hình tượng nhân vật trung tâm trong thơ văn chống pháp của nguyễn đình chiểu

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA SƯ PHẠM

BỘ MÔN NGỮ VĂN

TRƯƠNG VĂN TẢI
MSSV: 6075452

HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT TRUNG TÂM
TRONG THƠ VĂN CHỐNG PHÁP
CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU

Luận văn tốt nghiệp Đại học
Ngành Ngữ Văn

Cán bộ hướng dẫn:Phan Thị Mỹ Hằng

Cần Thơ, 5-2011


A. PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Hãy giở những trang lịch sử hào hùng dân tộc Việt Nam ta, trong đó có biết bao
anh hùng đã tạo nên những chiến công cho Tổ quốc. Đã bao đời đất nước ta có truyền
thống chiến đấu chống giặc ngoại xâm, đã có Trần Quốc Tuấn, Nguyễn Trãi…từng
xông pha nơi chiến trận giết giặc cứu nước và có tấm lòng yêu dân tha thiết. Cũng có
những anh hùng dùng ngòi bút của mình để chiến đấu, mà chiến đấu không mỏi mệt,
rất hữu dụng. Đó là nhà yêu nước Nguyễn Đình Chiểu, một đời hành văn để chiến đấu,
để răn đời, luôn là tấm gương sáng ngời trên bầu trời, một tư tưởng trinh bạch yêu
nước thương dân nồng nàn. Là người con của vùng đất Nam bộ, chúng tôi rất lấy làm
tự hào khi cảm nhận về sự nghiệp văn thơ và con người nhân nghĩa của Đồ Chiểu.

Là một nhà Nho yêu nước chân chính, không gục ngã trước tật mù lòa của bản
thân, ông đã dùng văn thơ của mình để chiến đấu như một thứ vũ khí sắc bén. Trong
thời bình, văn thơ của ông luôn hướng con người đến với thiện, chính nghĩa. Cái lý
tưởng ấy là điểm sáng của một thời xứng đáng để mọi người kính phục. Đến giặc Pháp
xâm lược thì Nguyễn Đình Chiểu đau đớn, xót thương cho cảnh nước mất. Từ tấm
lòng yêu nước nồng nàn đã hóa thành hành động đấu tranh đích thực, Nguyễn Đình
Chiểu đã phản đối kịch liệt, có cái nhìn mới, đúng đắn về đường lối đấu tranh chống
giặc. Tuy bị mù lòa nhưng ông luôn tỏa sáng với những áng văn chan chứa nghĩa tình
và hào hùng. Ngòi bút của Cụ Đồ thật sự có thép khi đánh giặc, rất dũng mãnh, chưa
từng rung sợ trước hiểm nguy: đâm mất thằng gian bút chẳng tà, đầy đủ sức mạnh
đánh trực diện vào kẻ thù và bọn tay sai.
Nhân cách của Nguyễn Đình Chiểu là một minh chứng sống động về tính năng
động của con người. Cuộc đời dù nghiệt ngã, nhưng sự nghiệp của con người ấy không
vì thế mà buông xuôi theo số phận. Vượt qua số phận để đứng vững trước sóng gió của
cuộc đời, chính là thái độ sống có văn hóa, là nhân cách cao đẹp của Nguyễn Đình
Chiểu. Trên cương vị của một nhà thơ, cái sâu sắc, thâm thúy trong thơ văn của
Nguyễn Đình Chiểu chính là chỗ chê khen, biểu dương và phê phán, thương ghét rõ
ràng, chánh tà minh bạch, hợp đạo lý, thuận tình người, theo đúng chuẩn mực văn hóa
Việt Nam.
Nói về nhân vật trong tác phẩm văn học. Có nhiều loại hình nhân vật để đưa vào
tác phẩm văn học. Trong đó, ta có thể biết đến các nhân vật: nhân vật chính, nhân vật


phụ….Mỗi một nhà văn, nhà thơ có cách sử dụng các hình tượng nhân vật riêng nhưng
cùng chung mục đích thể hiện điều mà tác giả muốn nói. Đối với nhà yêu nước
Nguyễn Đình Chiểu cũng thể hiện những gì muốn nói qua các nhân vật trong tác
phẩm. Nhưng ở thơ văn yêu nước chống Pháp của ông đã tập trung chú ý xây dựng
hình tượng nhân vật trung thể hiện tử tưởng, tâm trạng, và đặc biệt là làm vũ khí chiến
đấu với kẻ thù. Qua hình tượng nhân vật trung tâm, Nguyễn Đình Chiểu đã dựng lên
một bức tranh hiện thực và sinh động, mang những giá trị đẹp truyền thống của người

Nam bộ.
Sự nghiệp sáng tác của Đồ Chiểu qua hai giai đoạn, có thể nói hình tượng nhân
vật trung tâm là sức mạnh để tạo nên dấu ấn, điểm sáng trong thơ văn yêu nước của
Nguyễn Đình Chiểu. Qua đó ông đã khắc họa những con người đi vào lịch sử một cách
tự nhiên mà hùng tráng, những trang sử ấy ghi dấu một thời đau khổ mà hiên ngang
của dân tộc. Thật là ông đã thành công trong việc xây dựng hình tượng nhân vật trung
tâm, đã tạo nên một tấm gương sáng đến nay vẫn sáng và sẽ còn sáng mãi trên bầu trời
Việt Nam. Đó cũng chính là minh chứng cho tinh thần yêu nước, yêu nòi gióng dân
tộc nói chung và người Nam bộ nói riêng.
Tất cả những điều ở trên là nguồn động lực để người viết lựa chọn và thực hiện đề
tài hình tượng nhân vật trung tâm trong văn thơ chống Pháp của Nguyễn Đình Chiểu.
Với khả năng còn hạn hẹp, chúng tôi hy vọng sẽ đóng góp thêm một cách nhìn về
Nguyễn Đình Chiểu để làm sáng tỏa thêm nhưng tinh hoa về ông.
2. Lịch sử vấn đề
Nguyễn Đình Chiểu không chỉ là tác giả tiêu biểu của vùng đất Nam Bộ mà còn
là nhà thơ nổi tiếng cả trong và ngoài nước. Dù cuộc đời gặp nhiều bất hạnh nhưng
không vì thế mà ông buông xuôi. Nguyễn Đình Chiểu đã khiến cho mọi người khâm
phục cả về tài năng và ý chí vươn lên của bản thân ông. Phạm Văn Đồng nhận xét:
“Trên trời có những vì sao có ánh sao khác thường, nhưng con mắt của chúng ta phải
chăm chú nhìn thì mới thấy , và càng nhìn thì càng sáng. Văn thơ Nguyễn Đình Chiểu
cũng vậy”. [4;36] có thể điểm qua một số nhà nghiên cứu, phê bình: Nguyễn Phong
Nam, Trần Thanh Mại, Đặng Thai Mai…, nhận xét về Nguyễn Đình Chiểu ở nhiều
lĩnh vực khác nhau qua một số công trình, các nhận định về Nguyễn Đình Chiểu:
Cuốn “tác gia và tác phẩm” được đúc kết bằng các bài viết của các tác giả khác
nhau. Trong đó, có đề cập đến nhân vật trung tâm trong thơ văn yêu nước chống Pháp


của Nguyễn Đình Chiểu: Nguyễn Đổng Chi viết: “khi Pháp nhảy vào xâm lược Nam
bộ, nguyễn Đình Chiểu đã đứng về phía nhân dân và thấy ở họ có cái đẹp mẫu mực,
rất phù hợp với lý tưởng của ông. Lúc này ông tìm đối tượng cứu ở những người nông

dân lao động, những người tuy đứng trước tương quan lực chênh lệch rất đáng sợ,
nhưng vẫn dũng cãm, hiên ngang, một lòng một dạ với Tổ quốc. Nói chung, trước yêu
cầu cấp bách phải giải quyết nạn nước, Nguyễn Đình Chiểu đã thấy họ là những
người thực hiện lý tưởng đánh giặc cứu nước”.[16;189]Qua đây, ta thấy người viết đã
đề cập về người “nông dân” trong thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu với tinh
thần yêu nước nhiệt thành. Cũng trong cuốn này, Nam Mộc viết về “chở bao nhiêu
đạo”, “đâm mấy thằng gian”…Nguyễn Đình Chiểu và văn học. ông bàn về những đạo
đời, lòng tin tưởng của cuộc chiến đấu của dân tộc như ở nhân vật Nhân Sư, ông Ngư,
Tiều có cuộc sống ẩn cư, thanh tao mà giữ đạo đời, yêu nước chân thành. Nguyễn Đình
Chiểu là một chí sĩ yêu nước, một nhà thơ lớn của nước ta. Đời sống và sự nghiệp của
Nguyễn Đình Chiểu là một tấm gương sáng, nêu cao địa vị và tác dụng của văn học
nghệ thuật, nêu cao sứ mạng của người trên mặt trận văn hóa và tư tưởng.[21;211]
Đó là những nhân vật trí thức ẩn cư trước thời cuộc gai mắt, nhưng họ rất yêu nước và
bất hợp tác với kẻ thù một cách tuyệt đối.
Quyển “Nguyễn Đình Chiểu tác phẩm và lời bình” tác giả Tuấn Thanh và Anh Vũ
đã giới thiệu một số tác phẩm tiêu biểu, và trích dẫn một số bài nghiên cứu, phê bình
về thơ văn Nguyễn Đình Chiểu ở các khía cạnh khác nhau. Bài viết của Đặng Thai
Mai có nhận định: “thơ văn Nguyễn Đình Chiểu là “khúc ca hùng tráng của phong
trào yêu nước chống bọn xâm lược Pháp” ngay từ những ngày đầu chúng mới đặt
chân lên xâm lược đất nước Việt Nam”. Cũng trong cuốn sách này, Hoài Thanh đã
nhận xét về thơ văn Nguyễn Đình Chiểu: “từ ngày đất nước bị xâm lược” toàn bộ thơ
văn Nguyễn Đình Chiểu chỉ xoay quanh một vấn đề là vấn đề mất nước. Từ tiếng chửi,
lời ca tiếng khóc đến lời ước mơ đều hướng về một mục tiêu duy nhất toàn là chửi vào
những chuyện bội bạc, hưởng phúc, dâm ô, chửi vào các loại Võ Thể Loan, Trịnh
Hâm, Bùi Kiệm. Chỉ còn một tiếng chửi Tây và những đứa theo Tây. Chính sự thay
đổi về nội dung sẽ có sự thay đổi về nghệ thuật trong thơ văn Nguyễn Đình Chiểu,
mặc dầu vậy, Nguyễn Đình Chiểu vẫn luôn hướng đến việc dạy đời, dạy người bằng
các hình thức xậy dựng một mẩu người lí tưởng.

Hoài Thanh trong quyển Nguyễn Đình Chiểu tác phẩm và dư luận – Nguyễn Đình
Chiểu , một nhà thơ lớn, một tấm gương chói ngời tinh thần bất khuất của dân tộc Việt
Nam. Thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu là gương sáng ngời tinh thần bất khuất. Tinh
thần ấy trãi qua hơn một thế kỷ chống ách thống thực dân đã đứng giữa tất cả mọi thứ
phong ba bão táp. Tinh thần ấy giờ đây càng kiên cường, càng rực sáng hơn bao giờ
hết. Miền Nam anh dũng tuyệt vời đang từng bước thực hiện ước mơ tha thiết nhất của
nhà thơ yêu dân, yêu nước vĩ đại của miền Nam và của dân tộc Việt Nam.
“Nguyễn Đình Chiểu ngôi sao sáng của người trí thức Việt Nam”, Vũ Khiêu –
Nguyễn Đức Sự đã nghiên cứu về những truyền thống của người tri thức Việt Nam, sự
ảnh hưởng của Nho giáo, việc vận dụng Nho giáo trong thơ văn Nguyễn Đình Chiểu
và thái độ của ông đứng trước nạn ngoại xâm, khái quát tư tưởng của Nguyễn Đình
Chiểu trong cuộc sống và trong thơ văn của ông. Các tác giả đã viết: “…trong thơ văn
của Nguyễn Đình Chiểu đã luôn tỏa sáng một tinh thần lạc quan, lòng yêu quý nhân
dân, niềm tin sâu sắc ở thắng lợi của chính nghĩa, ở tài năng và đạo đức của con
người”[10;35].
Quyển “Lịch sử văn học Việt Nam tập 4A”. Giai đoạn I: 1858 – đầu thế kỉ XIX,
Phan Côn và Lê Trí Viễn có viết: “về mặt ngôn ngữ, ông dùng từ địa phương, nhiều
điển tích, nhất là ở những giai đoạn thuyết minh về đạo lý”. [22;67]Bên cạnh đó, ông
Nguyễn Quang Bích đã đề cập đến hình tượng người lãnh tụ nghĩa quân và nông dân
đánh Tây luôn sáng suốt trong việc cứu nước cứu dân, luôn phân biệt rõ ràng giữa ta
và địch. Họ là những người anh hùng thà thác chẳng đầu Tây. Nguyễn Đình Chiểu ca
ngợi họ có tấm lòng yêu dân nồng nàn, tha thiết: họ là người nông dân, là người lãnh
binh.Ngoài ra ông còn nhấn mạnh “các nhân vật chính trong Lục Vân Tiên đều thể
hiện con người Nguyễn Đình Chiểu một cách khá trực tiếp và đầy đủ”. Hơn nữa
Nguyễn Quang Bích còn giới thiệu về Kỳ Nhân Sư để nói lên lòng đau xót trước cảnh
thương tâm của nước nhà và sự kiên định bất hợp tác với kẻ thù. Như vậy, tác giả phần
nào đã nói lên nhân vật trung tâm do Nguyễn Đình Chiểu đầu tư xây dựng một cách
tâm huyết.
Phạm Văn Đồng viết: Ông từng đặt “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc” ngang hàng với
bài “Cáo Bình Ngô” của Nguyễn Trãi và cho rằng là một bên là bài ca về anh hùng

chiến thắng, một bên là bài ca anh hùng thất thế, nhưng vẫn hiên ngang.[9;778]
“Tượng đài nghệ thuật” mang tính bi tráng về người nông dân yêu nước chống ngoại


xâm của Nguyễn Đình Chiểu sống mãi trong lòng Việt Nam anh hùng. Và, “…Thơ
văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu, một phần lớn là những bài văn tế, ca ngợi
những anh hùng suốt đời tận trung với nước và than khóc những liệt sĩ đã trọn đời với
dân”.[14;779]Vậy, người viết đã nói lên những người anh hùng vì nước, mà cụ thể là
những người “nông dân” và anh hùng “lãnh binh” chiến đấu và hy sinh oanh liệt dù hy
sinh nhưng tinh thần bất khuất, anh dũng.
“Nguyễn Đình Chiểu tấm gương yêu nước và lao động nghệ thụât, kỉ niềm lần thứ
150 ngày sinh của nhà thơ (1822 – 1972 . Hà Huy Giáp viết:“ Bài học sống, chiến đấu
và sáng tạo của nhà thơ lớn Nguyễn Đình Chiểu” đọc trong lễ kỉ niệm lần thứ 150
ngày sinh Nguyễn Đình Chiểu: Phạm Văn Đồng, và các bạn nghiên cứu, phê bình về
thơ văn Nguyễn Đình Chiểu xoay quanh vấn đề Nguyễn Đình Chiểu tấm gương yêu
nước và lao động nghệ thuật. Trần Thanh Mại có nhận định: “ Thơ văn yêu nước của
Nguyễn Đình Chiểu khi thì hùng hồn, cảm khái khi thì tha thiết lâm ly, nhiều đoạn
uyển chuyển du dương, nhiều đoạn lại sôi nổi, mạnh mẽ. So với giai đoạn trước xâm
lăng, rõ ràng Nguyễn Đình Chiểu có một bước tiến mới về nghệ thuật, điều này thể
hiện bước tiến mới của nhà thơ về tư tưởng”. [29;289] Như vậy, tác giả đã đề cập đến
hơi thở trong văn thơ của Cụ đồ có sự thay đổi tùy theo từng hoàn cảnh phản ánh cụ
thể.
Quyển Nguyễn Phong Nam – “Nguyễn Đình Chiểu từ quan điểm thi pháp học” tác
giả chủ yếu đề cập truyện Nôm về phương diện thi pháp học, các vấn đề nghệ thuật
của Nguyễn Đình Chiểu trong thời kì trước khi Pháp xâm lược, chủ yếu tập trung vào
tác phẩm “Lục Vân Tiên”. Còn các nhân vật trung tâm ở thời kì chống Pháp thì chưa
khai thác hết mặc dù có điểm qua nhân vật trí thức ở “Ngư Tiều y thuật vấn đáp”.
Quyển “Nguyễn Đình Chiểu tác phẩm và lời bình” tác giả Tuấn Thanh và Anh Vũ
đã giới thiệu một số tác phẩm tiêu biểu, và trích dẫn một số bài nghiên cứu, phê bình
về thơ văn Nguyễn Đình Chiểu ở các khía cạnh khác nhau. Bài viết của Đặng Thai

Mai có nhận định: “thơ văn Nguyễn Đình Chiểu là “khúc ca hùng tráng của phong
trào yêu nước chống bọn xâm lược Pháp” ngay từ những ngày đầu chúng mới đặt
chân lên xâm lược đất nước Việt Nam”. Cũng trong cuốn sách này, Hoài Thanh đã
nhận xét về thơ văn Nguyễn Đình Chiểu: “từ ngày đất nước bị xâm lược” toàn bộ thơ
văn Nguyễn Đình Chiểu chỉ xoay quanh một vấn đề là vấn đề mất nước. Từ tiếng chửi,
lời ca tiếng khóc đến lời ước mơ đều hướng về một mục tiêu duy nhất toàn là chửi vào


những chuyện bội bạc, hưởng phúc, dâm ô, chửi vào các loại Võ Thể Loan, Trịnh
Hâm, Bùi Kiệm. Chỉ còn một tiếng chửi Tây và những đứa theo Tây. Chính sự thay
đổi về nội dung sẽ có sự thay đổi về nghệ thuật trong thơ văn Nguyễn Đình Chiểu,
mặc dầu vậy, Nguyễn Đình Chiểu vẫn luôn hướng đến việc dạy đời, dạy người bằng
các hình thức xây dựng một mẩu người lí tưởng. Thêm một ý kiến: Nguyễn Đình
Chiểu là tấm gương về một nhà thơ có “chí ngang tàng” không để cho ngòi bút khô
cứng bởi những giáo điều Khổng – Mạnh. Do đó mà tâm hồn của ông “lộng gió thời
đại” trái tim ông “hòa cùng một nhịp với non sông đất nước”. [22;293] Nhân dân và
thời đại đã nâng đôi cánh thơ của Nguyễn Đình Chiểu lên đỉnh của tư tưởng và nghệ
thuật.
Quyển “Nguyền Đình Chiểu về tác gia và tác phẩm”, Hoàng Duệ, Phạm Văn
Hảo và Lê Văn Trường nhận định về “tiếng địa phương miền Nam trong tác phẩm của
Nguyễn Đình Chiểu” – nhân dân miềm Nam, nhất là nhân vật Nam bộ yêu thích “Lục
Vân Tiên” và các tác phẩm khác của Nguyễn Đình Chiểu, đặc biệt các bài thơ, văn
điếu Trương Định, Phan Tòng…, các bài Văn tế nghĩa dân chết trận Cần Giuộc, Tế
Lục Tỉnh sĩ dân trận vong văn…thì sự yêu thích đó không phải chỉ do phương ngữ tạo
ra ; song phương ngữ vẫn có vai trò rất quan trọng. Phương ngữ miền Nam chính là
một yếu tố trong giá trị hiện thực của thơ văn Nguyễn Đình Chiểu.[20;538]Đó là một
hình thức nghệ thuật mà nhà thơ đã sử dụng một cách thành công và thấm nhuần tính
nhân dân.
Quyển “Tác giả trong nhà trường” Nguyễn Đình Chiểu, có bài viết của Hồng
Dân-“Nguyễn Đình Chiểu cái mốc lớn trên tiến trình của tiếng việt văn học”đã nghiên

cứu về một khía cạnh nghệ thuật thơ văn Nguyễn Đình Chiểu “ta có thể bắt gặp ở đây
những từ ngữ cửa miệng, những từ phương ngôn, những thành ngữ, những cách nói
chung, của nhân dân Nam bộ nói riêng… Chính những từ ngữ này, đến lượt nó lại góp
phần làm cho văn thơ Nguyễn Đình Chiểu nhất là những áng văn thơ yêu nước chống
Pháp chứa chan hơi thở của cuộc sống hiện thực… Chính đặc điểm trên đã tạo nên nét
độc đáo trong phong cách ngôn ngữ của Nguyễn Đình Chiểu”.
Nghiên cứu về Nguyễn Đình Chiểu nhìn chung đã có rất nhiều công trình, bài
viết với đầy đủ quy mô khác nhau, phản ánh nhiều góc độ khác nhau về cuộc đời và sự
nghiệp, tư tưởng, nội dung, nghệ thuật… Nhưng hình tượng nhân vật trung tâm trong
thơ văn yêu nước chống Pháp chưa được khảo sát một cách chuyên luận, chưa được


nghiên cứu một cách chuyên luận mà chỉ dừng lại ở mức độ riêng lẻ, còn rời rạc. Tuy
nhiên, những công trình trên là những cứ liệu phong phú trong quá trình nghiên cứu đề
tài. Với kiến thức hạn hẹp, chúng tôi sẽ cố gắng tìm hiểu sâu hơn về hình tượng nhân
vật trung tâm cũng như các yếu tố hình thức nghệ thuật trong mối tương quan trong
thơ văn yêu nước chống Pháp của Nguyễn Đình Chiểu.
3. Mục đích nghiên cứu
Đề tài này sẽ giúp chúng tôi tìm hiểu sâu hơn về hình tượng nhân vật trung tâm
trong thơ văn chống Pháp của Nguyễn Đình Chiểu, cũng như các hình thức nghệ thuật.
Trong đó, sẽ quan tâm làm nổi bật hình tượng nhân vật trung tâm trong văn thơ yêu
nước của nhà thơ, cũng như những đóng góp của nhà văn đối với đất nước và đối với
thơ văn một cách nghiêm túc. Và càng không bỏ những thành công của Nguyễn Đình
Chiểu đã xây dựng “tượng đài nghệ thuật”

hết sức bi hùng và lịch sử. Để ta nhận

thấy rằng nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu thực sự đa tài khi vẽ lên bức tranh lịch sử bằng
thơ văn.
Trước đây khi ngồi ghế phổ thông, chúng tôi đã được tìm hiểu về nhà yêu nước

Nguyễn Đình Chiểu nhưng chỉ ở một mức độ giới hạn. Giờ, sau một thời gian học tập,
tìm hiểu sâu hơn về Nguyễn Đình Chiểu. Hơn nữa được thực hiện đề tài về ông rất
mong việc tìm hiểu sẽ góp một phần nhỏ nào đó vào việc nghiên cứu thơ văn Nguyễn
Đình Chiểu. Việc nghiên cứu giúp chúng tôi tiếp thu thêm kiến thức sâu hơn, toàn diện
hơn về tác giả mà mình yêu thích, và cũng để tạo điều kiện thuận lợi cho công tác sau
này.
4. Phạm vi nghiên cứu
Nguyễn Đình Chiểu là một nhà yêu nước, một nhà thơ với sự nghiệp đồ sộ. Thơ
văn của ông là những tấm gương sáng rực ở những năm 50 của thế kỉ XIX. Đặc biệt là
văn thơ yêu nước chống Pháp có bước phát triển mới và gặt hái được nhiều thành tựu.
Nghiên cứu đề này, chúng tôi tập trung tìm hiểu và ghi nhận những kiến thức về
thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu. Mà trọng tâm là giá trị nội dung và hình
thức nghệ thuật được tác giả sử dụng khi xây dựng hình tượng nhân vật trung tâm
trong thơ văn yêu nước chống Pháp. Tìm hiểu các bài viết, bài phê bình của các nhà
nghiên cứu, phê bình để làm rõ đề tài. Song, chúng tôi còn đề cập những vấn đề có liên
quan đến đề tài để hoàn thành đề tài tốt hơn.
5. Phương pháp nghiên cứu


Với tinh thần học hỏi nghiêm túc, chúng tôi đã tiếp thu và kế thừa những công
trình nghiên cứu có liên quan. Trên cơ sở đó chúng tôi sẽ tiến hành nhận diện và phân
tích hình tượng nhân vật trung tâm trong văn thơ của nguyễn đình chiểu.
Việc nghiên cứu giúp chúng tôi tiếp thu thêm kiến thức sâu hơn, toàn diện hơn về
tác giả mà mình yêu thích, và cũng để tạo điều kiện thuận lợi cho công tác sau này


B. PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG I.
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
1.1. Khái niệm

1.1.1. Hình tượng
Hình tượng là sự phản ảnh hiện thực bằng phương thức khái quát nghệ thuật dưới
những hình tượng cụ thể, sinh động, điển hình có thể nhận cảm một cách trực tiếp.
1.1.2. Nhân vât trung tâm
Theo Hà Minh Đức: nhân vật chính là nhân vật xuất hiện nhiều hơn trong tác
phẩm, đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện tập trung đề tài, chủ đề và tư tưởng
của tác phẩm. Tác phẩm “Lục Vân Tiên” có các nhân vật chính: Lục Vân Tiên,
Nguyệt Nga, Hớn Minh…trong số nhân vật chính của tác phẩm lại có thể có nhân vật
được thể hiện đặc biệt nổi bật, có ý nghĩa tư tưởng – thẩm mỹ sâu sắc nhất, đó là nhân
vật trung tâm. [11;127]
Như vậy, nhân vật trung tâm trước hết phải là nhân vật chính nhưng phải được
tác giả đặc biệt chú ý, khắc họa đầy đủ những chi tiết, tính cách, xung đột, nổi bật lên
xuyên xuốt trong tác phẩm từ đầu đến cuối về mặt ý nghĩa. Đó là nơi quy tụ các mối
mâu thuẫn của tác phẩm, là nơi thể hiện vấn đề trung tâm trong việc thể hiện đề tài, tư
tưởng của tác giả.
1.2. Quá trình sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu
1.2.1. Trước khi Pháp xâm lược
Những năm năm mươi của thế kỷ XIX, Nguyễn Đình Chiểu hoàn thành và khẳng
định tư tưởng yêu nước, thương dân, tư tưởng người nghĩa coi như một bộ phận triết lý
nhân sinh của ông. Thời kỳ này sự nghiệp sáng tác của ông mang đến người đọc những
trang viết đậm tính nhân nghĩa, chan chứa lòng yêu nước trong tác phẩm Lục Vân Tiên
và Dương Từ Hà Mậu.
Vào lúc mà xã hội và những giá trị tinh thần đang bị thời cuộc làm cho đảo lộn
gần muốn sụp đổ, Nguyễn Đình Chiểu viết Lục Vân Tiên để bênh vực cho giáo lý cổ
truyền chống đở cho cái lâu đài xây dựng trên nền móng nho học bị lung lay trước cơn
gió lốc. Ông sáng tác truyện thơ này với 34555 câu theo thể lục bát. Đọc “Lục Vân
Tiên” ta thấy rõ lý tưởng cùng với những tình cảm thương ghét đối với nhiều hạng
người trong xã hội, thương những người đã hoạt động theo đúng phương châm tinh

thần mà tác giả đã nêu lên, ghét những kẻ đi ngược lại phương châm ấy, nói cách khác
viết Lục Vân Tiên vừa làm công việc giáo huấn, vừa truyền bá tư tưởng nho học đang
bị mù mờ dưới ảnh hưởng của thời thế, lại vừa gửi vào tác phẩm một tâm sự. Tâm sự
ấy ta có thể thấy trong nhân vật chính Lục Vân Tiên và xã hội làm nền móng cho cuộc
sống của chàng. Không thể diễn tả sự hâm mộ của người dân Nam bộ đối với tác phẩm
Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu, tác phẩm đã thể hiện mẫu người lí tưởng trong
tác phẩm là những con người sống nhân hậu, thủy chung, biết giữ gìn nhân cách ngay
thẳng, cao cả, dám đấu tranh và có đủ sức mạnh để chiến thắng những thế lực tàn bạo,
cứu nhân độ thế như lời của Lục Vân Tiên: “Tôi xin ra sức anh hào – Cứu người ra
khỏi lao đao buổi này “. Bên cạnh đó chứa đựng tình yêu non nước nồng nàn khi giao
phó cho Vân Tiên và cả ước mơ của đời mình ra chiến trường giúp nước: “ Chém đầu
tướng Phiên”.
Cũng ít có tác phẩm nào mà nhân vật đi vào cuộc sống một cách tự nhiên như
truyện Lục Vân Tiên. Trong xã hội cũ, người ta dễ bắt gặp đâu đây tuy không nguyên
mẫu – một kiểu con trai “trọng nghĩa khinh tài”, thấy người lâm nạn thì xông ra, hay
như ông Quán, ông Ngư, ông Tiều. Là những hạng người nghèo khổ nhưng lòng rất
đẹp, luôn luôn “dốc lòng vì nghĩa”, không chờ đợi sự trả ơn, không suy hơn, tính thiệt.
Cần mở ngoặc để nói thêm, bình sinh Nguyễn Đình Chiểu có cái nhìn khá nhất
quán về những con người bình thường trong xã hội. Khi miêu tả những người hầu, con
hầu, những ông Quán, ông Ngư, ông Tiều trong các truyện thơ, cũng như những kẻ tay
lấm chân bùn trong lịch sử kháng chiến, ông đều làm nổi bật hình ảnh trong sáng của
họ. Trong “Lục Vân Tiên”, ông Quán là một nhân vật khá đặc biệt. Là người bán thức
ăn cho khách qua đường nhưng ông nói ra toàn chuyện đạo lý, thời cuộc. Có dịp gặp
những người trí thức, ông đã bộc lộ tình cảm “thương, ghét” của mình. Lẽ ghét thương
đó bao hàm một ý nghĩa nhân sinh cao cả được xây dụng trên cơ sở lòng nhân, yêu
thương con người, và căm ghét những kẻ gian ác, phi nhân.
Qua tác phẩm, tác giả đã hết lời ngợi ca mối tình bền chặt, thủy chung của đôi trai
tài gái sắc, đây là mối tình đẹp đẽ, cao quý bắt nguồn từ lòng hào hiệp, cứu người và
lòng nhân nghĩa muốn trả ơn người của một đôi trai hùng gái tiết hạnh.
Dương Từ Hà Mậu được ông sáng tác với 3460 câu theo thể đường luật. Tác phẩm

được viết ra với tinh thần chiến đấu, yêu nước thiết tha, ông kêu gọi đồng bào phải
sớm nhận ra kẻ thù chung của dân tộc và nói rõ trách nhiệm và bổn phận của mọi


người dân Việt Nam trước họa xâm lăng, việc cứu nước chống giặc lúc bấy giờ là hòn
đá thử vàng cho mọi giá trị của mỗi người dân không kể là lương hay giáo. Người tín
đồ công giáo cũng đứng lên bảo vệ bằng cách chống và đánh quân xâm lược. Đó là sứ
mạng thiêng liêng sáng ngời của chính đạo mà mỗi đạo phải theo. Không chống giặc
cứu nước là tà đạo. Đó là một chân lý mà Nguyễn Đình Chiểu đã nêu bật ra cho mọi
người thấy. Như vậy công giáo nói riêng, tôn giáo nói chung ngay cả nho giáo được
Đồ Chiểu duyệt xét lại toàn bộ trong tác phẩm. Theo ông, ngày nào mà tôn giáo không
hòa đồng cuộc sống với dân tộc, ngày nào mà người theo đạo chỉ biết đóng khung
trong giáo điều một cách lệch lạc thì ngày đó tôn giáo chỉ có hại cho Tổ quốc.
Nguyễn Đình Chiểu còn chống đối các tín đồ Phật giáo lạc hậu phản động. Trong
cuộc đấu tranh chung của dân tộc họ đã lợi dụng đạo để thực hiện mưu đồ bất chính.
Đối với xã hội họ không còn một mối liên hệ nào. Đối với giáo lý, họ không có một
hiểu biết đầy đủ. Mà ngay trong cả cách thờ cúng, họ cũng chỉ chú trọng đến hình thức
bề ngoài. Đối với họ, theo Đồ Chiểu xuất gia đầu Phật là từ chối sống chung với dân
tộc, trốn tránh trách nhiệm, chối bỏ sự đóng góp cho xã hội.
Mối ưu tư chính của Nguyễn Đình Chiểu là chống Pháp cứu nước. Phải có một
nền tảng tư tưởng vững chắc đủ sức đương đầu với võ lực Tây phương.
Trong “Dương Từ- Hà Mậu”, tác giả luôn luôn cho ta thấy rõ đạo không ở đâu xa,
chính ngay trong lòng người, trong lòng dân, cho nên mọi người phải lo “tu thân” theo
những truyền thống đạo đức có một ý nghĩa thực tế lớn lao của dân tộc mà Nguyễn
Đình Chiểu mệnh danh là chính đao, để từ đó mà lo việc “trị quốc” trong cơn biến loạn
của nước nhà.[44]
Nguyễn Đình Chiểu cũng chống đối nho giáo lạc hậu. Cuộc kháng chiến chống
giặc cứu nước là sự kiện trung tâm của thời đại. Qua cuộc kháng chiến đó, trong hàng
ngũ của mọi tầng lớp xã hội đã có một sự phân hóa rõ rệt. Tầng lớp nhà nho cũng vậy,
cũng có nho sĩ thi hành chính đạo, lao mình vào cuộc chiến đấu của dân tộc, thì cũng

có những nho sĩ tiểu nhân đã xa rời chính đạo mà trở nên “tà vạy” hợp tác với giặc,
bán nước cầu vinh. Nguyễn Đình Chiểu đã mạnh mẽ đả kích bọn này. Ngoài ra, ông
còn lên án bọn nho sĩ lạc hậu, sinh sống bằng những nghề nghiệp phi pháp: Bọn thầy
pháp, địa lý lợi dụng lòng mê tín kém hiểu biết của nhân dân để vét của, bọn nhà nho
học thuốc vụ lợi chữa bệnh không có lương tâm, cả bọn thơ lại quen thói hống hách ăn
tiền.


Nếu triều đình chỉ biết kết án đạo Công giáo, thì Đồ Chiểu đi xa hơn, kết án tất cả
tà thuyết để tạo lập một ý thức hệ, một nền tảng tư tưởng mới cho cuộc đấu tranh. Ông
chống bọn quan lại chủ hòa. Đồ Chiểu trung quân bằng cách đứng về phía nhân dân,
đặt quyền lợi của Tổ quốc lên trên hết. Quan niệm đấu tranh của Đồ Chiểu qua Dương
Từ- Hà Mậu đã đánh vào tinh thần chủ bại, suy nhược của bọn nho sĩ lạc hậu của triều
đình như một ngọn đuốc sáng rực rọi vào nơi tăm tối. Và cũng qua tác phẩm này đã
phản ánh quan niệm nhân sinh hết sức thiết thực của ông. Lời lẽ đả kích của ông
không nhắm vào lý thuyết suông mà đã tích cực nhắm vào thái độ, hành động của tín
đồ của mọi tôn giáo. Theo ông hòn đá thử vàng cho mọi hành động trong lúc này là
hành động chống giặc cứu nước. Trong chiều hướng đó, tôn giáo đã bị đả kích nặng nề
nhất là Thiên Chúa giáo, vì tôn giáo này trong thực tế đã hành động như là những tên
nội gián làm tay sai cho bọn xâm lược.
Dương Từ -Hà Mậu là tác phẩm lớn toát ra một tinh thần yêu nước và lòng căm
thù giặc sâu sắc. Trước nguy cơ đổ vỡ cả nền tảng đạo đức cố hữu do ý đồ của quân
thù xâm lược, Dương Từ -Hà Mậu như là một lời kêu gọi mọi người trở về với chính
đạo, đủ tạo ra một sức mạnh chống giặc cứu nước cho Tổ quốc.
Tác phẩm đã chỉ ra một chân lý sáng ngời cực quan trọng là: Phải biết tiếp thu
những truyền thống đạo đức tốt đẹp của dân tộc mà ông mệnh danh là “chính đạo” để
tu dưỡng mọi người đạt tới được một sự thống nhất tư tưởng, biết yêu lẽ chính, ghét
cái tà để hành động cho sự tiến bộ của xã hội.
1.2.2. Sau khi Pháp xâm lược
Đây là giai đoạn phát triển rực rỡ trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Đình

Chiểu. Tư tưởng nhân nghĩa trước đây được nâng lên thành tư tưởng yêu nước. Sự
chung thủy trong tình yêu được nâng lên thành trung thành với đất nước trước hiểm
họa xâm lăng. Giai đoạn sáng tác này bao gồm một số bài văn tế, thơ và tập truyện dài
“Ngư Tiều y thuật vấn đáp diễn ca”.
Thơ, Văn tế Trong thời gian này, Nguyễn Đình Chiểu đã sáng tác một số thơ, văn
tế. Tất cả chứa đựng đầy tính chiến đấu sôi nổi và tính thời sự Nguyễn Đình Chiểu đã
vạch trần tội ác của giặc cùng bọn tay sai, nói lên ước mơ nước nhà được giải phóng
của nhân dân trước cảnh nhà tan nước mất, nói lên lòng căm thù vô hạn của quần
chúng nhân dân đối với bọn giặc ngoại xâm. Nó làm sống lại trong tâm trí của chúng


ta phong trào kháng Pháp oanh liệt và bền bỉ của nhân dân Nam Bộ suốt trong cả giai
đoạn này.
Câu thơ khẳng định quan điểm lập trường – nói theo cách nói của ta ngày nay hay khẳng định “lòng đạo” – một triết lý nhân sinh tiến bộ bao gồm tư tưởng nhân
nghĩa và chủ nghĩa yêu nước. Nguyễn Đình Chiểu đã mang “lòng đạo” đó đi vào cuộc
kháng Pháp. Và, bây giờ thơ văn ông là những con thuyền chở “đạo”- đạo nhân nghĩa,
đạo yêu nước – và với ngòi bút là thứ vũ khí sắc nhọn như gươm, giáo đâm thẳng vào
quân thù cướp và bán nước : “Đâm mấy thằng gian bút chẳng tà”.
Nhân dân miềm Nam đã đứng lên mặt đối mặt chống quân thù. Hình ảnh của họ của những người lao động nghèo khổ, được Nguyễn Đình Chiểu miêu tả rất rõ nét qua
những cuộc chiến đấu chống Pháp. Họ là những nhân vật chính, là những anh hùng
dũng cảm và giản dị. Có thể nói Nguyễn Đình Chiểu là nhà thơ Việt Nam đầu tiên đã
nói đến chiến tranh nhân dân, đề cao người nông dân, người du kích chống Pháp với ý
thức về nhiệm vụ và quyền lợi của mình, họ cần chiến đấu để bảo vệ “tấc đất ngọn rau,
bát cơm manh áo” để bảo vệ chủ quyền đất nước thiêng liêng.
Đối với các lãnh tụ nghĩa quân như Trương Định, Phan Công Tòng, thì nhà thơ đã
tôn kính bằng cách dành cho họ những lời thơ hết sức trang trọng. Trong cuộc chiến
tranh nhân dân chống Pháp lúc bấy giờ, bên cạnh những người nông dân nghèo khổ,
còn có những sĩ phu sống gần gũi với quần chúng, có thể nói là trí thức nông dân. Đối
với tầng lớp trí thức này (có cả Nguyễn Đình Chiểu), nhà thơ đã xác đinh rõ nhiệm vụ
giúp dân giúp nước, đứng hẳn về phía nhân dân mà quyết chiến với giặc. Và, khi

người trí thức đó là đại biểu cho nhân dân, trở thành lãnh tụ, thì nhân dân có mối quan
hệ đặc biệt thân thiết với họ.
Cũng trong thời gian này, Nguyễn Đình Chiểu còn cho ra đời một tập truyện dài
là “Ngư Tiều vấn đáp nho y diễn ca”. tác phẩm được nhà thơ chú trọng biểu dương đạo
đức làm người qua cuộc vấn đáp giữa hai nhân vật Ngư và Tiều. Nguyễn Đình Chiểu
đã mượn lời những nhân vật trong truyện để nói lên lòng yêu nước, căm thù giặc,
khinh ghét bọn người vô sỉ, cam tâm làm tay sai cho quân xâm lược. Ông cũng mượn
câu chuyện này để phản ánh những vấn đề thời sự mà ông hằng quan tâm và đau lòng
vì nó.[55]
Kỳ Nhân Sư đã khước từ “chẳng khứng sĩ Liêu”, nên đã “xông hai con mắt bỏ
liều cho đui”. Đó là một hành động phản kháng quyết không chịu theo giặc, khước từ


mọi sự mời mọc, dụ dỗ để bảo vệ lòng đạo “lòng đạo xin tròn một tấm gương”, trước
bao nhiêu việc trái tai gai mắt, đảo điên thiên hạ của “nhơn tình éo le”. Như vậy là một
sự bảo vệ đạo đức, lý tưởng, một sự phê phán gay gắt có một ý nghĩa triết học : đó là
tượng trưng cho cảnh đen tối của đất nước, nhưng trong cái đen tối đó, Nhân Sư mù
mà vẫn là điểm sáng, là ngôi sao giữ niềm chính khí. Ông tin tưởng ngày mai đất nước
sẽ tươi sáng.
Ngư Tiều vấn đáp nho y diễn ca, là sách dạy nghề thuốc, kể truyện Thê Triền, Tử
Phược đi tìm thầy học chữa bệnh. Tìm thầy học thuốc chữa bệnh cho dân, mà cũng là
tìm thầy học đạo cứu đời, cứu nước. Nguyễn Đình Chiểu đã mượn lời các nhân vật
tượng trưng của tập truyện để diễn tả ngay nỗi lòng của ông : Một tấc lòng đau đáu lo
đạo thương dân, một mảnh hồn nhẹ nhàng, trong sáng và một niềm tin vĩ đại vào
tương lai.
Nguyễn Đình Chiểu đã thể hiện được tư tưởng nhân nghĩa, tư tưởng yêu nước
tiến bộ và cách mạng, đại diện cho những truyền thống tốt đẹp của dân tộc, cho ý thức
kiên cường và tự giác của nhân dân trong thời đại mà tư tưởng Việt Nam chưa được
tiếp xúc với những tư tưởng cách mạng lớn của thế giới và nhất là tư tưởng của giai
cấp vô sản.

Nhìn lại ta thấy thơ, văn tế của Nguyễn Đình Chiểu “ca ngợi những anh hùng
suốt đời tận trung với nước, và than khóc những người liệt sĩ đã trọn nghĩa với dân.
Ngòi bút, nghĩa là tâm hồn trung nghĩa của Nguyễn Đình Chiểu đã diễn tả thật là sinh
động và não nùng, cảm tình của dân tộc đối với người chiến sĩ của nghĩa quân vốn là
người nông dân, xưa kia chỉ quen cày cuốc, bỗng chốc trở thành người anh hùng cứu
nước” (Phạm văn Đồng)
1.3. Đặc điểm thơ văn yêu nước Nguyễn Đình Chiểu
1.3.1. Thể hiện giai đoạn lịch sử “ Khổ nhục nhưng vĩ đại”
Giữa thế kỉ XIX, với tiếng súng mở đầu cuộc xâm lược của thực dân Pháp vào
Đà Nẵng năm 1858, đất nước ta đứng trước sự đe dọa, thử thách đối với lẽ tồn vong
của dân tộc. Liều thi gan, đối đầu chống trả sự lấn lướt hung bạo đó, có phải là một sự
liều lĩnh tuyệt vọng, không thức thời nhận ra cái tất yếu khả kháng trước một thế lực
ngoại xâm hùng mạnh có ưu thế vượt trội về tiềm lực quân sự và kinh tế. Và như vậy
cũng là không thuận theo thời thế, đối lập với khuynh hướng chỉ đạo cơ bản của chủ
nghĩa đầu hàng mà triều đình phong kiến nhà Nguyễn chủ trương. Không, đông đảo


quần chúng nhân dân lao động nước ta, với truyền thống yêu nước nồng nàn và tinh
thần quật cường của lòng tự tôn dân tộc, với sự lãnh đạo của các sĩ phu yêu nước, đã
tập hợp lại, kiên quyết tiến hành cuộc chiến đấu chống trả bền bĩ và dũng cảm. Trong
cuộc đụng đầu lịch sử này, như ta đã biết do sở đoản và sức yếu, khủng hoảng về
đường lối lãnh đạo và tầm nhìn chiến lược, lực lượng của những người yêu nước, mặc
dầu là chính nghĩa, đã tạm thời thất bại. Có thể nói, tình hình sôi động nước ta ở nửa
cuối thế kỉ XIX đã ghi những dấu ấn không phai mờ trên những trang bi tráng mà hào
hùng của lịch sử đấu tranh giữ nước của dân tộc. Và thực tế trong lúc bấy giờ những
chiến sĩ là ai. Họ là những người không tuổi, không tên, quanh năm suốt tháng chẳng
biết gì ngoài những điều thông thường nơi ruộng đồng kênh rạch. Nhưng khi quyền
sống, danh dự Tổ quốc bị chà đạp thì họ trở thành những chiến sĩ kiên trung nhất. Với
lòng quả cảm của người chiến sĩ chân chất ấy, Nguyễn Đình Chiểu viết:
“ Việc cuốc, việc cày, việc bừa,việc cấy, tay vốn quen làm ; tập khiên, tập

súng, tập mác, tập cờ, mắt chưa từng ngó.
Tiếng phong hạc phập phồng hơn mười tháng, trông tin quan như trời trông
hạn mưa ; mùi tinh chiên vấy vá đã ba năm, ghét thói mọi như nhà nông ghét cỏ”.
(Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc)
Và họ chẳng sợ sệt trước cảnh tang thương, dù giặc có vũ khí tối tân nhưng những
người nông dân xem chúng như không có. Bằng vũ khí thô sơ nhưng tinh thần chiến
đấu rất anh dũng “Kẻ đâm ngang, người chém ngược”, và ta thấy họ “Bọn hè trước,
lũ ó sau, trói kệ tàu thiếc tàu đồng súng nổ”.
Trước nỗi nhục mất nước ấy, người chiến sĩ nông dân thấy tâm hồn mình rộn lên
một mối tình yêu đất nước mãnh liệt đang tiềm ẩn trong đáy lòng. Lòng yêu nước ấy
thường rất nhẹ, như đám mây trôi giữa bầu trời có nắng đẹp, rồi hiện diện đó. Nhưng
khi Tổ quốc bị quân thù giày xéo, thì tình yêu nước ấy được hoàn cảnh thôi thúc một
cách mãnh liệt. Nó được chùi sạch, và sáng lên như một bình sứ. Do đó nó trở nên hào
hùng hơn bao giờ hết :[469 ]
“Kể mười mấy năm trời khốn khó, bị khảo, bị tù, bị đày, bị giết, trẻ già nghe nào
xiết đếm tên ; đem ba tấc hơi mõn bỏ liều, hoặc sông, hoặc biển hoặc núi hoặc rừng,
quen lạ thảy đều rơi nước mắt”.
(Điếu sĩ dân Lục tỉnh)


Tây ! Tây ! hai tiếng vang lên như sét đánh, như hồi chuông báo động, mọi người,
mọi giới phải gánh chịu bao tang tóc do quân thù mang lại. Chúng đến đâu những cảnh
êm ấm, an lành khi xưa không còn nữa, nơi nào cũng đấy cảnh thê lương, chết chóc,
tang thương nhất :đau đớn bấy mẹ già ngồi khóc trẻ, ngọn đèn khuya leo lét trong liều.
Bài thơ “Chạy giặc” là một minh chứng cho cảnh loạn ly ác liệt. Còn đâu cảnh thái
bình âu ca ngày trước. Bây giờ người nông dân chất phác trở thành những chiến sĩ
ngày đêm xông pha cùng nắng mưa sương gió, phơi mình nơi “mũi tên hòn đạn” mong
giành dựt lại những gì quý báu nhất của dân tộc. Hơn ai hết Nguyễn Đình Chiểu thấy
được hạn độ, chức năng của người biết yêu chân lý, biết căm thù cái phi nghĩa tàn bạo.
Lần đầu tiện trong lịch sử nước nhà, nhân dân ta phải chiến đấu trong một tình trạng

hiểm nghèo nhất. Những đội nghĩa quân vốn là những nông dân hoặc học trò chưa
thạo nghề quân lữ, bây giờ phải đối đầu với quân thù với khả năng chiến đấu hết sức
chênh lệch. Những nghĩa quân Việt Nam đã nói lên cả sức sống oai hùng của dân tộc
làm cho quân thù nhiều phen nghiêng ngửa. Khí giới quyết định của họ là lòng tự tôn
dân tộc, tình thương yêu gióng nòi, quý trọng công trình của tiền nhân và biết căm thù
sâu sắc “quân cướp nước và bè lũ bán nước”. Khí giới ấy quả mạnh hơn sắt thép, dù
cho bị thất bại đắng cay.
Nguyễn Đình Chiểu có những tiếng nói xuất phát từ con tim đầy phẫn nộ, bi
thương của tập thể dân tộc đang chiến đấu trong một hoàn cảnh hiểm nghèo, song vẫn
tràn đầy ý chí quật cường, chứa chan tình thương yêu đồng loại.
“Man mác trăm chiều tâm sự, sống những lo trả nợ cho đời; phôi pha một
mảnh hình hài, thác rồi bỏ làm phân cho đất.
Nghĩ nỗi anh hùng nợ nước, bãi khô lâu nào mấy kẻ khóc than tưởng câu
danh lợi tuồng đời, trường quỷ lũy mặc dầu ai náo nức”.
Cái bi thương, ai oán ở đây không phải làm cho người chứng kiến rơi lệ, rồi buông
tay đầu hàng. Mà sau nỗi bi thương, ai oán đó, họ sẽ đứng dậy một cách oai hùng, lẫm
liệt hơn, theo lời núi sông trả thù cho những người đã khuất khỏi phải “ngậm cười nơi
chín suối”. Những oan hồn trong các đầu lâu như réo gọi chân đất xốc tới với một
niềm tin mãnh liệt của người đã ngã gục vì đại nghĩa.
Hình ảnh cuối cùng còn đọng lại về người nghĩa sĩ là sự liều mình giữa chiến
trường của họ. Những cái đâm ngang, chém dọc, đạp rào, xô cửa… là hào quang của
một thời “khổ nhục nhưng vĩ đại” của dân tộc.


1.3.2. Thể hiện chân lý “ Thà chết vinh còn hơn sống nhục”
Nguyễn Đình Chiểu theo chủ nghĩa trung quân, nhưng ở trường hợp phải có thái
độ sau hiệp ước 1862 thì ông cũng công nhiên đứng bên cạnh Trương Định. Thái độ
của cụ là thái độ dứt khoát, chống đầu hàng, chống hợp tác chống bàng quan. Qua đó
chúng ta thấy được tư tưởng rạch ròi của ông trong cách nhìn với kẻ thù. Trong bài
Điếu Trương Tướng quân văn, Cụ đồ viết :

Dầu những đại đồn thuở trước, cũng khó toan đè trứng ngàn cân ;
Huống chi cô lũy ngày nay, đâu dám chắc treo chuông một dãi.
Nhưng vậy mà :
Vì nước tấm thân đã nấy, còn mất cũng cam
Giúp đời cái nghĩa đáng làm, nên hư nào ngại
Nói lên ý đó Nguyễn Đình Chiểu nào phải đã nói lên một điều gì mới lạ, mà chỉ
một lần nữa nói lên chân lý đã đời đời làm nền tảng cho đạo làm người Việt Nam.
Thời Nguyễn Đình Chiểu, không thấy dùng khái niệm “yêu nước” mà thường
dùng khái niệm “vì nước” như nói; “vì nước tấm thân đã gởi”, “đã vì nước phải theo
một phía”, “vì nước đành trao một tấm thân”, “vì nước nào hờn tiếng thị phi”, “người
vì nước rủ nhau chết ngặt”…
Tất nhiên, vì nước cũng có nghĩa là yêu nước, bởi yêu nước mà hành động, lại có
nghĩa là làm những việc ích nước lợi dân; và có nghĩa là xả thân cho nước. Khi ấy, đối
với Nguyễn Đình Chiểu và các sĩ phu nói chung, khái niệm vì nước không tách rời
khái niệm “vì vua”. Trong sách vở thì nước và vua ít khi phân biệt rõ ràng. Song, gặp
trường hợp lịch sử cụ thể, khi cần phân biệt nước và vua thì Nguyễn Đình Chiểu cũng
tỏ ra có thể phân biệt được. Tự Đức ra lệnh bãi chiến; dân ba tỉnh muốn tiếp tục kháng
chiến. Trương Định theo bụng dân ở lại Tân Hòa chứ không đi làm lãnh binh An
Giang. Theo bụng dân là trái lệnh vua. Nguyễn Đình Chiểu, các sĩ phu hết lòng ủng hộ
Trương Định. Như vậy, khi Nguyễn Đình Chiểu tuyên dương Trương Định là : “vì
nước tấm thân đã nấy”, ấy là cụ tuyên dương vị đại Nguyên soái dân phong đã vì nhân
dân, vì nước nhà, không phải vì vua, mà đứng ra lãnh đạo quân khởi nghĩa. Ở đâu thì
có thể chưa rõ, chớ trong bài, thì khái niệm “vì nước” tất nhiên không có ý nghĩa là vì
vua chúa, vì ngai vàng, mặc dù rằng trong bản văn tế còn thấy nói “tiền vàng ân chúa”.
Nói “vì nước tấm thân đã nấy” tức là – theo ngôn ngữ ngày nay- nói toàn tâm toàn
ý phục vụ Tổ quốc, dám hy sinh tất cả, kể luôn tính mệnh của mình cho nước nhà.


Nước bị xâm lăng, tấm thân này nguyện gởi cho nước thì không còn bịn rịn, do dự,
tiếc rẻ gì những lợi ích cá nhân của mình.[289] “Còn mất cũng cam” nghĩa là quyết

chiến đấu, sẵn sàng hy sinh cho Tổ quốc, cho dân tộc, không tiếc, không than.
Hầu như trong toàn bộ thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu, không bài nào
không nói tới đạo lí mấu chốt này. Dễ hiểu tại sao? Thơ văn yêu nước của Nguyễn
Đình Chiểu được sáng tác trong khói lửa kháng chiến, khi việc sống chết là việc hàng
ngày. Nếu tham sống sợ chết thì làm gì có kháng chiến. Trái lại nếu xem nhẹ cái chết,
nếu dám vì nghĩa lớn mà sẵn sàng hy sinh vì tính mạng, thì kẻ thù dầu có tàu nhanh
súng mạnh cũng phải kiêng dè, lo sợ.
Một sử gia Pháp, viết lịch sử chinh phục Nam Kỳ mà bản thân y trực tiếp tham
gia, có ghi rằng: “Người An Nam, bằng vũ khí thô sơ, đã đánh bại súng carabin, họ cứ
nhào vô đánh với một nghị lực mù quáng, chứng tỏ họ quyết tâm và can đảm một cách
phi thường”.
Nguyễn Đình Chiểu trong đã ca ngợi tính can đảm vô song và tinh thần hy sinh
tuyệt vời đó của người chiến sĩ Việt Nam trong tay chỉ cầm vũ khí thô sơ, chống lại
quân Pháp với tàu sắt, có carabin, có đại bác. Bọn cướp nước đã từng thú nhận: “người
An Nam tiến vào một cách can đảm….Những người đầu đều bị bắn chết, thây nằm
chật ngõ, nhưng họ liền được thay bằng những người khác”. Nguyễn Đình Chiểu đã
quan tâm đến phẩm chất trên của họ khi ông nhấn mạnh: “trong tay cầm một ngọn tầm
vông”, “giáo tre nghìn dặm đánh Tây”, và “nào sợ thằng Tây bắn đạn nhỏ, đạn to, xô
cửa xông vòa liều mình như chẳng có…”, “trối kệ tàu thiếc tàu đồng súng nổ”…. Vũ
khí thì hết sức thô sơ: tầm vông vạt nhọn, dao phay, con cúi. Mà tinh thần xung phong
lại rất cao, không biết sợ chết là gì. Tấm lòng họ rất nhiệt tình trong việc trả thù nước
nhà. Anh dũng không sợ địch đó là tiêu chuẩn cao đẹp của người anh hùng nói chung,
nhưng điểm độc đáo của Nguyễn Đình Chiểu cần phải nói ở đây là họ không biết sợ kẻ
địch có vũ khí tối tân. Súng của giặc có mạnh đến đâu thì tinh thần yêu nước của dân
ta càng ngất trời thêm nữa. Xông pha giết giặc nào nghỉ đến chuyện nằm xuống, mất
đi, mà niềm tin trong tư tưởng họ đã bao trùm cả súng đạn của giặc.
Vì sao mà nghĩa binh xem thường cái chết, can đảm phi thường như vậy. Họ là
ai. Họ nghĩ gì khi chiến đấu. Họ: Chẳng phải án cướp, án gian đày tớ, mà vi binh đánh
giặc cho cam tâm; vốn không giữ thành, giữ lũy bỏ đi, mà hiệu lực theo quân cho đáng
số.

Họ là :
Dân ấp dân lân, mến nghĩa làm quân chiêu mộ.
Bởi nghĩ rằng :
Tấc đất ngọn rau ơn chúa, vun trồng cho nước nhà ta ;
Bát cơm manh áo của đời, mắc mớ chi ông cha nó.
Vì ai khiến quan quân khó nhọc, ăn tuyết nằm xương ;
Vì ai xui đồn luỹ tan tành, xiêu mưa ngã gió.
Bọn Pháp ỷ mạnh, vô cớ tới phá cuộc sống yên lành tự chủ của dân ta, vì tấc đất
ngọn rau, vì vùa hương tổ phụ, ta phải đứng lên cầm vũ khí cản ngăn quân xâm lược,
sống thác sá gì. Sống hay thác đều phải có ý nghĩa, có cái thác vinh có cái thác nhục.
Tinh thần anh dũng không còn thể hiện ở chổ thái đọ quyết tử không đầu hàng giặc.
Tấm lòng son sắt với nước non, một lý tưởng lúc nào cũng sáng rực trong lòng, thì
mới nghỉ đến việc hạ vũ khí trước kẻ thù mạnh hơn mình nhiều về phương diện. Anh
hùng thà thác chẳng đầu Tây, thà chết vinh còn hơn sống nhục, đó là khẩu hiệu của
người anh hùng: thà thác mà đặng câu địch khái, về theo Tổ phụ cũng vinh; hơn còn
mà chịu tiếng đầy Tây, ở với man di rất khổ. Quan niệm “da ngựa bọc thây sống gửi
thác về” vốn đã có trong quá khứ, được Nguyễn Đình Chiểu đưa ra dùng lại với một
cách nói khéo léo, nhằm ca ngợi cái ý “quyết tử”, rằng họ coi cái chết rất nhẹ nhàng,
bình thường lắm.(một giấc chốn sa trường, da ngựa bọc thây …thác rồi bỏ làm phân
cho đất). Vì nước hy sinh là một việc nghĩa rất cao cả, thiêng liêng cả núi sông cảm
động. Niềm tự hào đó vang cả đất trời: Thác mà trả nước non rồi nợ, danh thơm đồn
sáu tỉnh chúng đều khen.
Quan niệm sống chết, vinh nhục, quan niệm hy sinh vì nước của Nguyễn Đình
Chiểu, của ông bà ta thuở ấy là như vậy đó: sáng tỏ, chính đại. Chết vì nước là sống.
Vì nước mà mất thì cũng như còn. Điếu Phan Tòng Nguyễn Đình Chiểu viết:
Tinh thần hai chữ phau sương tuyết,
Khí phách nghìn thu rỡ núi non.
Gẫm chuyện ngựa Hồ chim Việt cũ,

Lòng đây tưởng đó mất như còn.
(Thơ điếu Phan Tòng, IV)


Trong sự nghiệp đấu tranh cứu nước,[11;292] người Việt Nam xưa nay hằng có
một quan niệm đặc sắc về lẽ sống chết biểu hiện một chủ nghĩa anh hùng. Vì cá nhân
không sợ chết mà dân tộc còn sống và sống vinh quang qua mọi thử thách.
Phẩm chất anh hùng hiện lên rất hiên ngang, một khí phách của dòng máu Lạc
Hồng sáng rực trong những tháng ngày lửa loạn. Nguyễn Đình Chiểu đã đưa họ đến
bến bờ của chân lý nhân nghĩa. Tinh thần ấy đã được ghi tạc vào non sông một cách
rạng ngời. Và tất cả điều đó sẽ là minh chứng cho tấm lòng yêu nước chẳng phai.
1.3.3. Thể hiện niềm tin tưởng lạc quan vào tương lai dân tộc
Năm 1858 giặc Pháp hạ thành Gia Định. Từ đây mở đầu cho một giai đoạn đau
thương cho đất nước và toàn dân, trước hết là nhân dân lục tỉnh trong đó có Nguyễn
Đình Chiểu. Tiếng súng xâm lược ấy đã mở ra một thời kì mới, một thời kì cả dân tộc
đắm chìm trong nô lệ.
Thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu làm sống lại trong tâm trí của chúng ta
phong trào kháng Pháp oanh liệt và bền bĩ của nhân dân Nam bộ từ năm 1860 về sau,
suốt 20 năm trời. Quân của triều đình dưới sự chỉ huy của một danh tướng lúc bấy giờ,
Nguyễn Tri Phương, đã đánh thua ở Sài Gòn, Tự Đức vội vã đầu hàng, năm 1862 cắt
ba tỉnh miền Đông, năm 1867 cắt ba tỉnh miền Tây cho giặc. Mặc dầu nước nhà gặp
cảnh hiểm nghèo và khổ nhục như vậy, các tầng lớp nhân dân Nam bộ lúc bấy giờ,
nhân dân lao động và các bậc sĩ phu, đều kiên quyết vùng dậy đánh giặc cứu nước. “
Giặc đến nhà đàn bà phải đánh!”. Phong trào bắt đầu dấy lên ở miền Đông, sau lan
rộng khắp nơi ở “lục tỉnh”, biến thành cuộc chiến tranh nhân dân rộng lớn, nhiều nơi,
nhiều lúc sôi nổi và mạnh mẽ lạ thường, khiến cả kẻ thù cũng không tiếc lời tỏ lòng
khâm phục (theo nhiều sách của người Pháp viết về cuộc chiến tranh xâm lược Nam
bộ) : Khởi nghĩa của Trương Định ở Gò Công, Thủ Khoa Huân ở Mỹ Tho, Phan Liêm
và Phan Tôn ở Bến Tre, Nguyễn Trung Trực ở Gạch Giá, Đỗ Thừa Lương và Đỗ Thừa
Tự ở Cần Thơ, …biết bao cuộc chiến đấu anh dũng ở khắp nơi, biết bao chiến của bao

anh hùng liệt sĩ.
Là một nhà Nho có cái nhìn sáng suốt và lập trường vững vàng, Nguyễn Đình
Chiểu luôn đi đầu trong việc chống kẻ thù và có niềm tin lạc quan ở cuộc chiến đấu
của nhân dân. Nguyễn Đình Chiểu ít nói về mình, ít nói đến cuộc đời tăm tối của mình,
nhưng chúng ta có thế thấy cái buồn ở ông là không thể theo đuổi con đường thi cử để
phò vua giúp nước. Đối với kẻ sĩ khi có hoàn cảnh như vậy có thể làm họ ngã gục,


nhưng Cụ Đồ với nghị lực phi thường của bản thân và nguồn động lực tinh từ nhân
dân đã vượt qua mọi thử thách.
Chính lúc Cụ rơi vào vực sâu của cuộc đời tăm tối, nhân dân đã giúp đỡ, tiếp sức
cho ông với tất cả thành tâm và thương mến. Cũng chính vì lợi ích của nhân dân, gần
gũi với nhân dân, Nguyễn Đình Chiểu ngày càng yêu dân tha thiết, ngày càng tìm thấy
ở người dân thường những phẩm chất và giá trị cao đẹp không gì sánh nổi. Nhờ gắn bó
với nhân dân mà ông nhìn thất hết ý nghĩa cuộc sống của mình, cuộc sống đem hết tâm
trí và tài sức ra phục vụ nhân dân, nên trong thơ văn Nguyễn Đình Chiểu luôn thể hiện
sự tràn đầy niềm lạc quan, luôn tỏa sáng một tấm lòng yêu quý nhân dân, niềm tin sâu
sắc ở thắng lợi chính nghĩa, ở tài năng và đạo đức của con người.
Quan niệm của Nguyễn Đình Chiểu:
Coi câu “thiện ác đáo đầu”
Lành đâu chẳng chả, dữ đâu chẳng đền
Người tua xét lại hai bên
Ít lành nhiều dữ chẳng nên trách trời.
(Ngư Tiều y thuật vấn đáp)
Quan niệm ấy bắt nguồn từ tâm lí của quần chúng nhân dân. Trong xã hội bao giờ
cũng chứa đựng những cái bất công, bạc ác. Cái xấu, cái ác luôn tồn tại song song với
cái thiện. Và dĩ nhiên sẽ xảy ra sự đấu tranh của hai cực chính và tà. Nhân dân ta luôn
mơ ước và tin tưởng vào sự thắng lợi cuối cùng của chính nghĩa, cũng chính là niềm
tin của nhân dân. Dưới chế độ phong kiến, họ bị áp bức, bị chà đạp và bị đày ải đến
cùng cực. Họ đã nhiều lần vùng dậy phản kháng và giành được những cải thiện nho

nhỏ nhưng đâu lại vào đấy. Chính vì thế, mà từ hàng ngàn năm mong muốn được giải
phóng đối với họ là khát vọng không bao giờ nguôi. Họ mong muốn những người “ ở
hiền lại gặp lành”, tuy trải nhiều gian nan, cuối cùng cũng được vinh hiển, và chính
nghĩa sẽ thắng “Thiện giả thiện báo, ác giả ác báo”. Thấm nhuần quan niệm ấy của
nhân dân, nên những nhân vật độc ác trong tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu đều có
kết quả xứng đáng với tội lỗi của chính họ, dù thế lực họ lớn mạnh nhưng sẽ phải tàn
rụi theo qui luật tự nhiên, còn lực lượng phe chính nghĩa tuy nhỏ nhưng sẽ thắng lợi:
Cho hay chỗ diệu hóa công
Trong động có tĩnh, hết cùng lại thông
Vật tột thời phản vốn không tột hoài


Lẽ đâu cang hại đặng dai
Đến khi can cực nghiên vai chịu cầm.
(Ngư Tiều y thuật vấn đáp)
Cái đạo lí “đạo trời” có vẻ mang màu sắc trìu tượng huyền bí. Song, nó cũng
khẳng định con đường tất thắng của dân tộc và sự thất bại không tránh khỏi của thực
dân Pháp. Phần nào Nguyễn Đình Chiểu đã củng cố lòng tin tưởng cho những người
yêu nước. Tinh thần lạc quan sẽ thắng lợi, vì đó là bản chất của người yêu nước chân
chính:
Một trận bão rồi bờ cõi sạch,
Trời thu như cũ mãi không hao!
(Trời bão)
Là những kẻ tàn ác xấu xa ông kêu gọi đấu tranh không khoan nhượng để giành
lại cho nhân dân cuộc sống yên vui.
Bốn phương đều nghe chữ thăng bình,
Thiên hạ cũng vui câu an dỗ.
Ngư, Tiều không hề chỉ muốn “độc thiện kỳ nhân”, hoặc “cầu an”, “hưởng lạc” ở
nơi non xanh nước biếc, dù cho đó là cái thú thanh cao “lạc sơn”, “lạc thủy” của bậc
“trí giả”, “nhân giả”. Họ tự coi mình như những “ròng phụng Kinh Châu còn mắc

nép”, nhưng chắc sẽ có phen ra vùng vẫy với đời . Họ lạc quan tin tưởng ở khí phách
nhân dân, vận mệnh đất nước:[25;256]
Với niềm tin như vậy, Nguyễn Đình Chiểu đã cùng với nhân dân tha thiết trông
đợi ở tương lai sáng của cuộc kháng chiến cứu nước “trời từ ải Bắc đến non Nam”.
Dưới vòm trời đen nghịch của chế độ thực dân, Nguyễn Đình Chiểu đã nung nấu một
niềm hy vọng ở ngày mai trên đất nước hoàn toàn được giải phóng.
Giọng thơ tràn đầy niềm lạc quan, đã khẳng định niềm tin trong sáng và trung
thành của cụ Đồ vào tương lai của đất nước và sự thắng lợi của chính nghĩa. Nguyễn
Đình Chiểu tin tưởng một cách sâu sắc rằng sự nghiệp kháng chiến cứu nước của dân
tộc là một sự nghiệp “trí nhân đại nghĩa” hoàn toàn phù hợp với lẽ phải và lương tâm
của con người, cho nên cuối cùng sẽ giành được thắng lợi. Ông đã cùng với nhân dân
mong đợi ngày giải phóng đất nước ra khỏi móng vuốt của kẻ thù. Niềm hy vọng đó,
một khi trở thành hiện thực, nhân dân ta sẽ được yên vui, những người hiền tài sẽ có


dịp phò đời giúp nước, sẽ xây dựng một xã hội lý tưởng, công bằng và nhân ái như ông
Ngư đã nói.
Ngư rằng gặp thuở thái hanh
Bọn ta cũng đặng rạng danh nước nhà.
Và:
Bao giờ nhật nguyệt dày gương sáng
Bốn bể câu ca hiệp một nhà.
(Ngư Tiều y thuật vấn đáp)
Niềm hy vọng ấy, còn như là tia nắng ấm xoa dịu, an ủi chính ông và những con
dân đang sống dưới ách đô hộ. Hy vọng, tin tưởng để lạc quan yêu đời hơn, yêu nước
hơn và tiếp tục chiến đấu can trường hơn.
Nguyễn Đình Chiểu tin tưởng một cách sâu sắc rằng sự nghiệp kháng chiến cứu
nước của dân tộc ta là một sự nghiệp “chí nhân đại nghĩa" hoàn toàn phù hợp với lẽ
phải và lương tâm của con người, cho nên cuối cùng sẽ giành được thắng lợi. Vì thế
ông khao khát trông đợi ngày giải phóng nhân dân khỏi nanh vuốt của quân thù như

"hoa cỏ ngùi ngùi ngóng gió Đông". Và ngay trong những ngày đen tối nhất của lịch
sử, khi mà quân thù đã chiếm cứ nhiều vùng đất đai của tổ quốc, ông vẫn còn thiết tha
hy vọng. Niềm tin và hy vọng của Nguyễn Đình Chiểu ở đây tuy chưa phản ánh được
quy luật khách quan của cuộc chiến tranh chống đế quốc nhằm bảo vệ độc lập dân tộc
của nước ta hồi cuối thế kỷ XIX, nhưng rõ ràng đó là niềm tin chân thành và lành
mạnh của quần chúng. Nó có tác dụng cổ vũ tinh thần chiến đấu của nhân dân ta lúc
đương thời.
Một mặt chê trách triều đình ,và một mặt nói lên lòng mong ước nền độc lập,
thống nhất đất nước, nói lên lòng tin tưởng ở tiền đồ dân tộc, mặc dầu hiện thực trước
mắt vẫn đang đen tối:
Chừng nào thánh đế soi ân thấu,
Một trận mưa nhuần rửa núi sông.
(Xúc cảnh)
Nguyễn Đình Chiểu đã dùng hình tượng của Kỳ Nhân Sư với cái mù có ý nghĩa
triết học: đó là tượng trưng cho cảnh đen tối của đất nước, là điển hình cho cái đau khổ


của đất nước, nhưng trong cái bóng đen tối đó, Nhân Sư mù vẫn là điểm sáng, là ngôi
sáng giữ niềm chính khí, ông tin tưởng rằng ngày mai đất nước sẽ hết đen tối, sẽ sáng
ra và mắt ông cũng sáng ra:
Sau trời Thúc Quý tan mây,
Sông trong biển lặng, mắt thầy sáng ra.
(Ngư Tiều y thuật vấn đáp)
Nhưng đây chưa phải là tất cả tư tưởng của Nguyễn Đình Chiểu, vì trong cuộc
đời Nguyễn Đình Chiểu đứng cao hơn Kỳ Nhân Sư: ông không là người chỉ có ghét,
chỉ có bất hợp tác, chỉ có nhắm mắt bảo vệ mình, bảo vệ đạo; mặc dù mù, ông đã nhìn
rất rõ mọi việc bằng tất cả mọi mối liên quan với nhân dân quần chúng; ông không ở
ẩn. Ông đã trực diện dùng ngòi bút của mình để không ngừng đấu tranh với địch, với
bọn đầu hàng.
Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm

Đăm mấy thằng gian bút chẳng tà
(Than đạo)
Hai câu thơ hừng hực khí phách chiến đấu trên làm ta liên tưởng đến những câu
thơ của Hồ Chủ tịch :

Nay ở trong thơ nên có thép
Nhà thơ cũng phải biết xung phong
(Cảm

tưởng

đọc

thiên

gia

thi)

Nguyễn Đình Chiểu có niềm tin tưởng lạc quan vô hạn ở tương lai, làm cho ông
ngay những lúc khó khăn nhất cũng thấy ngày mai rực rỡ. Niềm lạc quan đó có một
sức mạnh phi thường nâng đỡ ông, động viên ông; nhưng ông không chỉ lạc quan ngồi
chờ mà ông đã hành động, đã thực sự giúp ích cho đời, cho đất nước bằng sự nghiệp
văn thơ vĩ đại, phục vụ kịp thời và giàu tính chiến đấu của mình.