009.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

8

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
_ “Cấp thiết” có nghĩa là rất cần thiết cần phải giải quyết ngay hoặc “căng
thẳng, gay go đòi hỏi phải giải quyết ngay hoặc gấp không thể chậm trễ.(8)
_ “Tình thế cấp thiết” là rơi vào hoàn cảnh căng thẳng, gay go phải giải quyết
ngay, không thể chậm trễ.(9)
Khoản 1 Điều 16 Bộ luật hình sự năm 1999 được sửa đổi bổ sung năm 2009
có quy định về “Tình thế cấp thiết” như sau:
“Tình thế cấp thiết là tình thế của người vì muốn tránh một nguy cơ đang
thực tế đe doạ lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, quyền, lợi ích chính đáng của
mình hoặc của người khác mà không còn cách nào khác là phải gây một thiệt hại
nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa.
Hành vi gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải là tội phạm.”
Tình thế cấp thiết là một trong những trường hợp loại trừ tính chất tội phạm
của hành vi. Nó mang bản chất pháp lý và những đặc trưng chung của những trường
hợp loại trừ tính chất tội phạm của hành vi.
Đặc điểm quan trọng đáng chú ý nhất của yếu tố này là ở chỗ trong các hoàn
cảnh tình thế cấp thiết không hề có ai tấn công ai, không hề có hành vi vi phạm
pháp luật nào từ phía người bị hại ở tình thế cấp thiết. Ở đây hầu như chỉ có hoàn

cảnh có thể nói là ngẫu nhiên đối với chủ thể dẫn đến việc khi rơi vào hoàn cảnh đó,
phải tìm cho mình, phải giải quyết một lối thoát từ hoàn cảnh xảy ra gây ra một thiệt
hại cho người khác. Còn người bị gây thiệt hại thì không hề có lỗi gì trong việc xảy
ra hoàn cảnh đó.(10)
Vì thế nhà làm luật đã đưa ra những quy định rất chặt chẽ để điều chỉnh các
quan hệ phát sinh. Ở đây có hai loại quy định, loại thứ nhất, quy định về các điều
kiện về tình thế cấp thiết. Loại thứ hai quy định về các điều kiện liên quan đến hành
vi thực hiện trong tình thế đó.

(8)
(9)

Hoàng Phê (chủ biên) (2002), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng, Hà Nội – Đà Nẵng, Trang 124.
Hoàng Phê (chủ biên) (2002), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng, Hà Nội – Đà Nẵng, Trang 997.

(10)

Đinh Văn Quế, Bình luận khoa học Bộ luật hình sự - phần chung, Nxb Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh,
Hồ Chí Minh, Năm 1999, Trang 81.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

9

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Khoa học luật hình sự có một số khái niệm về tình thế cấp thiết mà người viết
có thể đưa ra như sau:

GS.TSKH Lê Cảm có đưa ra khái niệm khoa học về tình thế cấp thiết như sau:
“Tình thế cấp thiết là hành vi của người gây thiệt hại về mặt pháp lý hình sự của
một người nào đó để ngăn ngừa sự nguy hiểm đang đe dọa trực tiếp đến các lợi ích
hợp pháp của mình hoặc của những người khác, cũng như của xã hội hay của Nhà
nước, nếu sự nguy hiểm ấy không thể loại trừ được bằng cách nào khác và thiệt hại
gây ra nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa.”(11)
Khi có một nguy cơ đang đe dọa gây ra một thiệt hại nào đó để ngăn chặn
thiệt hại xảy ra, ta có quyền gây ra một thiệt hại khác nhỏ hơn nếu đó là phương án
cuối cùng.
Ví dụ: Để tránh đám cháy lan ra cả khu phố người tổ trưởng dân phố không
còn cách nào khác là dỡ bỏ ngôi nhà liền kề ngay đám cháy. Mục đích của người tổ
trưởng dân phố là bảo vệ cả khu phố là phải huy sinh lợi ích của một hộ gia đình
liền kề với đám cháy nhất. Mục đích của người tổ trưởng dân phố là huy sinh lợi ích
nhỏ để bảo vệ lợi ích lớn.
Trong Bộ luật dân sự 2005 tại Điều 262 quy định nghĩa vụ của chủ sở hữu
trong trường hợp xảy ra tình thế cấp thiết như sau:
“1.Tình thế cấp thiết là tình thế của người vì muốn tránh một nguy cơ đang
thực tế đe dọa trực tiếp lợi ích của Nhà nước, của tập thể, quyền, lợi ích hợp pháp
của mình hoặc của người khác mà không còn cách nào khác là phải có hành động
gây một thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn chặn.
2.Trong tình thế cấp thiết, chủ sở hữu tài sản không được cản trở người khác
dùng tài sản của mình hoặc cản trở người khác gây thiệt hại đối với tài sản đó để
ngăn chặn, làm giảm mối nguy hiểm hoặc thiệt hại lớn hơn có nguy cơ xảy ra.

(11)

Lê Cảm,Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung Luật hình sự, Nxb công an nhân dân, Hà Nội, Năm
2000, Trang 43.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

10

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
3.Gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải là hành vi xâm phạm quyền
sở hữu. Chủ sở hữu được bồi thường thiệt hại theo quy định tại khoản 3 Điều 614
của Bộ luật này.”
Như vậy quy định này không chỉ xác định việc gây thiệt hại không phải là
hành vi xâm phạm quyền sở hữu mà còn xác định nghĩa vụ của chủ sở hữu trong
trường hợp này không được cẳn trở người khác gây thiệt hại đối với tài sản của
mình.
Từ phân tích trên có thể hiểu tình thế cấp thiết là tình tiết loại trừ tính chất tội
phạm của hành vi, mục đích của tình thế cấp thiết nhằm bảo vệ lợi ích chính đáng
của Nhà nước, tổ chức, của xã hội hoặc cá nhân. Phương thức bảo vệ là gây thiệt hại
cho một lợi ích nhỏ hơn lợi ích cần bảo vệ.
Sau khi nghiên cứu các một số tác sách viết về chế định tình thế cấp thiết,
đồng thời nghiên cứu Bộ luật hình sự hiện hành người viết đưa ra định nghĩa về chế
này như sau:
Tình thế cấp thiết là hành vi gây thiệt hại của một người hay nhiều người để
ngăn chặn sự nguy hiểm đang đe dọa ngay tức khắc đến các lợi ích hợp pháp của
nhà nước, tổ chức, của xã hội và của công dân nếu sự nguy hiểm đó không thể ngăn
chặn được bằng cách nào khác ngoài việc gây ra nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa.
1.1.3 Tình thế cấp thiết và vấn đề trách nhiệm công dân
Điều 11 Hiến pháp năm 1992 quy định như sau: “Công dân thực hiện quyền
làm chủ của mình ở cơ sở bằng cách tham gia công việc của Nhà nước và xã hội, có
trách nhiệm bảo vệ của công, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, giữ
gìn an ninh quốc gia và trật tự, an toàn xã hội, tổ chức đời sống công cộng.”

Điều 11 Hiến pháp năm 1992 đã chỉ rõ công dân ngoài việc làm chủ còn phải
có trách nhiệm bảo vệ của công, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Vì
vậy, mọi công dân không thể thờ ở, bàng quan khi lợi ích của Nhà nước, của xã hội
và của chính những người dân bị đe doạ xâm hại.
Trách nhiệm công dân được đặt ra trong tình huống khi một nguy cơ đang đe
doạ lợi ích nhà nước, của xã hội, của cá nhân. Khi một người đứng trước nguy cơ

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

11

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
đang đe doạ xảy ra, người đó phải hành động để ngăn ngừa, giảm thiểu và làm cho
thiệt hại đó là nhỏ nhất. Trong trường hợp không còn phương thức nào khác ngoài
việc gây ra một thiệt hại nhỏ hơn để ngăn ngừa thiệt hại bị đe dọa thì người đó đã
gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết. Trường hợp chủ thể của hành vi trong tình thế
cấp thiết là người thi hành công vụ. Trong trường hợp này, việc có hành động ngay
để loại bỏ nguy hiểm là trách nhiệm công vụ của họ.
1.1.4 Ý nghĩa của yếu tố tình thế cấp thiết
Việc nghiên cứu tình thế cấp thiết có ý nghĩa khoa học - thực tiễn quan trọng
dưới các góc độ sau:
Một là, nó đảm bảo mọi công dân có điều kiện để tự bảo vệ những quyền và
lợi ích chính đáng của mình và của xã hội, đồng thời phát huy quyền làm chủ tập
thể của mình trong quản lý xã hội, quản lý nhà nước. Điều 11 Hiến pháp năm 1992,
khuyến khích các công dân dũng cảm thực hiện các hành động nhằm bảo vệ các lợi
ích hợp pháp, ngăn ngừa các nguy hiểm đối với các lợi ích chính đáng được pháp
luật bảo vệ.

Hai là, nó là căn cứ pháp lý quan trọng để quần chúng nhân dân tiến hành hoạt
động đấu tranh chống tội phạm, bảo vệ tài sản, lợi ích hợp pháp nhà nước, của xã
hội và của công dân. Tình thế cấp thiết trong pháp luật hình sự là một quy định
mang tính chất tích cực, thực hiện chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước ta đối
với việc bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của Nhà nước, tổ chức và công dân, là
một bước cụ thể hóa các quyền và nghĩa vụ công dân theo tinh thần Chương V của
Hiến pháp 1992.
Ba là, Quy định về tình thế cấp thiết phản ánh nguyên tắc nhân đạo của pháp
luật hình sự nước ta. Pháp luật hình sự Việt Nam phản ánh ý thức pháp luật các
quan niệm đạo đức của dân tộc ta, có mục đích, nội dung nhân đạo sâu sắc.
Bốn là, góp phần giúp các cơ quan tố tụng như Cơ quan điều tra, Viện kiểm
sát và Toà án xác định được ranh giới và có căn cứ phân biệt được đâu là tội phạm
và đâu là hành vi không phải là tội phạm, nhằm tránh được oan sai và bỏ lọt tội
phạm.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

12

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Năm là, về mặt lý luận, tình thế cấp thiết đã đưa ra một trong những trường
hợp gây thiệt hại nhưng không phải là tội phạm mặc dù về mặt hình thức thì giống
hành vi phạm tội, hay có thể gọi đây là một trong các trường hợp loại trừ tính chất
tội phạm của hành vi. Chỉ ra đâu là ranh giới giữa tội phạm và không phải là tội
phạm.

1.2 Lịch sử hình thành và phát triển các quy phạm pháp luật về

tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam
1.2.1 Tình thế cấp thiết trong pháp luật hình sự Việt Nam thời kì phong
kiến
1.2.1.1 Tình thế cấp thiết trong pháp luật hình sự quốc triều hình luật

Quốc triều hình luật (luật hình triều Lê) là một bộ luật hình chính thống và
quan trọng nhất của triều đại nhà Lê (1428 – 1788). Bộ luật này trong dân gian nước
ta đã có thời kì gọi theo cách giản lược: (Luật Hồng Đức).
Quốc triều hình luật nguyên bằng chữ Hán được lưu trữu tại Viện nghiên cứu
Hán Nôm (Hà Nội). Có ba bản Quốc triều hình luật in ván khắc mang các ký hiệu:
A.341, A.1995, A.2754. Bản Quốc triều hình luật mang ký hiệu A.341 được coi là
có giá trị nhất vì là bản in ván khắc hoàn chỉnh hơn cả.
Hoàn cảnh ra đời
Nhà Hậu Lê là một một triều đại phong kiến trong lịch sử Việt Nam được
thành lập sau khi nhà vua Lê Thái Tổ (tức Lê lợi) lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Lam
Sơn chiến thắng quân minh. Nhà Hậu Lê gồm hai giai đoạn: giai đoạn Lê Sơn (1428
– 1527), giai đoạn Lê Trung Hung (1533 – 1789). Trong xã hội bấy giờ tệ công
khai, việc giáo dục không có hệ thống oan ức tran lan, người trẻ dại không có biết
suy nghĩ, còn quan lại xét xử không công bằng. Một xã hội xáo trộn nên cần thiết
phải có luật pháp.
Sau khi lên ngôi vua Lê đã rất quan tâm đến lĩnh vực xây dựng pháp luật nói
chung và pháp luật hình sự nói riêng. Trong đó Quốc triều hình luật được coi là bộ
luật quan trọng và chính thống nhất không chỉ trong thời kì Lê Sơ mà còn đối với cả
triều Hậu Lê nói chung.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

13

SVTH: Phạm Đức Phúc

Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Sự ra đời của Quốc triều hình luật đã góp phần quan trọng trong việc quản lý
xã hội, giữ nghiêm kỉ cương phép nước, lĩnh vực hình sự có vai trò bảo vệ quyền
thống trị của nhà nước Phong Kiến, bảo vệ trật tự xã hội góp phần phát triển đất
nước.
Bố cục
Quốc triều hình luật mang kí hiệu A.341 có 13 chương, ghi chép trong 6
quyển (5 quyển có 2 chương/quyển và 1 quyển có 3 chương) gồm 722 điều.
Nội dung
Có thể nói những quy định của bộ luật Hồng Đức trước tiên bảo vệ chế độ
đương thời, cũng có và bảo vệ tôn ti trật tự của lễ giáo phong kiến quy định quá
khắc khe, nhất là trong hôn nhân gia đình. Tuy nhiên trong một số trường hợp người
phụ nữ được pháp luật bảo vệ.
Yếu tố lỗi cũng được đề cập trong Quốc triều hình luật. Được quy định
thành lỗi “cố ý” và lỗi “vô ý”
Những người phạm tội, tuy tên gọi tội giống nhau, nhưng phải phân biệt sự
phạm tội vì lầm lỡ hay cố ý, phải xét tội nặng nhẹ mà thêm bớt, không nên câu nệ
để hợp với ý nghĩa việc xét xử hình án: “ tha người lầm lỡ không kể tội nặng, bắt tội
cố ý không kể tội nhẹ”
Pháp luật hình sự thời kì này có đề cập đến những tình tiết loại trừ tính chất
tội phạm của hành vi và quy định không bị trưu cứu trách hình sự như: tự thú (trừ
tội thập ác, giết người) thì không bị coi là có tội: “ phàm phạm tội chưa bị phát giác
mà tự thú trước, thì được tha tội....”
Trong một số trường hợp khẩn cấp vì yếu tố bên ngoài như: gặp lũ lụt, cháy
mà gây thiệt hại thì được miễn tội Điều 634 bộ luật Hồng Đức quy định: “ Những
người đi hộ tống các đồ đạc của công (súc vật cũng vậy) mà đánh mất, hư hỏng, thì
xử tội biếm hay đồ và bồi thường nguyên giá. Nếu là thứ quân nhu khẩn cấp, thì lại
xử tội nặng thêm. Nếu vì gặp lũ lụt, cháy hay trộm cướp, sức không chống nỗi thì

được miễn tội.”

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

14

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
Điều 646 bộ luật Hồng Đức quy định: Đi bắt tội nhân mà tội nhân chống cự bị
người đi bắt đánh chết, hay là vì tội nhân bỏ chạy, đuổi mà đánh chết, hay là tội
nhân mà cũng quẫn quá mà tự sát, thì người đi bắt đều được miễn tội
Điều 499 bộ luật Hồng Đức quy định: Trong tình trạng khẩn cấp mà gây thiệt
hại về người cũng được pháp luật thời kì này giảm nhẹ tội: “...trường hợp khẩn cấp
vì cứu người, thi hành công vụ nếu làm bị thương hoặc chết người thì xử giảm nhẹ
hơn tội vô ý hai bậc...”
Kết luận: Theo quan điểm của người viết có thể nói “tình trạng khẩn cấp”
trong Quốc triều hình luật mà người viết vừa phân tích ở trên có thể được coi là
“tình thế cấp thiết” trong Điều 16 Bộ luật hình sự 1999. Tuy nhiên tình trạng khẩn
cấp trong bộ luật Hồng Đức chủ yếu để bảo vệ lợi ích cho giai cấp thống trị, tức là
bảo vệ cho nhà Vua và tầng lớp quan lại Phong Kiến. Chứ chưa bảo vệ cho tầng lớp
nhân dân trong xã hội.
1.2.1.2 Tình thế cấp thiết Trong Hoàng Việt Luật Lệ

Hoàng Việt luật lệ (còn gọi là Bộ luật Gia Long) được xem là sản phẩm có giá
trị lớn về mặt lập pháp của vương triều nhà Nguyễn (1802 – 1883). Năm 1811
Hoàng Việt Luật lệ được hoàn tất và một năm sau 1812 Bộ luật được khắc in lần
đầu tiền. Hoàng Việt luật lệ gồm 29 Chương với 424 điều. Hoàng Việt luật lệ không
có những quy định mang tính khái quát và gọi tên những tình tiết loại trừ tính chất

nguy hiểm cho xã hội của hành vi như luật hình sự hiện nay mà chỉ có một số quy
định cụ thể, đơn lẻ. Từ những quy định đó có thể phân thành những loại tình tiết
loại trừ tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi sau đây:
Theo điều 265 Bộ Hoàng Việt Luật lệ có thể coi trường hợp sau đây là tình
thế cấp thiết: “ Phàm vô cớ không được cho ngựa, xe chạy nhanh nơi phố chợ ....
làm người ta bị thương thì giảm một bậc tội theo thường nhân đánh lộn có thương
tích. Nếu nhân đó làm chết người phạt 100 trượng, lưu 3000 dặm. Nếu vì công vụ
khẩn cấp cho ngựa phóng nhanh làm bị thương người thì bị xử tội sai lầm, y luật
chuộc đền cho nạn nhân”.
Quy định này có thể được coi là gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết, tuy nội
dung quy định này vẫn chưa đề cập rõ ràng các điều kiện được áp dụng khi vì công
vụ khẩn cấp cho ngựa phóng nhanh làm bị thương người khác là như thế nào. Tuy
GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

15

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
nhiên quy định này chỉ áp dụng đối với những đối tượng đang thi hành công vụ, tức
là lính triều đình. Còn gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không quy định áp dụng
đối với chủ thể là dân thường. Điều này cũng thể hiện tính giai cấp trong luật hình
sự thời phong kiến, là công cụ để bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị là vua, quan
lại.
1.2.2 Tình thế cấp thiết trong pháp hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến
năm 1984
* Giai đoạn từ 1945 đến 1954
Cách mạng tháng 8 thành công chính quyền nhân dân non trẻ được thành lập
phải đối mặt với những khó khăn chồng chất. Trước tình hình đó nhân dân ta phải

đối mặt với ba nhiệm vụ lớn là tiêu diệt giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm và
Đảng ta xác định giữ vững chính quyền là nhiệm vụ hàng đầu. Chính vì vậy sau khi
Hồ Chủ Tịch đọc bản tuyên ngôn độc lập ngày 2-9 1945 khai sinh ra nước Việt
Nam dân chủ công hòa, Nhà nước ta đã ban hành hàng loạt các văn bản pháp luật
hình sự để tạo cơ sở pháp lý cho việc trấn áp tội phạm, ví dụ như:
Sắc lệnh số 06/SL ngày 5/9/1945 trong đó cấm nhân dân Việt Nam không
được đi lính bán thực phẩm, dẫn đường, liên lạc, làm tay sai cho pháp, kẻ nào trái
lệnh sẽ bị đưa ra Tòa án quân sự nghiêm trị.
Ngày 14/2/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kí Sắc lệnh số 21/SL về trừng trị
bọn phản chính quyền, bọn địa chủ cường hào ngoan cố. Trong đó quy định sẽ đem
ra xét xử “tất cả những người nào phạm một việc gì sau hay trước ngày 19 tháng 8
có phương hại đến nền độc lập của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.
Sắc lệnh số 7/SL ngày 5/9/1945 cấm đầu cơ, tích trữ thóc, gạo và tiếp thep đó
ban hành Sắc lệnh số 45/SL ngày 9/10/1945: cho đến khi có lệnh mới, khắp toàn cõi
Việt Nam cấm hẳn việc xuất cẳng ra ngoại quốc thóc, gạo, ngô, đỗ các chế phẩm
thuộc về ngũ cốc. Ai trái với Sắc lệnh này sẽ bị phạt theo quân luật và tài sản sẽ bị
tịch thu.
Trước tình hình bọn “Việt Nam quốc dân Đảng” dùng các thủ đoạn bắt cóc,
tống tiền, ám sát để chống phá cách mạng, Nhà nước ta đã ban hành Sắc lệnh số
27/SL ngày 28/02/1946 quy định “những người phạm tội bắt cóc, tống tiền và ám
GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

16

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
sát sẽ bị phạt tù từ 2 năm đến 10 năm và có thể bị xử tử”. Để bảo vệ những công
trình, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia, Nhà nước ta cũng đã ban hành

sắc lệnh số 27/SL ngày 28/02/1946 trừng trị nghiêm khắc những kẻ phá hoại cầu
cống, đường xe lửa, đường giao thông, đê đập, các nhà máy điện, nhà máy nước,
dây điện thoại...”(12)
Ngoài ra dù phải đối mặt với thù trong, giặc ngoài, Nhà nước ta vẫn quan tâm
đến việc bài trừ các tội phạm về tham nhũng. Chẳng hạn Sắc lệnh số 223/SL ngày
17/11/1976 quy định trừng trị các tội hối lộ, phù lạm hoặc biển thủ công quỹ. Trong
xác lệnh này có một một quy định tiến bộ về kỹ thuật lập pháp hình sự, đó là việc
quy định: Người phạm tội đưa hối lộ ấy và chứng minh rằng đưa hối lộ bị công
chức cưỡng bách ước hứa hay là dùng cách ngụy thời người ấy được miễn hết cả
tội. Trong trường hợp này, tang vật hối lộ được hoàn lại.
Tuy nhiên, do tình hình hết sức khẩn trương, không thể ban hành kịp các văn
bản quy phạm pháp luật nói chung, văn bản quy phạm pháp luật hình sự cần thiết
nói riêng, nên ngày 10/10/1945, Nhà nước ta đã ban hành Sắc lệnh số 47/SL cho
tạm thời giữ các luật lệ cũ, trong đó có Bộ “ Luật hình An Nam”, Bộ “ Hoàng Việt
hình luật” và Bộ “Hình luật pháp tu chính” với điều kiện “ không trái với nguyên
tắc độc lập của nước Việt Nam và chính thể dân chủ cộng hòa”(13)
Các văn bản quy phạm pháp luật hình sự của nước ta vẫn sử dụng các khái
niệm chính phạm, tòng phạm. Thuật ngữ đồng phạm đã xuất hiện lần đầu tiên trong
Sắc lệnh số 223/SL ngày 17/11/1946.
Kết luận: Có thể nói trong giai đoạn này mục đích cao nhất quan trọng nhất
của luật hình sự Việt Nam là nhằm bảo vệ Nhà nước non trẻ mới được thành lập,
chống thù trong giặc ngoài. Chế định về loại trừ tính chất tội phạm của hành vi còn
chưa được đề cập đến.
* Giai đoạn 1954 – 1984
Sau chiến thắng điện biên phủ, Hiệp định Giơnevơ được ký kết, miền Nam
tạm thời bị đế quốc Mỹ và bọn tay sai thống trị. Tình hình đó đã hình thành ở nước
ta hai khu vực có chế độ chính trị và xã hội khác nhau. Ở miền Bắc, tiến hành cách
(12)
(13)

Trần Quang Tiệp, Lịch sử luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, Năm 2003, Trang 82.
Trần Quang Tiệp, Lịch sử luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, Năm 2003, Trang 84.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

17

SVTH: Phạm Đức Phúc


Luận văn tốt nghiệp: Tình thế cấp thiết trong Luật hình sự Việt Nam hiện hành
mạng xã hội chủ nghĩa, xây dựng miền Bắc thành căn cứ vững mạnh của cách mạng
cả nước, ở miền Nam, tiến hành cách mạng dân tộc, dân chủ nhằm giải phóng miền
Nam khỏi ách thống trị của đế quốc Mỹ, thực hiện thống nhất nước nhà. Pháp luật
hình sự thời kì này phải phục vụ thực hiện thắng lợi hai chiến lược cách mạng đó.
Nghiên cứu pháp luật hình sự trong thời kỳ này ở miền Bắc, có thể rút ra một
số đặc điểm sau đây:
+ Định nghĩa pháp lý của khái niệm tội phạm chưa được ghi nhận trong các
văn bản quy phạm pháp luật hình sự thời kì này.
+ Về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, Chỉ thị số 46/TH ngày 14/1/1969 của
Tòa án nhân dân tối cao về việc tăng cường và phát huy hơn nữa tác dụng của công
tác Tòa án trong tác bảo vệ trật tự trị an, bảo vệ tài sản của Nhà nước quy định: “
Nói chung, đối với trẻ em hư dưới 14 tuổi đến 18 tuổi nếu trường hợp phạm pháp
cần thiết phải đưa ra xét xử thì có châm chước đến tuổi còn non trẻ của chúng; riêng
đối với loại từ 14 tuổi đến 16 tuổi, chỉ nên xét xử trong những trường hợp phạm tội
rất nghiêm trọng” (14)
+ Khái niệm lỗi chưa được ghi nhận chính thức trong các quy phạm pháp luật
hình sự. Tuy nhiên trong các văn bản ngành Tòa án đã phân biệt bốn lỗi là cố ý trực
tiếp, cố ý gián tiếp vô ý do cẩu thả, vô ý do quá tự tin.
+ Các văn bản quy phạm thực hiện tội phạm chưa ghi nhận chính thức về quy

định thực hiện tội phạm, nhưng các văn bản ngành Tòa án có ghi nhận bốn quy định
thực hiện tội phạm là: âm mưu phạm tội; chuẩn bị phạm tội; phạm tội chưa đạt và
phạm tội hoàn thành.
+ Cùng với sự phát triển của khoa học luật hình sự, khái niệm đồng phạm đã
bắt đầu xuất hiện trong các sách báo pháp lý, các báo cáo tổng kết của ngành Tòa án
nhân dân tối cao đã đưa ra khái niệm cộng phạm: “Hai hoặc nhiều người cùng
chung ý chí và hành động, nghĩa là hoặc tổ chức, hoặc xúi giục, hoặc giúp sức, hoặc
trực tiếp cùng tham gia tội phạm để cùng đạt kết quả phạm tội.” Giáo trình hình luật
xã hội chủ nghĩa của Trường cao đẳng kiểm sát Hà Nội đã nêu ra khái niệm hoàn

(14)

Trần Quang Tiệp, Lịch sử luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, Năm 2003, Trang 94.

GVHD:Lê Quỳnh Phương Thanh

18

SVTH: Phạm Đức Phúc