Giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước trong Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi (SACU)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ CÔNG THƯƠNG

VIỆN NGHIÊN CỨU THƯƠNG MẠI
--------

TRẦN QUANG HUY

GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN QUAN HỆ THƯƠNG MẠI
GIỮA VIỆT NAM VỚI CÁC NƯỚC TRONG LIÊN MINH
THUẾ QUAN MIỀN NAM CHÂU PHI (SACU)

Chuyên ngành: Thương mại
Mã số: 62.34.10.01

LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
Hướng dẫn 1: PGS.TS. Trần Công Sách
Hướng dẫn 2: GS. TS. Đỗ Đức Bình

HÀ NỘI - 2015


i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu
nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa
từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận án

Trần Quang Huy


ii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN...................................................................................................................................i
MỤC LỤC............................................................................................................................................ii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT..................................................................................................................v
DANH MỤC CÁC BẢNG.....................................................................................................................vii
PHẦN MỞ ĐẦU..................................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài luận án...........................................................................................................1
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu.............................................................................................3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.............................................................................................4
4. Phương pháp nghiên cứu..........................................................................................................4
5. Những đóng góp mới của luận án.............................................................................................5
6. Kết cấu nội dung của luận án.....................................................................................................6
TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIỀN CỨU............................................................................................7
1. Tổng quan các công trình nghiên cứu ở nước ngoài và trong nước có liên quan đến đề tài luận
án............................................................................................................................................7
1.1. Các nghiên cứu ở nước ngoài.............................................................................................7
1.2. Các nghiên cứu ở trong nước...........................................................................................10
2. Những vấn đề còn tồn tại trong các nghiên cứu có liên quan và hướng nghiên cứu của luận án
..............................................................................................................................................14
Chương 1.........................................................................................................................................16
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN QUAN HỆ................................................................16
THƯƠNG MẠI GIỮA MỘT QUỐC GIA VỚI CÁC NƯỚC......................................................................16
TRONG MỘT LIÊN MINH THUẾ QUAN.............................................................................................16

1.1. Lý luận về quan hệ thương mại giữa các quốc gia................................................................16
1.1.1. Khái quát lý thuyết về quan hệ thương mại quốc tế......................................................16
1.1.2. Đặc điểm quan hệ thương mại quốc tế của một liên minh thuế quan..........................23
1.2. Nội dung, hình thức, các tiêu chí đánh giá và các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển quan
hệ thương mại giữa một quốc gia và các nước trong một liên minh thuế quan...................27
1.2.1. Nội dung và hình thức phát triển quan hệ thương mại.................................................27
1.2.2. Tiêu chí đánh giá sự phát triển quan hệ thương mại.....................................................32


iii

1.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển quan hệ thương mại...................................34
1.3 Kinh nghiệm của một số nước về phát triển quan hệ thương mại với các nước trong SACU và
bài học rút ra cho Việt Nam...................................................................................................36
1.3.1. Kinh nghiệm của một số nước về phát triển quan hệ thương mại với các nước trong
SACU..............................................................................................................................36
1.3.2. Một số bài học rút ra cho Việt Nam...............................................................................42
Chương 2.........................................................................................................................................45
THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN QUAN HỆ THƯƠNG MẠI........................................................................45
GIỮA VIỆT NAM VÀ CÁC NƯỚC TRONG LIÊN MINH THUẾ QUAN....................................................45
MIỀN NAM CHÂU PHI (SACU)..........................................................................................................45
2.1. Các nước SACU và chính sách thương mại đối với Việt Nam................................................45
2.1.1. Đặc điểm kinh tế của các nước SACU............................................................................45
2.1.2. Chính sách thương mại của SACU đối với Việt Nam......................................................56
2.2. Chính sách thương mại của Việt Nam đối với các nước SACU..............................................61
2.2.1. Khái quát về quan hệ chính trị, ngoại giao.....................................................................61
2.2.2. Chính sách thương mại của Việt Nam đối với các nước SACU.......................................62
2.3. Thực trạng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU.....................67
2.3.1. Phát triển quan hệ thương mại ở cấp độ thể chế..........................................................67
2.3.2. Phát triển quan hệ thương mại ở cấp độ thực thể........................................................71

2.4. Đánh giá chung về thực trạng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước
SACU......................................................................................................................................86
2.4.1. Những thành quả đạt được...........................................................................................86
2.4.2. Một số hạn chế và nguyên nhân....................................................................................88
Chương 3.........................................................................................................................................93
ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN QUAN HỆ........................................................................93
THƯƠNG MẠI GIỮA VIỆT NAM VÀ CÁC NƯỚC TRONG....................................................................93
LIÊN MINH THUẾ QUAN MIỀN NAM CHÂU PHI (SACU)...................................................................93
3.1. Triển vọng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU......................93
3.1.1. Triển vọng hội nhập kinh tế khu vực của SACU..............................................................93
3.1.2. Triển vọng phát triển kinh tế của các nước SACU..........................................................96


iv

3.1.3. Cơ hội và thách thức đối với việc phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các
nước SACU.....................................................................................................................99
3.1.4. Dự báo triển vọng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU.101
3.2. Quan điểm và định hướng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước SACU
thời kỳ đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030..............................................................105
3.2.1. Quan điểm phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước SACU...........105
3.2.2. Định hướng phát triển quan hệ thương mại với giữa Việt Nam với các nước SACU. . .107
3.3. Giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước trong SACU giai đoạn
đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030.............................................................................110
3.3.1. Giải pháp ở cấp độ vĩ mô.............................................................................................110
3.3.2. Khuyến nghị cho doanh nghiệp...................................................................................118
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................................................130
NHỮNG CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ.............................................................................1
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.................................................................................................................1
TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................................................2

v

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

AfDB

Chữ viết tắt tiếng Anh
Africa Development
Ngân hàng Phát triển châu Phi

AGOA

Bank
African Growth and

Đạo luật tăng trưởng và cơ hội cho

ANC

Opportunity Act
African National

châu Phi
Đại hội dân tộc Phi

BRICS

Congress

Brasil, Russia, India,

Nhóm các nước gồm Brasil, Nga, Ấn

BLNS

China, South Africa
Botswana, Lesotho,

Độ, Trung Quốc và Nam Phi
Nhóm các nước gồm Botswana,

CET
COMESA

Namibia and Swaziland Lesotho, Namibia và Swaziland
Common Effective Tarrif Thuế quan đối ngoại chung
Common Market for
Thị trường chung Đông và Nam châu
Eastern and Southern

Phi

CU
EPA

Africa
Customs Union
Economic Partnership

Liên minh thuế quan
Hiệp định đối tác kinh tế

EU
FAO

Agreement
European Union
Food and Agriculture

Liên minh châu Âu
Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc

FTA
IMF

Organization
Free Trade Area
International Monetary

Khu vực thương mại tự do
Quĩ Tiền tệ quốc tế

MFN

Fund
Most-Favored Nations

Quy chế tối huệ quốc

SACU

Treatment
South African Customs

Liên minh thuế quan miền Nam châu

SADC

Union
Southern African

Phi
Cộng đồng phát triển miền Nam châu

Development

Phi


vi

SITC

Community
Standard International

Phân loại thương mại quốc tế tiêu

SWAPO

Trade Classification
South-West Africa

chuẩn
Tổ chức Nhân dân Tây-Nam Phi

TNC

People’s Organization
Trans-national

Công ty xuyên quốc gia

UNCTAD

Cooperation
United Nations

Tổ chức Hội nghị Liên hợp quốc về

Conference on Trade and thương mại và phát triển
WTO

Development
World Trade
Organization

Tổ chức thương mại thế giới

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Các chỉ số kinh tế của khối SACU, 2002-2012...................................................................47
Bảng 2.2. Kinh tế các nước SACU, 2012...........................................................................................48
Bảng 2.3. Ngoại thương khối SACU, 2002-2012...............................................................................52
Bảng 2.4. Ngoại thương của các nước thành viên SACU, 2012........................................................53
Bảng 2.5. Kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam - Nam Phi, 1992-1999............................................72
Bảng 2.6. Xuất khẩu của Việt Nam sang các nước SACU, 2000-2006...............................................73
Bảng 2.7. Nhập khẩu của Việt Nam từ các nước SACU, 2000-2006.................................................73
Bảng 2.8. Kim ngạch XNK Việt Nam – SACU, 2007-2014..................................................................75
Bảng 2.9. Xuất khẩu của Việt Nam sang SACU, 2007-2014..............................................................76
Bảng 2.10. Nhập khẩu của Việt Nam từ SACU, 2007-2014..............................................................77
Bảng 2.11: Xuất khẩu của Việt Nam sang các nước SACU, 2007-2014.............................................77
Bảng 2.12. Cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam sang SACU...........................................................79
Bảng 2.13. Mặt hàng xuất khẩu sang Nam Phi năm 2014................................................................80
Bảng 2.14. Mặt hàng xuất khẩu sang Botswana năm 2014..............................................................80
Bảng 2.15. Mặt hàng xuất khẩu sang Lesotho năm 2014................................................................80
Bảng 2.16. Mặt hàng xuất khẩu sang Namibia năm 2014................................................................81
Bảng 2.17. Mặt hàng xuất khẩu sang Swaziland năm 2014.............................................................82
Bảng 2.18. Nhập khẩu của Việt Nam từ các nước SACU, 2007-2014...............................................83
Bảng 2.19. Cơ cấu hàng nhập khẩu của Việt Nam từ SACU.............................................................84
Bảng 2.20. Mặt hàng nhập khẩu từ Nam Phi năm 2014..................................................................84


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài luận án

Mở rộng, đa dạng hóa quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các đối tác
là một trong những nhiệm vụ quan trọng nhằm thực hiện chính sách kinh tế
đối ngoại của Đảng và Nhà nước. Chiến lược Phát triển kinh tế-xã hội 20112020 được thông qua tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng đã đề
ra định hướng: “Đa dạng hóa thị trường ngoài nước, khai thác có hiệu quả các
thị trường có hiệp định thương mại tự do và thị trường tiềm năng, tăng nhanh
xuất khẩu…”[6].
Chiến lược xuất nhập khẩu hàng hóa thời kỳ 2011-2020, định hướng đến
năm 2030 được ban hành tại Quyết định số 2471/QĐ-TTg ngày 28/12/2011
của Thủ tướng Chính phủ đã đề ra mục tiêu: “Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu
hàng hóa bình quân 11–12%/năm trong thời kỳ 2011–2020, trong đó giai
đoạn 2011–2015 tăng trưởng bình quân 12%/năm; giai đoạn 2016–2020 tăng
trưởng bình quân 11%/năm”[51]. Để thực hiện được mục tiêu đó, Chiến lược
đã đề ra định hướng phát triển thị trường, trong đó nhấn mạnh cần phải “đa
dạng hóa thị trường xuất khẩu; củng cố và mở rộng thị phần hàng hóa Việt
Nam tại thị trường truyền thống; tạo bước đột phá mở rộng các thị trường
xuất khẩu mới có tiềm năng”[51]. Đối với thị trường Châu Phi, Chiến lược đề
ra định hướng tới năm 2020 sẽ chiếm tỷ trọng khoảng 5% kim ngạch xuất
khẩu của cả nước.
Để thực hiện, cụ thể hóa các chủ trương, sách lược của Đảng và Nhà
nước ta trong việc mở rộng thị trường xuất khẩu, đặc biệt trong giai đoạn hiện
nay thế giới có nhiều biến động, Việt Nam phải giảm sự lệ thuộc vào một số ít
thị trường, tích cực mở rộng thị trường xuất khẩu, trong đó chú trọng các thị
trường mới như thị trường Châu Phi. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập


2

kinh tế quốc tế diễn ra mạnh mẽ, sự cạnh tranh, giành giật thị trường đang
diễn ra gay gắt đòi hỏi phải có những nghiên cứu thường xuyên cập nhật, chi
tiết về thị trường Châu Phi. Châu Phi là một thị trường rộng lớn với 55 quốc

gia. Mỗi quốc gia, khu vực thị trường đều mang những đặc điểm thị trường có
tính đặc thù riêng, vì vậy rất cần phải có những nghiên cứu chi tiết, chuyên
sâu từng thị trường và khu vực thị trường.
Trong số các tổ chức kinh tế khu vực của Châu Phi, Liên minh thuế quan
miền Nam châu Phi (SACU) là tổ chức kinh tế khu vực thành công nhất của
châu Phi và là đầu tầu tăng trưởng kinh tế của cả châu lục. SACU được thành
lập từ năm 1910 và là Liên minh thuế quan được thành lập sớm nhất trên thế
giới. Hiện nay khối liên minh này bao gồm 5 quốc gia thành viên đó là Nam
Phi, Bostwana, Lesotho, Namibia và Swaziland.
Thị trường các nước SACU được đánh giá có nhiều tiềm năng do kinh tế
tăng trưởng khá ổn định, có nhu cầu hàng hóa lớn và đa dạng, chủ yếu là sản
phẩm chất lượng vừa phải, giá rẻ. Bên cạnh đó, tình hình chính trị của các
nước khu vực SACU khá ổn định; việc Mỹ, EU và một số nước cho phép
nhiều sản phẩm các nước khu vực SACU tiếp cận tương đối tự do và thuận lợi
hơn thị trường của họ cũng như nhiều chính sách thu hút đầu tư nước ngoài
khá hấp dẫn đã giúp thị trường các nước khu vực SACU ngày càng giành
được sự quan tâm chú ý của nhiều nước trên thế giới.
Các nước SACU là một khu vực thị trường còn khá mới lạ đối với các
doanh nghiệp nước ta. Trao đổi thương mại với các nước khu vực này vẫn
còn hạn chế. Năm 2014, trao đổi thương mại hai chiều mới đạt mức 1,014 tỷ
USD, trong đó xuất khẩu đạt 814 triệu USD và nhập khẩu đạt 200 triệu USD.
Một trong những nguyên nhân chính khiến cho trao đổi thương mại giữa Việt
Nam và các nước SACU còn hạn chế đó các cơ quan quản lý nhà nước, các


3

doanh nghiệp chưa thực sự có nhiều giải pháp hữu hiệu để thúc đẩy, phát triển
quan hệ thương mại với các nước này.
Bởi vậy, việc nghiên cứu đề tài Giải pháp phát triển quan hệ thương

mại giữa Việt Nam và các nước trong Liên minh thuế quan miền Nam
châu Phi (SACU) một cách có hệ thống sẽ góp phần cung cấp những luận cứ
khoa học cho việc nghiên cứu hoạch định chính sách và giải pháp vĩ mô và vi
mô nhằm thúc đẩy trao đổi thương mại của nước ta sang các nước SACU đến
năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. Đây cũng chính là lý do cho việc lựa chọn
đề tài nghiên cứu của luận án.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
* Mục tiêu nghiên cứu:
Mục tiêu nghiên cứu của luận án là nghiên cứu xác lập các quan điểm,
định hướng phát triển và các giải pháp về thể chế và thực thể kinh doanh
thương mại trong phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước
SACU.
* Nhiệm vụ nghiên cứu:
Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu, luận án tập trung thực hiện những
nhiệm vụ chủ yếu sau:
- Tổng quan các công trình khoa học đã thực hiện liên quan đến việc
phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước SACU, những vấn
đề đã được nghiên cứu, xác định những vấn đề chưa được nghiên cứu, hoặc
nghiên cứu chưa sâu để tập trung nghiên cứu.
- Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn quan hệ thương mại quốc tế nói
chung và quan hệ thương mại giữa một quốc gia với các nước trong một liên
minh thuế quan.
- Phân tích, đánh giá chính sách thương mại và các giải pháp đã được
triển khai nhằm phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước trong


4

SACU; phân tích, đánh giá thực trạng trao đổi thương mại giữa Việt Nam và các
nước trong SACU để tổng kết những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của

quan hệ thương mại giữa Việt Nam và trong các nước SACU.
- Phân tích triển vọng phát triển, đề xuất các quan điểm, định hướng và
kiến nghị một số giải pháp nhằm phát triển quan hệ thương mại giữa Việt
Nam và các nước trong SACU đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
* Đối tượng nghiên cứu của luận án:
Những vấn đề về lý luận và thực tiễn về phát triển quan hệ thương mại
giữa Việt Nam và các nước SACU.
* Phạm vi nghiên cứu của luận án:
- Về nội dung:
Đề tài tập trung nghiên cứu lý luận về phát triển quan hệ thương mại
giữa các quốc gia; Nghiên cứu thực tiễn triển khai các chính sách thương mại
và biện pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước
SACU và đề xuất các giải pháp phát triển hơn nữa mối quan hệ này.
- Thời gian nghiên cứu:
Thực trạng phát triển quan hệ thương mại, trong đó chủ yếu là trao đổi
thương mại hàng hóa giữa Việt Nam và các nước SACU từ năm 1992, khi
Việt Nam bắt đầu có quan hệ thương mại với các nước SACU - đến nay; các
giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU
cho giai đoạn đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030.
4. Phương pháp nghiên cứu
Để hoàn thành công trình nghiên cứu của mình, tác giả sử dụng các
phương pháp nghiên cứu sau:


5

* Phương pháp nghiên cứu thu thập dữ liệu sơ cấp
Bên cạnh việc nghiên cứu lý luận tại bàn về các vấn đề liên quan đến
quan hệ thương mại giữa các quốc gia, tác giả còn tiến hành trao đổi với đối

tượng có liên quan trong và ngoài nước như các nhà quản lý, các cán bộ làm
công tác xúc tiến thương mại, đại diện một số doanh nghiệp và người tiêu
dùng của Việt Nam và các nước SACU.
* Phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp
Tác giả thu thập các văn bản, các công trình khoa học, đề tài, bài báo,
sách, thông tin liên quan đến phát triển quan hệ thương mại giữa các quốc gia
nói chung và phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước
SACU nói riêng để nghiên cứu:
- Phương pháp điều tra chéo
Nhằm kiểm chứng tính chính xác của thông tin được thu thập, tác giả
đã sử dụng phương pháp điều tra chéo để đưa ra số liệu, thông tin được sát
thực với thực tế.
- Chọn lọc, phân tích, đánh giá và tổng hợp
Lựa chọn nguồn số liệu để tiến hành phân tích, đánh giá, tổng hợp
nhằm đưa ra các nhận định, đánh giá và đề xuất giải pháp.
- Phương pháp mô tả thống kê
Căn cứ trên báo cáo, số liệu thống kê để đưa ra các tiêu chí và tổng hợp
số liệu làm cơ sở cho các nhận định và đề xuất các giải pháp cho đề tài.
5. Những đóng góp mới của luận án
- Hệ thống hóa và làm sâu sắc hơn một số vấn đề lý luận và thực tiễn về
phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU. Bên cạnh
các cơ sở lý thuyết mang tính kinh điển, quan hệ thương mại giữa Việt Nam
và các nước SACU được xác lập trên cơ sở chính sách đa phương hóa, đa


6

dạng hóa quan hệ thương mại của hai bên trong bối cảnh tự do hóa thương
mại và hội nhập quốc tế sâu rộng hiện nay.
- Phân tích và đánh giá chính sách thương mại và các giải pháp đã được

triển khai nhằm phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước
SACU; thực trạng trao đổi thương mại giữa Việt Nam và các nước SACU,
những kết quả đã đạt được cũng như các hạn chế và nguyên nhân.
- Đề xuất các giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam
và các nước SACU, trong đó có các giải pháp đẩy mạnh trao đổi thương mại
hàng hóa giữa hai bên, tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp tiếp cận
thị trường và nâng cao khả năng cạnh tranh của các hàng hóa xuất khẩu của
Việt Nam tại thị trường các nước SACU.
- Bổ sung nguồn tư liệu cho công tác quản lý Nhà nước về thương mại,
công tác nghiên cứu về việc phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và
các nước SACU.
6. Kết cấu nội dung của luận án
Ngoài phần mở đầu, tổng quan các công trình nghiên cứu, kết luận,
danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của Luận án được kết cấu thành 3
chương như sau:
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển quan hệ thương mại
giữa một quốc gia với các đối tác trong liên minh thuế quan
Chương 2: Thực trạng quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước
trong Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi (SACU).
Chương 3: Định hướng và giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa
Việt Nam với các nước trong Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi (SACU).


7

TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIỀN CỨU
1. Tổng quan các công trình nghiên cứu ở nước ngoài và trong nước có
liên quan đến đề tài luận án
1.1. Các nghiên cứu ở nước ngoài
Cho đến nay, đã có một số công trình nghiên cứu ngoài nước liên quan

về các nước SACU như:
- Nghiên cứu của Colin Mc Carthy - The Southern African Customs
Union (Liên minh thuế quan miền Nam châu Phi) [33].
Nghiên cứu đã nêu khái quát quá trình hình thành và phát triển của
SACU, những nội dung chính của các Hiệp định năm 1910, năm 1969 và năm
2002, những vấn đề phát sinh từ các Hiệp định này và ảnh hưởng của nó tới
các nước thành viên.
Trong nghiên cứu của mình, tác giả đã tập trung vào phân tích lĩnh vực
công nghiệp và nông nghiệp của các nước SACU.
Trên cơ sở các kết quả nghiên cứu, tác giả đã đưa ra một số gợi ý chính
sách nhằm phát triển sự hợp tác giữa các nước SACU trong việc phát triển
kinh tế và nâng cao vai trò của các cơ quan thường trực của SACU.
- Nghiên cứu của Gerhard Erasmus - New SACU Institutions: Prospects
for Regional Integration (Các định chế mới của SACU – Triển vọng cho hội
nhập khu vực) [35].
Nghiên cứu đã tập trung phân tích các nội dung của Hiệp định SACU
năm 2002. Theo đó, các nước SACU đã bước vào một giai đoạn phát triển
mới, với việc thành lập và vận hành các bộ máy thường trực của SACU, sự
phối hợp chung về chính sách giữa các nước thành viên và sự bình đẳng hơn
trong việc ra quyết định chung của khối giữa các nước thành viên.


8

Nghiên cứu cũng chỉ ra những thách thức mà các nước SACU cần phải
giải quyết cũng như những hạn chế Hiệp định SACU năm 2002.
- Nghiên cứu của Carine Zamay Kiala - The Politics of Trade in the
Southern African Customs Union: Prospect of a SACU-China Free Trade
Agreement (Vấn đề thương mại của SACU – Triển vọng của Hiệp định
thương mại tự do SACU-Trung Quốc) [32].

Nghiên cứu đã phân tích những cơ sở lý luận cho việc phát triển quan hệ
thương mại giữa một quốc gia và một liên minh quan thuế, trong đó nêu ra
những nét đặc trưng của một liên minh quan thuế.
Nghiên cứu cũng đã phân tích thực trạng nền kinh tế của các nước SACU
và Trung Quốc, các lợi thế của mỗi bên và khả năng ký kết một Hiệp định
thương mại tự do giữa hai bên. Những nghiên cứu bước đầu cho thấy, một
Hiệp định như vậy nếu được ký kết sẽ có lợi hơn cho Trung Quốc vì hàng hóa
xuất khẩu của nước này cạnh tranh và đa dạng hơn so với các nước SACU,
vốn dựa vào xuất khẩu các tài nguyên thiên nhiên dưới dạng thô.
- Nghiên cứu của Debesh Bhowmik - Regional Integration in Africa: a
case study of SACU (Hội nhập khu vực ở châu Phi: nghiên cứu trường hợp
của SACU) [31].
Nghiên cứu đã sử dung phương pháp phân tích định lượng để đánh giá về
triển vọng thiết lập một khu vực đồng tiền trung giữa các nước thành viêc
SACU, một bước phát triển cao hơn cho các mô hình hội nhập kinh tế khu
vực ở châu Phi.
Kết quả nghiên cứu cho thấy việc thiết lập một khu vực đồng tiền
chung giữa các nước SACU là hoàn toàn khả thi và nếu được triển khai sẽ
góp phần thúc đẩy quá trình hội nhập, hợp tác kinh tế hơn nữa giữa các
nước thành viên SACU.


9

- Báo cáo của WTO - Trade Policy Review of the Southern African
Customs Union (Rà soát chính sách thương mại của SACU) [43].
Đây là bộ tài liệu bao gồm báo cáo của Ban Thư ký WTO và báo cáo của
các nước SACU về chính sách thương mại của khối SACU cũng như của các
nước thành viên.
Tài liệu đã phân tích tổng thể về tình hình phát triển kinh tế của cả khối

cũng như của từng nước thành viên SACU.
Tài liệu đã tập trung phân tích các chính sách thương mại của SACU và
các nước thành viên, quan hệ thương mại giữa SACU và các đối tác.
Các kết quả nghiên cứu cho thấy các nước SACU đã thực hiện đúng các
cam kết của mình trong khuôn khổ WTO về cắt giảm thuế quan cũng như áp
dụng minh bạch các hàng rào phi thuế quan.
- Nghiên cứu của Sukati Mphumuzi - The Economic Partnership
Agreements (EPAs) and the Southern African Customs Union (SACU)
Region – The Case for South Africa (Hiệp định đối tác kinh tế và các nước
SACU – Trường hợp của Nam Phi) [41].
Nghiên cứu đã sử dụng các phương pháp phân tích định lượng để so
sánh lợi ích thu được của các nước SACU khi đàm phàn chung hoặc riêng
rẽ với một Hiệp định đối tác kinh tế với EU, đối tác thương mại lớn nhất
của cả khối.
Kết quả nghiên cứu cho thấy, nếu đàm phán chung là một khối thì các
nước SACU sẽ thu được lợi ích từ Hiệp định, trong khi nếu đàm phán riêng rẽ
thì các nước SACU sẽ bị thiệt hại từ việc ký kết và thực hiện Hiệp định.
- Nghiên cứu của WTO - The WTO and Preferential Trade Agreements:
From Co-existence to Coherence (WTO và các hiệp định ưu đãi thương mại –
từ cùng tồn tại đến sự gắn kết) [44].


10

Nghiên cứu đã tổng kết và phân tích chi tiết xu hướng ký kết các hiệp
định thương mại tự do trên thế giới, việc hình thành các liên kết kinh tế khu
vực, trong đó có các liên minh quan thuế và SACU là một ví dụ.
Nghiên cứu cũng đã phân tích tác động của việc tham gia các liên kết
kinh tế đối với các nước thành viên, vấn đề tạo lập và chuyển hướng thương
mại; những ảnh hưởng của nó đến việc phát triển thương mại toàn cầu.

- Báo cáo Africa Economic Outlook 2013 (Triển vọng phát triển kinh tế
Châu Phi năm 2013) của Ngân hàng Phát triển châu Phi (AfDB) [28].
Báo cáo triển vọng kinh tế châu Phi năm 2013 của AfDB đưa ra đánh giá
về tình hình phát triển kinh tế của các nước châu Phi, trong đó có các nước
châu Phi trong giai đoạn gần đây và triển vọng trong thời gian tới.
Nghiên cứu cho thấy kinh tế các nước SACU đã tăng trưởng trở lại sau
khi bị ảnh hưởng nặng nề bởi tác động của suy thoái kinh tế toàn cầu, tuy
nhiên tăng trưởng còn ở mức khiêm tốn.
Triển vọng trung hạn cho thấy kinh tế và hoạt động ngoại thương của các
nước SACU tiếp tục tăng trưởng ở mức trung bình, tuy nhiên vẫn sẽ chịu
những tác động từ môi trường kinh tế thế giới.
Các nghiên cứu nêu trên đã cho thấy quá trình hình thành và phát triển
của khối SACU; sự phát triển kinh tế, chính sách thương mại của các nước
SACU và quan hệ thương mại của các nước trong SACU và với một số đối
tác thương mại trên thế giới.
Tuy nhiên, các nghiên cứu nêu trên không có nghiên cứu nào đề cập trực
tiếp tới quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước trong SACU.
1.2. Các nghiên cứu ở trong nước
Tại Việt Nam, cho tới nay mới chỉ có một số đề tài nghiên cứu về thị
trường châu Phi, trong đó có đề cập đến các nước SACU, chủ yếu là Nam
Phi.


11

- Trần Thị Lan Hương (2010), Cải cách kinh tế ở Cộng hòa Nam Phi
giai đoạn 1994-2004, Luận án Tiến sĩ kinh tế [15].
Luận án đã phân tích những nét chính của cải cách kinh tế ở Cộng hòa
Nam Phi, nền kinh tế chủ chốt của khối SACU, kể từ sau chế độ Apartheid
đến năm 2004. Theo đó, những nội dung cốt lõi của cải cách kinh tế ở Nam

Phi là: thay đổi thể chế kinh tế, trao quyền kinh tế lớn hơn cho người da đen,
tái hội nhập khu vực và toàn cầu. Những cải cách này đã có tác động to lớn
đến đường lối phát triển kinh tế và chính sách thương mại không chỉ của riêng
Nam Phi mà còn của cả khối SACU do vai trò đặc biệt của Nam Phi trong
việc hoạch định chính sách của cả khối.
- GS.TS Nguyễn Văn Thường và nhóm tác giả (2006), Giải pháp phát
triển quan hệ thương mại Việt Nam-Châu Phi, Đề tài khoa học cấp nhà nước,
Trường đại học Kinh tế quốc dân Hà Nội [21].
Đề tài đã có những đánh giá thực trạng thị trường Châu Phi về nhu cầu,
khả năng xuất nhập khẩu, khả năng thanh toán, từ đó xác định vai trò của thị
trường châu Phi trong chiến lược phát triển kinh tế đối ngoại của Việt Nam.
Đề tài cũng đã phân tích, đánh giá thực trạng quan hệ thương mại Việt
Nam - Châu Phi trong những năm gần đây, rút ra những thành công, hạn chế
và bài học kinh nghiệm trong quá trình phát triển quan hệ thương mại Việt
Nam - Châu Phi.
Trên cơ sỏ đó, đề tài đã đề xuất định hướng và các giải pháp thúc đẩy
phát triển quan hệ thương mại Việt Nam-Châu Phi trong những năm đầu của
thế kỷ XXI.
Một kết quả rất có ý nghĩa của đề tài là đã tiến hành khảo sát các doanh
nghiệp về việc phát triển quan hệ thương mại với châu Phi, từ đó giúp cho đề
tài có các phân tích, đánh giá về vị trí, vai trò của thị trường châu Phi đối với
các doanh nghiệp cũng như nhu cầu của các doanh nghiệp trong việc nhận
được sự hỗ trợ của Nhà nước.


12

- Bộ Thương mại (2003), Giải pháp phát triển quan hệ thương mại giữa
Việt Nam và một số nước châu Phi, Đề tài cấp Bộ [1].
Trong đề tài này đã có đề cập đến các liên minh kinh tế ở châu Phi, trong

đó có SACU. Tuy nhiên, đề tài mời chỉ dừng ở việc liệt kê các nước thành
viên của SACU và nêu đặc điểm là các nước này đã áp dụng một biểu thuế
đối ngoại chung.
Đề tài cũng đã đề cập đến tình hình phát triển kinh tế và triển vọng phát
triển quan hệ thương mại với các nước châu Phi, trong đó đã tập trung phân
tích về Nam Phi và có nêu qua về các nước thành viên SACU khác là
Botswana, Lesotho, Namibia và Swaziland.
Đề tài đã nghiên cứu về quan hệ thương mại của Việt Nam với một số
nước Châu Phi giai đoạn từ 1991-2001 và đề ra các giải pháp cho giai đoạn
2001-2010. Trong số các nước thành viên SACU, đề tài mới tập trung vào
phân tích quan hệ thương mại giữa Việt Nam và Nam Phi.
- Bộ Công Thương (2008), Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng hoá của
Việt Nam vào thị trường châu Phi, Đề tài cấp Bộ [3].
Đề tài đã nghiên cứu về đặc điểm thị trường, nhu cầu nhập khẩu của các
nước châu Phi và kinh nghiệm của các nước trong việc thúc đẩy xuất khẩu
sang thị trường châu Phi.
Đề tài cũng đã phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động xuất khẩu của
Việt Nam sang châu Phi giai đoạn 2001-2007, nêu bật những kết quả đạt
được, những hạn chế và nguyên nhân.
Từ đó, đề tài đã đề xuất giải pháp và chính sách quản lý nhằm đẩy mạnh
xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam sang châu Phi cho giai đoạn đến 2015.
Trong đó, Nam Phi được xác định là cửa ngõ để hàng hóa Việt Nam
thâm nhập vào thị trường các nước miền Nam châu Phi, trong đó có các
nước SACU.


13

Đề tài cũng đưa ra nhận định rằng châu Phi là một lục địa rộng lớn với
dân số đông, các quốc gia lại khác biệt nhau khá lớn về chính trị xã hội, kinh

tế thương mại, văn hóa tôn giáo, nên để tìm ra những giải pháp cụ thể, chi tiết
cho việc phát triển quan hệ thương mại với các nướctrong châu lục này, cần
phải có nhiều nghiên cứu chuyên sâu. Đặc biệt, có một số quốc gia như Cộng
hoà Nam Phi hay Ai Cập, hay một số tổ chức hợp tác khu vực như COMESA,
SACU… cần phải có những công trình nghiên cứu riêng biệt.
- Bộ Công Thương (2010), Nghiên cứu giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu
hàng công nghiệp vào thị trường châu Phi, Đề tài cấp Bộ [4].
Đề tài đã nghiên cứu và phân tích các yếu tố thị trường, những thuận lợi
và khó khăn của doanh nghiệp khi xuất khẩu sang Châu Phi nói chung và xuất
khẩu hàng công nghiệp sang thị trường nói riêng, phân tích và đúc rút kinh
nghiệm của một số nước thành công tại thị trường Châu Phi thời gian qua để
rút ra những bài học, đánh giá về thực trạng chính sách hỗ trợ xuất khẩu hàng
công nghiệp của Việt Nam để từ đó đưa ra những quan điểm, giải pháp đẩy
mạnh xuất khẩu hàng công nghiệp sang thị trường Châu Phi trong thời gian tới.
Theo kết quả nghiên cứu, nhằm thực hiện đẩy mạnh xuất khẩu hàng công
nghiệp sang thị trường Châu Phi, cần một số biện pháp về chính sách như: tạo
môi trường kinh doanh thuận lợi cho các doanh nghiệp thông qua việc tăng
cường quan hệ hợp tác cấp nhà nước giữa Việt Nam và các nước đối tác Châu
Phi, phát triển công nghiệp phụ trợ hỗ trợ các doanh nghiệp sản xuất và xuất
khẩu hàng công nghiệp, tạo môi trường thông thoáng hơn nữa để thu hút FDI,
đặt biệt FDI hướng vào xuất khẩu. Đầu tư và tổ chức tốt cơ sở hậu cần, thông
tin tăng khả năng tổng hợp về tiếp cận thị truờng Châu Phi. Các chính sách hỗ
trợ đồng bộ về tín dụng, về thuế, về hành chính để khuyến khích các công ty
sản xuất và phân phối cho thị trường Châu Phi nói riêng và các thị trường còn
nhiều khó khăn chưa khai phá nói chung.


14

- Trịnh Huy Hóa (biên dịch) (2005), Đối thoại với các nền văn hóa: Nam

Phi, NXB Trẻ [11].
Tác phẩm này đã giới thiệu vị trí địa lý, lịch sử, các thể chế, đặc trưng
của nền kinh tế, đặc điểm văn hóa, tôn giáo, lễ hội, ẩm thực ở Nam Phi, thành
viên chủ chốt của SACU.
- Đỗ Đức Định (chủ biên) (2006), Tình hình chính trị, kinh tế cơ bản của
Châu Phi, NXB Khoa học xã hội [8].
Tác phẩm giới thiệu khái quát tình hình chính trị, kinh tế của các nước
Châu Phi, trong đó có các nước SACU.
2. Những vấn đề còn tồn tại trong các nghiên cứu có liên quan và hướng
nghiên cứu của luận án
Các công trình nghiên cứu trên đây có liên quan đến các vấn đề về châu
Phi, thị trường châu Phi, về các nước SACU, quan hệ kinh tế và thương mại
Việt Nam với các nước châu Phi... Tuy rằng mỗi công trình đã nêu trên đây
có những cách tiếp cận, đề cập một hoặc một số vấn đề riêng lẻ, với phạm vi
nghiên cứu nhất định và mức độ nông sâu khác nhau... liên quan đến vấn đề
phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước thuộc SACU,
nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện, hệ thống về việc phát
triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước SACU ở cả hai cấp độ
thể chế thương mại và thực thể thương mại.
Do đó, có thể thấy rằng việc phát triển quan hệ thương mại giữa Việt
Nam với các nước trong SACU là một vấn đề hoàn toàn mới, cần được
nghiên cứu một cách tổng thể và toàn diện.
Luận án sẽ đi sâu nghiên cứu về vấn đề này, sẽ tập trung vào các nội
dung chính sau:
- Các lý luận cơ bản về việc phát triển quan hệ thương mại giữa các
quốc gia nói chung và những vấn đề cụ thể trong việc phát triển quan hệ


15

thương mại với các nước thuộc một liên minh thuế quan. Trong đó, phân tích
kỹ những đặc điểm về chính sách thương mại của một liên minh thuế quan và
tác động của nó tới việc phát triển quan hệ thương mại.
- Thực trạng phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nước
SACU ở cấp độ thể chế thương mại và thực thể thương mại, trong đó tập
trung quan hệ thương mại hàng hóa.
- Triển vọng, định hướng và giải pháp phát triển quan hệ thương mại
giữa Việt Nam và các nước SACU.


16

Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN QUAN HỆ
THƯƠNG MẠI GIỮA MỘT QUỐC GIA VỚI CÁC NƯỚC
TRONG MỘT LIÊN MINH THUẾ QUAN
1.1. Lý luận về quan hệ thương mại giữa các quốc gia
1.1.1. Khái quát lý thuyết về quan hệ thương mại quốc tế
1.1.1.1. Cơ sở lý thuyết về nguồn gốc và bản chất của thương mại quốc tế
Thương mại quốc tế được xác định là hoạt động trao đổi, mua bán hàng
hóa, dịch vụ, hoạt động đầu tư giữa các quốc gia hoặc lãnh thổ.
Các hình thức và nội dung hoạt động của thương mại quốc tế bao gồm:
- Hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa: Đây là hoạt động xuất hiện đầu
tiên trong thương mại quốc tế, phát triển không ngừng và vẫn là hình thức phổ
biến và quan trọng nhất hiện nay.
- Hoạt động xuất nhập khẩu dịch vụ: Hoạt động xuất nhập khẩu dịch vụ
là hình thức thương mại trong đó diễn ra việc mua bán, trao đổi các sản phẩm
được xem là vô hình, phi vật thể như lao động, chuyển giao công nghệ, dịch
vụ logistics, du lịch quốc tế, tài chính, tiền tệ… Hoạt động thương mại dịch
vụ hoạt động ngay càng phát triển và đóng một vai trò quan trọng trong

thương mại quốc tế.
- Hoạt động đầu tư quốc tế bao gồm việc đưa vốn đầu tư ra nước ngoài và
tiếp nhận vốn đầu tư vào trong nước nhằm mục đích đem lại lợi ích cho các bên
tham gia. Có hai hình thức đầu tư là đầu tư trực tiếp và đầu tư gián tiếp.
Có hai nguyên nhân cơ bản được xem là nguồn gốc của thương mại
quốc tế.
Thứ nhất, xét ở bình diện quốc gia, nhu cầu của quốc gia là vô hạn
trong khi nguồn lực của quốc gia là có giới hạn nên các quốc gia phải tiến


17

hành giao thương với nhau để thỏa mãn một cách tối ưu nhất các nhu cầu
của mình.
Thứ hai, hoạt động thương mại quốc tế mang lại rất nhiều lợi ích cho
các quốc gia. Nhờ hoạt động thương mại quốc tế các quốc gia tạo thêm được
nhiều công ăn việc làm, nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống cho nhân dân.
Lợi ích vừa là mục tiêu và đồng thời là động lực thúc đẩy các quốc gia giao
thương với nhau.
Khác với thương mại nội địa, thương mại quốc tế là lĩnh vực hoạt động
vượt ra ngoài biên giới của một quốc gia. Do đó nhà nước sẽ tổ chức bộ máy
quản lý, điều hành và kiểm soát chặt chẽ quá trình lưu thông hàng hóa, dịch
vụ nhằm đảm bảo những lợi ích quốc gia.
Hoạt động thương mại quốc tế là rất phức tạp vì đây là hoạt động liên
quan đến các quốc gia khác nhau, trong đó mỗi quốc gia có những ngôn ngữ
riêng biệt, luật pháp khác nhau, tập quán khác nhau… Do đó, giữa các quốc
gia sẽ phải đàm phát để đạt được các thỏa thuận về thương mại quốc tế ở các
cấp độ song phương, khu vực, đa phương và toàn cầu.
Các học thuyết về thương mại quốc tế là những lý thuyết giải thích cơ sở
khoa học hình thành thương mại quốc tế và lợi ích đạt được của các chủ thể

tham gia quá trình này. Các học thuyết về thương mại quốc tế phát triển từ
đơn giản đến phức tạp và ngày càng hoàn thiện. Theo thời gian và tiến trình
phát triển có thể chia thành hai nhóm lý thuyết: lý thuyết thương mại cổ điển
và lý thuyết thương mại hiện đại.
Lý thuyết thương mại cổ điển bắt đầu với những quan điểm của chủ
nghĩa trọng thương, tiếp đó là lý thuyết lợi thế tuyệt đối của Adam Smith, lý
thuyết về lợi thế so sánh của David Ricardo và lý thuyết về chi phí cơ hội và
đường giới hạn khả năng sản xuất của Gotfried Haberler.