Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định trong luật việt nam hiện hành

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT TƯ PHÁP

…..

…..

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
Khóa 33: 2007-2011
Đề tài:

CÁC TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ VÀ TĂNG NẶNG TRÁCH
NHIỆM HÌNH SỰ QUY ĐỊNH TRONG LUẬT HÌNH SỰ
VIỆT NAM HIỆN HÀNH

Giảng viên hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

TS. PHẠM VĂN BEO

NGUYỄN HẢI ĐĂNG

Bộ Môn Luật Tư Pháp

MSSV: 5075098
LỚP: Luật tư pháp 1 Khóa 33

Cần Thơ, 11/ 2010

MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU

Trang

1. Tính cấp thiết của đề tài ..................................................................................................... 1
2. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................................... 2
3. Phạm vi nghiên cứu............................................................................................................ 2
4. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................................... 3
5. Cơ cấu đề tài....................................................................................................................... 3

CHƯƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ VÀ TĂNG NẶNG
TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ
1.1. Khái quát chung về trách nhiệm hình sự......................................................................... 4
1.1.1. Khái niệmTNHS .................................................................................................. 4
1.1.2. Những đặc điểm cơ bản của TNHS ..................................................................... 5
1.2. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự..................................................................... 5
1.2.1. Khái niệm tình tiết giảm nhẹ TNHS .................................................................... 5
1.2.2 Các đặc điểm của tình tiết giảm nhẹ TNHS.......................................................... 7
1.2.3. Vai trò của tình tiết giảm nhẹ TNHS ................................................................. 10
1.3. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.................................................................. 12
1.3.1. Khái niệm tình tiết tăng nặng TNHS ................................................................. 12
1.3.2. Các đặc điểm của tình tiết tăng nặng TNHS...................................................... 14
1.3.3. Vai trò của tình tiết tăng nặng TNHS ................................................................ 15
1.4. Nguyên tắc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự khi quyết
định hình phạt....................................................................................................................... 16
1.5. Lịch sử hình thành và phát triển quy định về các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách
nhiệm hình sự ....................................................................................................................... 20

1.5.1. Thời kỳ phong kiến ............................................................................................ 20
1.5.2. Thời kỳ 1945-1954............................................................................................. 22
1.5.3. Thời kỳ 1954-1975............................................................................................. 22
1.5.4. Thời kỳ từ 1975 đến khi ban hành BLHS năm 1999 ......................................... 24
1.5.4.1. Từ năm 1975 đến trước khi ban hành BLHS năm 1985......................... 24


1.5.4.2. Thời kỳ từ BLHS năm 1985 đến khi ban hành BLHS năm 1999 .......... 25

CHƯƠNG 2
NHỮNG QUY ĐỊNH VỀ TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ VÀ TĂNG NẶNG TRÁCH
NHIỆM HÌNH SỰ TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH
2.1. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1 Điều 46 BLHS năm
1999 ...................................................................................................................................... 27
2.1.1. Các tình tiết giảm nhẹ TNHS thể hiện sự ăn năn, hối cải
của người phạm tội....................................................................................................... 27
2.1.2. Các tình tiết giảm nhẹ TNHS phản ánh điều kiện, hoàn cảnh
thực hiện tội phạm....................................................................................................... 33
2.1.3. Các tình tiết giảm nhẹ TNHS ảnh hưởng đến mức độ nguy hiểm
cho xã hội của hành vi phạm tội ................................................................................. 38
2.2. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1 Điều 48 BLHS năm
1999 ...................................................................................................................................... 40
2.2.1. Các tình tiết tăng nặng TNHS ảnh hưởng đến mức độ nguy hiểm
cho xã hội của hành vi phạm tội ................................................................................. 41
2.2.2. Các tình tiết tăng nặng TNHS phản ánh cách thức thực hiện tội phạm............. 58

CHƯƠNG 3
THỰC TIỄN ÁP DỤNG VÀ HƯỚNG HOÀN THIỆN CÁC TÌNH TIẾT GIẢM
NHẸ VÀ TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG LUẬT HÌNH SỰ
VIỆT NAM HIỆN HÀNH

3.1. Thực tiễn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS ..................................... 64
3.2. Những nguyên nhân dẫn đến việc áp dụng sai các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách
nhiệm hình sự ...................................................................................................................... 64
3.3. Hướng hoàn thiện các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS .................................... 67
3.3.1. Bổ sung một số định nghĩa ................................................................................ 67
3.3.2. Việc xác định các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS
trong các giai đoạn tố tụng........................................................................................... 70
3.3.4. Các tình tiết giảm nhẹ TNHS............................................................................. 71
3.3.5. Các tình tiết tăng nặng TNHS ............................................................................ 74


KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 76


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
......................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................

............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
Cần Thơ, ngày.......tháng......năm……


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tội phạm là một hiện tượng của xã hội, tội phạm xảy ra xâm phạm đến các
quan hệ xã hội khác nhau, có tính chất và mức độ nguy hiểm khác nhau, nhưng nếu
cùng xâm phạm đến một quan hệ xã hội thì mỗi hành vi phạm tội cũng có tính chất và
mức độ nguy hiểm khác nhau, nếu tính chất và mức độ xâm phạm như nhau thì vẫn có
những yếu tố khác nhau như: Nhân thân người phạm tội, thời gian, địa điểm, hoàn
cảnh lúc phạm tội… Chính do sự khác nhau này pháp luật không thể quy định mức
hình phạt cho từng hành vi phạm tội, mà chỉ quy định khung hình phạt cho một nhóm
hành vi giống nhau cơ bản về tính chất nhưng khác nhau về lượng. Sự khác nhau về
lượng phụ thuộc vào nhiều yếu tố và được pháp luật quy định thành hai nhóm tình tiết
có nội dung trái ngược nhau. Các yếu tố nào làm thay đổi mức độ nguy hiểm của hành

vi theo mức độ ít nghiêm trọng hơn gọi là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, còn
yếu tố nào làm thay đổi mức độ nguy hiểm của hành vi theo hướng nghiêm trọng hơn
thì gọi là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.
Điều 45 BLHS năm 1999 quy định: “Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ
vào quy định của BLHS, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành
vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ trách
nhiệm hình sự”.
Như vậy, luật quy định các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS là một trong
những căn cứ cần thiết để Tòa án xem xét quyết định hình phạt. Đây là một trong
những yếu tố quan trọng góp phần thực hiện nguyên tắc cá thể hóa hình phạt. Do đó,
việc nghiên cứu tìm hiểu giải thích và làm sáng tỏ nội dung của các tình tiết giảm nhẹ
và tăng nặng TNHS có ý nghĩa lý luận - thực tiễn và pháp lý rất quan trọng trong quá
trình áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết đúng đắn vụ án hình sự, vấn đề TNHS và
hình phạt của người phạm tội, cũng như thể hiện rõ phương châm: “Nghiêm trị kết hợp
với khoan hồng, trừng trị với giáo dục” trong chính sách hình sự của nước ta.
Tuy nhiên, qua một thời gian áp dụng và thi hành cho thấy một số quy định của
BLHS về các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS còn chưa đầy đủ chặt chẽ, chưa
chính xác về nội dung và chưa phù hợp với thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm,
còn nhiều quy định cần có sự hướng dẫn thống nhất kịp thời của cơ quan Nhà nước có
thẩm quyền. Bên cạnh đó, nhằm thực hiện tốt nguyên tắc xử lý của Tòa án là:
“Nghiêm trị người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy, ngoan cố, chống đối, lưu manh, côn
đồ, tái phạm nguy hiểm, lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội… đồng thời khoan

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

1

SVTH: Nguyễn Hải Đăng

Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

hồng đối với người tự thú, thành khẩn khai báo, tố giác người đồng phạm, lập công
chuộc tội, ăn năn hối cải, tự nguyện sửa chữa và bồi thường thiệt hại gây ra…”. Do
đó, việc tiếp tục nghiên cứu vấn đề lý luận và thực tiễn về các tình tiết giảm nhẹ và
tăng nặng TNHS để từ đó góp phần hoàn thiện BLHS năm 1999, để phù hợp với thực
tế là đòi hỏi có tính cấp thiết.
2. Nội dung nghiên cứu
Tại điều 10 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 xác định sự thật của vụ án đã quy
định như sau: “Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án phải áp dụng mọi biện pháp
hợp pháp để xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ,
làm rõ những chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, những tình tiết
tăng nặng và giảm nhẹ TNHS của bị can, bị cáo. Trách nhiệm chứng minh tội phạm
thuộc về các cơ quan tiến hành tố tụng. Bị can, bị cáo có quyền nhưng không buộc
phải chứng minh mình vô tội”. Như vậy, trong TTHS pháp luật đã quy định rõ cả ba
cơ quan gồm cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án đều có trách nhiệm chứng minh
tội phạm và trong quá trình thực hiện của mình song song với việc làm sáng tỏ tình
tiết, căn cứ buộc tội phải xác định các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS của bị
can, bị cáo. Có thể nói quy định nêu trên vừa thể hiện nguyên tắc nhân đạo, vừa thể
hiện nguyên tắc công bằng của tư pháp hình sự nước ta. Nên việc đi sâu nghiên cứu,
giải thích và làm sáng tỏ các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS có ý nghĩa rất quan
trọng đối với hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng cũng như giúp chúng ta có thêm
những kiến thức bổ ích, sâu rộng khi tìm hiểu về quy định của BLHS.
Mặc dù tại Điều 46 và Điều 48 BLHS năm 1999 đã quy định cụ thể các tình tiết
giảm nhẹ và tăng nặng TNHS nhưng trong thực tế công tác xét xử lại áp dụng các quy
định này không nhất quán với nhau, với nhiều cách hiểu và áp dụng luật khác nhau.
Như vậy, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS được áp dụng vào thực tế xét xử
cho hợp lý và chính xác đòi hỏi phải có sự nghiên cứu, phân tích cho thấu đáo các nội
dung được pháp luật quy định. Việc nghiên cứu có hệ thống và toàn diện về các tình
tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS quy định trong pháp luật hình sự Việt Nam là mục

đích của luận văn này nhằm một phần khắc phục và hoàn thiện chế định nêu trên.
3. Phạm vi nghiên cứu
Trong giới hạn đề tài, người viết sẽ nghiên cứu một số vấn đề lý luận chung
xung quanh các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS trong BLHS Việt Nam năm
1999 khái quát sự hình thành và phát triển của các quy định về chế định này trong
pháp luật hình sự Việt Nam, những nội dung cơ bản như: Khái niệm, đặc điểm, vai trò,
nguyên tắc áp dụng… Bên cạnh đó, tìm hiểu thêm một số quy định của các tình tiết
giảm nhẹ và tăng nặng trong BLHS Việt Nam năm 1999 .
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

2

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

4. Phương pháp nghiên cứu
Trên cơ sở các quy định của BLHS và Bộ luật TTHS, đối chiếu với thực tiễn
xét xử, đồng thời tham khảo các nghiên cứu và bình luận của các nhà luật học có tên
tuổi. Kết hợp sưu tầm và tham khảo các tạp chí, các tài liệu có liên quan để làm rõ cơ
sở lý luận và thực tiễn về các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS.
5. Cơ cấu đề tài
Luận văn gồm 3 chương:
- Chương 1: Những vấn đề lý luận về tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS.
- Chương 2: Các quy định về tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS trong luật
hình sự Việt Nam hiện hành.
- Chương 3: Thực tiễn áp dụng và hướng hoàn thiện các tình tiết giảm nhẹ và
tăng nặng TNHS trong luật hình sự Việt Nam hiện hành.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

3

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

CHƯƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ VÀ
TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ
1.1. Khái quát chung về trách nhiệm hình sự
1.1.1. Khái niệm trách nhiệm hình sự
Từ trước đến nay, trong khoa học luật hình sự khi nghiên cứu những vấn đề lý
luận về TNHS thì vấn đề đầu tiên được giải quyết là phải đưa ra định nghĩa khoa học
của khái niệm TNHS. Nghiên cứu các sách báo pháp lý hình sự cho phép nhận thấy
rằng xung quanh vấn đề khái niệm “TNHS là gì” giữa các nhà hình sự học vẫn còn
nhiều ý kiến khác nhau. Tuy nhiên trong khoa học luật hình sự Việt Nam có những
quan điểm sau:
● TNHS là “Hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện ở chổ người đã gây
ra tội phạm phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình trước Nhà nước”1.
● TNHS là “Một dạng trách nhiệm pháp lý, là trách nhiệm của người khi thực
hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đã được quy định trong pháp luật hình sự bằng một
hậu quả bất lợi do Tòa án áp dụng tùy thuộc vào tính chất và mức độ nguy hiểm của
hành vi mà người đó thực hiện”2.
● TNHS là “Một dạng của trách nhiệm pháp lý bao gồm nghĩa vụ phải chịu
sự tác động truy cứu TNHS, chịu bị kết tội, chịu biện pháp cưỡng chế của TNHS (hình
phạt, biện pháp tư pháp) và chịu mang án tích”3.
● TNHS là “Hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm và được thể hiện

bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của
Nhà nước do luật hình sự quy định”4.
Tuy nhiên, phân tích khoa học 2 khía cạnh của TNHS, chúng ta cần phải hiểu
theo 2 nghĩa tích cực và tiêu cực dưới đây:
Theo nghĩa tích cực: “TNHS là trách nhiệm phải xử sự hợp pháp của một trong
những việc ý thức được nghĩa vụ của mình là không được thực hiện hành vi nguy hiểm
cho xã hội bị luật hình sự cấm”. Về cơ bản, đây là cách hiểu theo quan điểm không
truyền thống, không có tính chất phổ biến và cũng chính vì vậy cũng không được thừa
nhận rộng rãi trong các nhà hình sự học nói riêng và các nhà luật học nói chung.

1

Đào Trí Ucs , Mô hình lý luận về Bộ luật hình sự Việt Nam (phần chung), NXB Khoa học, Hà Nội, 1997.
Đỗ Ngọc Quang, Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về tham nhũng, NXB Công an nhân dân, Hà Nội,
1997.
3
Nguyễn Ngọc Hòa và Lê Thị Sơn, Từ điển Pháp luật hình sự, NXB Tư pháp, Hà Nội, 2006.
4
Lê Cảm, Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung luật hình sự tập III, NXB Công an nhân dân, Hà Nội,
2000.
2

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

4

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

Theo nghĩa tiêu cực: “TNHS là hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi
nguy hiểm cho xã hội mà luật hình sự quy định là tội phạm và hậu quả pháp lý ấy
được thể hiện trong việc Tòa án nhân danh Nhà nước kết án người đã bị coi là lỗi
trong việc thực hiện tội phạm đó, còn người bị kết án phải chịu sự tác động về pháp lý
hình sự theo một trình tự tố tụng riêng”. Ngược lại với cách hiểu tích cực, đó là cách
hiểu theo quan điểm truyền thống, có tính chất phổ biến và do đó được thừa nhận rộng
rãi trong các nhà hình sự học nói riêng và các nhà luật học nói chung.
1.1.2. Những đặc điểm cơ bản của TNHS
Từ việc nghiên cứu các quan điểm khác nhau về khái niệm TNHS trên cơ sở
phân tích khoa học theo 2 cách hiểu khác nhau, đồng thời căn cứ vào các quy phạm
pháp luật hình sự Việt Nam liên quan đến việc giải quyết vấn đề TNHS thực tiễn áp
dụng quy phạm ấy, chúng ta cần phải đưa ra các đặc điểm cơ bản của TNHS để đảm
bảo nhận thức khoa học, thống nhất khi áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự và
thông qua đó thấy rõ sự khác nhau của nó với dạng trách nhiệm pháp lý khác của
ngành luật tương ứng.
● TNHS là hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm (hành vi nguy hiểm
cho xã hội), TNHS chỉ phát sinh khi có sự việc phạm tội.
● TNHS luôn được thực hiện trong phạm vi của quan hệ pháp luật hình sự
giữa hai bên với tính chất là hai chủ thể có các quyền và nghĩa vụ nhất định. Một bên
là Nhà nước, còn bên kia là người phạm tội.
● TNHS được xác định bằng một trình tự đặc biệt bởi cơ quan tư pháp hình sự
có thẩm quyền mà trình tự đó phải do pháp luật TTHS quy định.
● TNHS chỉ được thực hiện trong bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực
pháp luật bằng việc áp dụng đối với người phạm tội bằng một hoặc nhiều biện pháp
cưỡng chế của Nhà nước do luật hình sự quy định.
● TNHS chỉ mang tính chất cá nhân, vì theo pháp luật hình sự Việt Nam nó
chỉ được áp dụng đối với riêng bản thân người phạm tội, chứ chưa được quy định cho
pháp nhân (cơ quan, tổ chức hoặc đơn vị nào đó có lỗi để cho người phạm tội vì lợi ích
tương ứng của tập thể).

1.2. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
1.2.1. Khái niệm tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
Tình tiết giảm nhẹ TNHS là phần không thể thiếu của BLHS, là một trong các
căn cứ để phân hóa và cá thể hóa TNHS. Tình tiết giảm nhẹ TNHS ảnh hưởng có lợi
cho các chủ thể tội phạm khi bị truy cứu TNHS và thường xuyên được các Tòa án áp
dụng. Trong khoa học pháp lý, các tình tiết giảm nhẹ TNHS thu hút sự quan tâm của
đông đảo các học giả, các nhà áp dụng pháp luật. Song vẫn chưa có một định nghĩa
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

5

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

chính thức về tình tiết giảm nhẹ TNHS, diễn đàn khoa học đưa ra nhiều quan điểm
khác nhau:
- “Các tình tiết giảm nhẹ TNHS là các tình tiết trong một vụ án cụ thể nó sẽ làm
giảm TNHS của người phạm tội trong một khung hình phạt”5.
- “Tình tiết giảm nhẹ TNHS là những tình tiết đã được quy định trong BLHS
hoặc do Tòa án xác định phản ánh mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội,
khả năng cải tạo, giáo dục người phạm tội cũng như hoàn cảnh đặc biệt của họ. Những
tình tiết này có ý nghĩa làm giảm mức độ TNHS của người phạm tội”.6
- “Các tình tiết giảm nhẹ là những tình tiết có liên quan đến việc giải quyết
TNHS, có giá trị giảm nhẹ TNHS mà giá trị đó chưa được ghi nhận trong chế tài được
quy định đối với tội phạm cụ thể. Giá trị giảm nhẹ TNHS của chúng được xác định
bằng khả năng làm giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, khả năng
cải hóa của người phạm tội hoặc vì hoàn cảnh đặc biệt của người phạm tội đáng được
khoan hồng”7.

- “Tình tiết giảm nhẹ TNHS là tình tiết được quy định trong phần chung BLHS
với tính chất là tình tiết giảm nhẹ chung hoặc tình tiết giảm nhẹ được ghi nhận trong
văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật hay do Tòa án tự xem xét, cân nhắc và ghi rõ
trong bản án là một trong những căn cứ để Tòa án cá thể hóa TNHS và hình phạt đối
với người phạm tội theo hướng giảm nhẹ hơn trong phạm vi một khung hình phạt”8.
Hoàn toàn không trùng nhau nhưng các định nghĩa nêu trên đều thể hiện rằng:
● Các tình tiết giảm nhẹ TNHS được ghi nhận trong phần chung của BLHS
năm 1999 (Điều 46), trong văn bản hướng dẫn thi hành hoặc do Toà án xác định hoặc
không phải là những tình tiết được ghi nhận trong các điều luật thuộc phần các tội
phạm cụ thể.
● Là các tình tiết của vụ án hình sự có liên quan đến việc giải quyết TNHS,
phản ánh mức độ ít nguy hiểm so với các trường hợp phạm tội thông thường, phản ánh
khả năng cải tạo, giáo dục người phạm tội hoặc hoàn cảnh đặc biệt.
● Tình tiết giảm nhẹ là căn cứ quyết định hình phạt, ảnh hưởng làm giảm nhẹ
TNHS trong phạm vi một khung hình phạt xác định, trừ một số trường hợp quyết định
hình phạt nhẹ hơn quy định của pháp luật.
Như vậy, theo quan điểm này ta thấy rằng tình tiết giảm nhẹ TNHS có vai trò
quan trọng trong quyết định hình phạt, là căn cứ để Tòa án lựa chọn hình phạt nhẹ,

5

Đinh Văn Quế, Bình luận khoa học BLHS 1999, Phần chung NXB TP.HCM.
Dương Tuyết Niên, Các tình tiết giảm nhẹ tăng nặng TNHS theo BLHS năm 1999, Tạp chí TAND số 1.
7
Trần Thị Quang Vinh, Các tình tiết giảm nhẹ TNHS trong luật hình sự Việt Nam, Luận án Tiến sỹ Luật họcViện nghiên cứu Nhà Nước và Pháp luật. Trung tâm nghiên cứu Khoa học, Xã hội và Nhân dân Quốc gia.
8
Trịnh Tiến Việt, Pháp luật hình sự và thực tiễn áp dụng, NXB Giao thông vận tải.
6

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

6

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

mức hình phạt thấp. Sự xuất hiện của tình tiết giảm nhẹ TNHS trong mọi trường hợp
đều không ảnh hưởng đến tính chất của tội phạm, không làm thay đổi tội danh và
khung hình phạt. Có nghĩa các tình tiết giảm nhẹ TNHS không thể là tình tiết định tội
danh hay định khung hình phạt.
TNHS là hậu quả pháp lý bất lợi có tính chất tư pháp hình sự mà người phạm
tội phải chịu trước Nhà nước. Đây là khái niệm rộng, bao hàm nhiều dạng biểu hiện
trong đó tội danh, khung hình phạt và hình phạt là những nội dung cơ bản quan trọng
thể hiện thái độ phủ định của Nhà nước đối với tội phạm và người phạm tội.
Điều 45 BLHS năm 1999 quy định: “Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ
vào quy định của BLHS, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành
vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS”.
Như vậy, các tình tiết giảm nhẹ TNHS có ý nghĩa pháp lý quan trọng trong việc quyết
định hình phạt, làm giảm hình phạt trong giới hạn một khung hình phạt nhất định.
Ngoài ra, các tình tiết giảm nhẹ TNHS còn có ý nghĩa trong việc vận dụng một số chế
định khác như quyết định hình phạt nhẹ hơn quyết định của bộ luật. Khoản 1 Điều 46
BLHS năm 1999 đã quy định những tình tiết giảm nhẹ TNHS làm cơ sở pháp lý cho
Tòa án khi quyết định hình phạt. Đây là những tình tiết giảm nhẹ đã được tổng kết
trong thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm và được ghi nhận chính thức trong
luật.
Xuất phát từ nguyên tắc có lợi cho bị cáo, Điều 46 khoản 2 BLHS năm 1999
còn quy định: “Khi quyết định hình phạt, Tòa án còn có thể coi các tình tiết khác là
tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ trong bản án”. Quy định này hợp lý và phù hợp

với thực tiễn bởi vì luật không thể dự liệu hết được những tình tiết giảm nhẹ vốn rất đa
dạng, phong phú xảy ra trong thực tế, đồng thời những tình tiết này thể hiện chính sách
nhân đạo của Đảng và Nhà nước ta.
Từ những phân tích trên ta có thể khái niệm tình tiết giảm nhẹ TNHS như sau:
“Các tình tiết giảm nhẹ TNHS là những tình tiết được quy định trong phần chung
BLHS, các tình tiết này làm cho các trường hợp phạm tội cụ thể của tội phạm giảm
mức độ nguy hiểm, giảm hình phạt trong phạm vi một khung hình phạt nhất định nếu
trong vụ án hình sự có tình tiết này”.
1.2.2. Các đặc điểm của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
Tình tiết giảm nhẹ TNHS là những tình tiết phản ánh hoặc có liên quan đến
tội phạm và TNHS của chủ thể
Đây là đặc điểm, yêu cầu chung đối với mọi tình tiết của vụ án hình sự. Các
tình tiết giảm nhẹ TNHS phản ánh những mặt, khía cạnh của tội phạm cho phép xác
định tính ít nguy hiểm hơn của tội phạm hoặc người phạm tội so với trường hợp phạm
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

7

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

tội thông thường. Đó có thể là các yếu tố thuộc về cấu thành tội phạm hoặc các tình
tiết bổ sung làm sáng tỏ mức độ nguy hiểm của tội phạm. Các tình tiết này mô tả hành
vi, hậu quả của tội phạm, khách thể bị xâm phạm, năng lực nhận thức, kinh nghiệm
sống của chủ thể, lỗi, động cơ, mục đích, công cụ, phương tiện, hoàn cảnh phạm tội…
Ngoài ra còn có một số tình tiết không trực tiếp không phản ánh về tội phạm nhưng lại
có ý nghĩa trong việc quyết định vấn đề TNHS, cho phép tin tưởng khả năng cải tạo tốt
của người phạm tội, người phạm tội lần đầu, nhân thân tốt, ăn năn hối cải… Hoặc các

tình tiết thể hiện chính sách nhân đạo của pháp luật: Người phạm tội có cha, mẹ, vợ,
con, anh, chị, em ruột là người có công với cách mạng, được tặng thưởng vinh dự Nhà
nước, người phạm tội bị tàn tật…
Tình tiết giảm nhẹ TNHS là những tình tiết được quy định trong BLHS hoặc
Tòa án thừa nhận.
Yêu cầu đối với tất cả các tình tiết có vai trò xác định TNHS của chủ thể trong
vụ án hình sự là phải được BLHS quy định, các tình tiết giảm nhẹ cũng có những đặc
điểm này. Tuy nhiên, có một khác biệt với tình tiết giảm nhẹ với các loại tình tiết khác
là nó được BLHS quy định cả trực tiếp và gián tiếp. BLHS ghi nhận thẩm quyền của
Tòa án được coi là những tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ: “Khi quyết định hình
phạt, Tòa án có thể coi tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ trong
bản án”. (khoản 2 Điều 46)
Các tình tiết giảm nhẹ trong BLHS năm 1999 gồm 18 tình tiết được liệt kê tại
khoản 1 Điều 46, và một số tình tiết có tính chất đặc biệt được quy định trong các điều
luật về tội phạm cụ thể hoặc được hiểu thông qua một số điều luật khác tại phần chung
của BLHS, chủ thể tội phạm là người chưa thành niên, phụ nữ mới sinh con, chuẩn bị
phạm tội, phạm tội chưa đạt, người đồng phạm khác.
Với mức độ ảnh hưởng trong giới hạn khung hình phạt, các tình tiết giảm nhẹ
được áp dụng một cách mềm dẻo và có ngoại diên rộng nhất. Nó không chỉ là các tình
tiết được quy định rõ trong BLHS mà còn bao gồm những tình tiết được quy định
trong văn bản hướng dẫn thi hành (Nghị quyết số 01/2000/NQ-HĐTP ngày 04/8/2000
của Hội đồng thẩm phán TANDTC) và các tình tiết khác do Tòa án công nhận, ghi rõ
trong bản án, phù hợp với từng trường hợp cụ thể trên cơ sở các nguyên tắc của luật
hình sự.
Việc áp dụng tình tiết giảm nhẹ phải tuân thủ theo nguyên tắc một tình tiết
không được sử dụng nhiều lần và đảm bảo có lợi nhất cho người phạm tội.
Nguyên tắc chung của việc áp dụng pháp luật hình sự là một tình tiết không
được áp dụng nhiều lần. Đối với tình tiết giảm nhẹ, nguyên tắc này được hiểu là một
tình tiết giảm nhẹ TNHS không thể đồng thời là tình tiết giảm nhẹ định tội, tình tiết
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

8

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

giảm nhẹ định khung và giảm nhẹ hình phạt. Khoản 3 Điều 46 BLHS năm 1999 quy
định rõ: “Các tình tiết giảm nhẹ đã được BLHS quy định là dấu hiệu định tội hoặc
định khung thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ trong khi quyết định hình phạt”.
Trong pháp luật hình sự Việt Nam, các tội phạm có tình tiết giảm nhẹ là dấu hiệu định
tội hoặc định khung chiếm tỷ lệ cao không nhiều. Ở những trường hợp này, ảnh hưởng
của tình tiết giảm nhẹ đến TNHS rất cao, làm thay đổi tính chất của tội phạm, có giá trị
xác định tội danh nhẹ hơn hoặc khung hình phạt nhẹ hơn. Vì thế nó không được ghi
nhận trong khoản 1 Điều 46 BLHS năm 1999 mà còn được ghi nhận trong các điều
luật thuộc phần các tội phạm cụ thể. Để đảm bảo khách quan cũng như nguyên tắc
nhân đạo, nguyên tắc có lợi cho người phạm tội, việc áp dụng tình tiết giảm nhẹ TNHS
phải tuân theo thứ tự ưu tiên sau:
- Tình tiết giảm nhẹ định tội;
- Tình tiết giảm nhẹ định khung;
- Tình tiết giảm nhẹ hình phạt.
Nguyên tắc này đòi hỏi một tình tiết giảm nhẹ TNHS chỉ được coi là tình tiết
giảm nhẹ định khung hình phạt khi nó không phải là tình tiết định tội, một tình tiết
giảm nhẹ hình phạt khi nó không phải là tình tiết giảm nhẹ định tội và tình tiết giảm
nhẹ định khung hình phạt.
Ví dụ 1: A đi làm đồng về thấy mọi người đang chửi mắng B vì B đã có hành vi
hãm hiếp cháu C (con gái A). Quá bực tức, A liền cầm cuốc đánh vào đầu B, B bị chết
khi được đưa đến bệnh viện. Khám nghiệm tử thi xác định B chết do bị đánh vào đầu
bởi nhát cuốc của A. Vụ việc được xác định rằng: A đã giết B và có tình tiết giảm nhẹ

là phạm tội trong tình trạng tinh thần bị kích động mạnh do hành vi trái pháp luật
nghiêm trọng của nạn nhân gây nên. TNHS của A được giải quyết theo tội giết người
trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh (Điều 95 BLHS năm 1999) chứ không
phải theo tội giết người (Điều 93 BLHS năm 1999) và coi tình tiết tinh thần bị kích
động mạnh do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây nên là tình tiết giảm nhẹ khi
quyết định hình phạt.
Ví dụ 2: Nguyễn Văn A do bị rủ rê đã tham gia nhóm vũ trang gây bạo loạn
nhằm chống chính quyền nhân dân nên đã bị bắt. Trong vụ án này Nguyễn Văn A có
vai trò đồng phạm (không phải là người tổ chức, người hoạt động đắc lực, gây hậu quả
nghiêm trọng). Vì vậy, TNHS của Nguyễn Văn A được xác định theo quy định tại
khoản 2 Điều 82 BLHS và tình tiết người đồng phạm khác không được sử dụng làm
tình tiết giảm nhẹ khi quyết định hình phạt trong giới hạn khung đã xác định.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

9

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

Các tình tiết giảm nhẹ có thuộc tính vận động
Không phải là đại lượng bất biến, số lượng các tình tiết giảm nhẹ cũng như sự
ảnh hưởng của tất cả các tình tiết không cố định, chủ quan mà nó có tính khách quan,
phản ánh yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm. Tình tiết giảm nhẹ vận động, biến
đổi cùng với sự phát triển của luật hình sự nói chung. Thực tế đã chứng minh rằng: Có
sự thêm bớt số lượng về tình tiết giảm nhẹ, có sự thay đổi về nội dung của các điều
luật quy định về tình tiết giảm nhẹ, liên quan đến tình tiết giảm nhẹ.
BLHS năm 1999 có sự phân hóa TNHS cao hơn BLHS năm 1985 thể hiện ở

việc tách khung hình phạt giảm nhẹ của các tội phạm truyền thống, điển hình (tội giết
người, tội cố ý gây thương tích, gây tổn hại sức khỏe cho người khác) thành các điều
luật riêng với tên gọi mới đã làm cho tình tiết giảm nhẹ định khung chuyển thành tình
tiết giảm nhẹ định tội… Ví dụ: Tội giết con mới đẻ (Điều 94 BLHS năm 1999), tội giết
người trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh (Điều 95 BLHS năm 1999) được
tách ra từ tội giết người (Điều 101 BLHS năm 1985 nay là Điều 93 BLHS năm 1999).
Sự ảnh hưởng tới TNHS của các tình tiết giảm nhẹ: Chuẩn bị phạm tội, phạm
tội chưa đạt, người phạm tội là người chưa thành niên, người phạm tội là phụ nữ có
thai hoặc nuôi con dưới 36 tháng tuổi cũng có những thay đổi đáng kể so với nội dung
tương ứng theo BLHS năm 1985. Ví dụ: BLHS năm 1999 đã loại bỏ hình phạt tử hình
đối với phụ nữ có thai hoặc phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi khi phạm tội
hoặc khi bị xét xử, đối với trường hợp chuẩn bị phạm tội, BLHS năm 1999 hạn chế áp
dụng hình phạt tử hình, tù chung thân đối với trường hợp phạm tội chưa đạt.
Số lượng các tình tiết giảm nhẹ TNHS quy định tại khoản 1 Điều 46 BLHS
năm 1999 so với khoản 1 Điều 38 BLHS năm 1985 đã loại bỏ tình tiết “phạm tội do
nghiệp vụ non kém”. Đồng thời có bổ sung 3 tình tiết mới:
● Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu
quả (điểm b);
● Người phạm tội đã lập công chuộc tội (điểm r);
● Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu,
học tập hoặc công tác (điểm s).
1.2.3. Vai trò của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
Tình tiết giảm nhẹ TNHS có ý nghĩa làm cho tội phạm đã thực hiện và nhân
thân của người phạm tội ít nguy hiểm hơn so với những trường hợp phạm tội mà
không có tình tiết giảm nhẹ đó, đồng thời khi có nó người phạm tội được Tòa án áp
dụng và mức hình phạt ít nghiêm khắc hơn. Tất nhiên, trong vụ án nếu có càng nhiều
tình tiết giảm nhẹ thì mức độ giảm nhẹ TNHS càng lớn và nhiều trường hợp tạo ra sự
thay đổi phá vỡ giới hạn tối thiểu và giới hạn tối đa của khung chế tài.
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

10

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

Tình tiết giảm nhẹ TNHS là một phạm trù pháp lý đặt ra để xác định làm giảm
mức độ TNHS của người phạm tội, giảm nhẹ mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành
vi phạm tội. Một mức độ hình phạt lựa chọn loại hình phạt nhẹ hơn, khung hình phạt
nhẹ hơn, mức hình phạt ít nghiêm khắc hơn hoặc thậm chí lựa chọn giữa hình phạt tù
chung thân và hình phạt tử hình một phần phụ thuộc vào việc người phạm tội có hay
không có tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, có một hay nhiều tình tiết giảm nhẹ
trách nhiệm hình sự, để từ đó Tòa án quyết định.
Tình tiết giảm nhẹ TNHS khi kết hợp với nhau, đáp ứng những điều kiện luật
định khác thì chúng ảnh hưởng ở các mức độ khác nhau đến việc quyết định hình phạt
(hay nói cách khác là đến vấn đề trách nhiệm hình sự và hình phạt của người phạm
tội), mà cụ thể là:
- Ở mức độ thứ nhất, tình tiết giảm nhẹ TNHS có khả năng làm giảm mức hình
phạt trong giới hạn (phạm vi) một khung hình phạt. Các tình tiết giảm nhẹ này vừa
được quy định trong luật (khoản 1 Điều 46 BLHS năm 1999), vừa được quy định trong
các văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật và có thể là tình tiết do Tòa án tự cân nhắc,
xem xét và ghi rõ trong bản án. Tuy nhiên, chúng chỉ có giá trị giảm nhẹ trách nhiệm
hình sự trong từng trường hợp cụ thể và đối với từng người phạm tội cụ thể trong một
khung (cấu thành) tương ứng với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành
vi phạm tội.
- Ở mức độ thứ hai, đối với từng vụ án và người phạm tội cụ thể khi có sự kết
hợp của nhiều tình tiết giảm nhẹ TNHS với các điều kiện luật định khác, thì Tòa án có
thể áp dụng hình phạt dưới mức tối thiểu của chế tài hoặc có thể quyết định một loại
hình phạt nhẹ hơn. Cụ thể: “Khi có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1

Điều 46 của Bộ luật này, Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất
của khung hình phạt mà điều luật đã quy định nhưng phải trong khung hình phạt liền
kề nhẹ hơn của điều luật; trong trường hợp điều luật chỉ có một khung hình phạt hoặc
khung hình phạt đó là khung hình phạt nhẹ nhất của điều luật, thì Tòa án có thể quyết
định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hoặc chuyển sang một loại hình
phạt khác thuộc loại nhẹ hơn. Lý do của việc giảm nhẹ đó phải được ghi rõ trong bản
án” (Điều 47 BLHS năm 1999). Tuy nhiên, chỉ áp dụng quy định này khi đáp ứng hai
điều kiện: Thứ nhất, phải có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ được quy định tại khoản 1
Điều 46 BLHS và thứ hai, hành vi phạm tội tương xứng với mức thấp nhất của khung
hình phạt khi xét đến tính chất và mức độ nguy hiểm của trường hợp phạm tội cụ thể
đó9. Ngoài ra, cũng cần lưu ý rằng luật quy định Tòa án có thể quyết định một hình
9

Xem: Trần Thị Quang Vinh, Ảnh hưởng của các tình tiết giảm nhẹ TNHS trong chế định quyết định hình phạt
theo BLHS năm 1999, Tạp chí Nhà Nước và Pháp luật, số 7/2001, tr.17.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

11

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt mà điều luật đã quy định, chứ không bắt
buộc (nhất thiết) phải áp dụng. Việc quyết định có áp dụng hay không là thuộc về
HĐXX sau khi đã cân nhắc tổng hợp cả các yếu tố (căn cứ) khác nữa.
- Ở mức độ thứ ba, các tình tiết giảm nhẹ TNHS tạo khả năng để Tòa án có thể
làm giảm khung hình phạt. Đây là một mức độ ảnh hưởng cao của các tình tiết giảm

nhẹ đến trách nhiệm hình sự, nó “không chỉ có tác dụng phá vỡ giới hạn tối thiểu mà
còn cả giới hạn tối đa của chế tài theo hướng giảm nhẹ”10.Theo quy định của BLHS
năm 1999, chỉ có các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự liên quan đến các giai
đoạn chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt và người phạm tội là người chưa thành niên
mới có giá trị giảm nhẹ ở mức độ này và sự ảnh hưởng giảm nhẹ này được thể hiện tại
các Điều 52, 72, 73, 74 BLHS năm 1999.
Ngoài ra, các tình tiết giảm nhẹ còn ảnh hưởng ở các mức độ khác nhau đến
việc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự và hình phạt người phạm tội mà từ đó họ có
thể được loại trừ khả năng bị áp dụng hình phạt đặc biệt nghiêm khắc như hình phạt tù
chung thân (Điều 34), hình phạt tử hình (Điều 35), hoặc được áp dụng các chế định
nhân đạo của luật hình sự như: miễn hình phạt (Điều 54), án treo (Điều 60)…
Việc xem xét, cân nhắc để áp dụng chính xác các tình tiết giảm nhẹ TNHS
trong vụ án hình sự cụ thể và đối với mỗi người phạm tội cụ thể chính là đảm bảo sự
phù hợp giữa mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội so với mức hình phạt
của khung hình phạt tương ứng được quy định trong điều luật cụ thể của phần các tội
phạm BLHS, đồng thời còn phù hợp với các yếu tố khác như: Phương thức, thủ đoạn
phạm tội, công cụ, phương tiện phạm tội, động cơ, mục đích phạm tội, địa điểm, hoàn
cảnh phạm tội, thời gian, không gian phạm tội, tính chất của hành vi phạm tội, hậu quả
của hành vi phạm tội và cả nhân thân người phạm tội.
1.3. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
1.3.1. Khái niệm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
Trong quá trình quyết định hình phạt đối với người phạm tội, việc nhận thức
thống nhất về vai trò của các tình tiết tăng nặng TNHS để xem xét, cân nhắc và áp
dụng chính xác tình tiết này trong thực tiễn là nhiệm vụ rất quan trọng của các Tòa án
nước ta hiện nay. Hiện nay trong pháp luật hình sự (BLHS 1999) nhà làm luật nước ta
không ghi nhận định nghĩa pháp lý của khái niệm này, đồng thời khoa học luật hình sự
Việt Nam cũng còn nhiều quan điểm khác nhau xung quanh nó, cụ thể là:

10

Xem: Trần Thị Quang Vinh, Ảnh hưởng của các tình tiết giảm nhẹ TNHS trong chế định quyết định hình phạt
theo BLHS năm 1999, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 7/2001, tr.19.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

12

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

- “Tình tiết tăng nặng TNHS là tình tiết làm cho mức độ nguy hiểm của trường
hợp phạm tội cụ thể của một tội phạm tăng lên so với trường hợp bình thường và do đó
được coi là căn cứ để tăng nặng TNHS đối với trường hợp phạm tội đó”11.
- “Các tình tiết tăng nặng TNHS có ảnh hưởng đến mức độ nguy hiểm của tội
phạm trong các trường hợp cụ thể khác nhau và có ý nghĩa khi quyết định hình phạt vì
chúng làm tăng lên mức hình phạt cần áp dụng đối với tội phạm đã thực hiện trong
giới hạn khung hình phạt mà luật quy định đối với tội phạm đó”12.
- “Các tình tiết tăng nặng TNHS là những tình tiết trong một vụ án cụ thể làm
tăng mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội và người phạm tội phải chịu một hình
phạt nghiêm khắc hơn trong một khung hình phạt”13.
- “Những tình tiết tăng nặng TNHS là những tình tiết làm cho hành vi phạm tội
hoặc người phạm tội tăng lên mức độ nguy hiểm cho xã hội để từ đó cần áp dụng hình
phạt nặng hơn trong phạm vi một khung hình phạt đã được xác định”14.
- “Các tình tiết tăng nặng TNHS là những tình tiết phản ánh mức độ nguy hiểm
cho xã hội của tội phạm tăng lên trong phạm vi một khung hình phạt của một tội phạm
cụ thể”15.
- “Các tình tiết tăng nặng TNHS là những tình tiết quy định trong BLHS phản
ánh mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, khả năng cải tạo giáo dục của

người phạm tội. Các tình tiết tăng nặng TNHS có ý nghĩa trong việc quyết định hình
phạt, làm tăng hình phạt trong giới hạn một khung hình phạt”16.
Tổng hợp những quan điểm đã nêu, đồng thời căn cứ vào quy định của pháp
luật hình sự liên quan đến các tình tiết tăng nặng TNHS, ta có thể rút ra khái niệm về
tình tiết tăng nặng TNHS như sau: “Tình tiết tăng nặng TNHS được quy định trong
phần chung BLHS có tính chất là tình tiết tăng nặng chung và là một trong những căn
cứ quyết định hình phạt đối với người phạm tội theo hướng nghiêm khắc hơn trong
phạm vi một khung hình phạt nếu trong vụ án hình sự có tình tiết này”.

11

Xem: Nguyễn Ngọc Hòa và Lê Thị Sơn, Thuật ngữ Luật Hình Sự, Từ điển giải thích luật học. Trường Đại
học Luật Hà Nội, NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 1999, tr.116.
12
Xem: Kiều Đình Thụ, Tìm hiểu Luật hình sự Việt Nam, NXB TP. Hồ Chí Minh, 1998, tr.233.
13
Xem: Đinh Văn Quế, Các tình tiết tăng nặng giảm nhẹ TNHS, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.12.
Đinh Văn Quế, bình luận khoa học hình sự 1999, phần chung, NXB TP Hồ Chí Minh, 2000, tr.236.
14
Xem: Đỗ Ngọc Quang, Quyết định hình phạt, Giáo trình Luật hình sự Việt Nam. Trường Đại học Cảnh Sát,
Hà Nội, 1995, tr.305.
15
Xem: Trần Văn Sơn, Quyết định hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam. Luận văn thạc sĩ Luật học. Trường
Đại học Luật Hà Nội, 1995, tr.36.
16
Xem: Dương Văn Miên, Các tình tiết giảm nhẹ tăng nặng TNHS theo BLHS năm 1999. Tạp chí TAND, số
1/2003, tr.19.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

13

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

1.3.2. Các đặc điểm của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
Xuất phát từ khái niệm đã nêu trên và phân tích các quy định của BLHS năm
1999 có liên quan đến các tình tiết tăng nặng TNHS và thực tiễn áp dụng chúng, chúng
ta có thể chỉ ra một số đặc điểm cơ bản dưới đây:
- Tình tiết tăng nặng TNHS nhất thiết phải được nhà làm luật ghi nhận chỉ trong
pháp luật hình sự (BLHS năm 1999), chứ không thể trong pháp lý nào khác hoặc
không thể do Tòa án tự xem xét để cân nhắc (như tình tiết giảm nhẹ TNHS).
- Tình tiết tăng nặng TNHS xuất hiện (có mặt) trong một vụ án cụ thể, đối với
người phạm tội cụ thể và chỉ làm thay đổi mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi
phạm tội trong vụ án đó theo hướng nghiêm khắc hơn và chỉ trong cấu thành cụ thể
tương ứng trong các phần tội phạm của BLHS, chứ không làm thay đổi tính chất phạm
tội ấy.
- Trường hợp tình tiết tăng nặng TNHS được luật quy định với tính chất là yếu
tố định tội đối với một tội phạm tương ứng cụ thể, có ý nghĩa là tình tiết này làm thay
đổi tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi, thì trong việc quyết định hình phạt đối
với người phạm tội Tòa án nhất thiết không thể xem xét nó với tính chất là tình tiết
tăng nặng chung được quy định tại khoản 1 Điều 48 BLHS năm 1999.
Ví dụ: Tình tiết tăng nặng: “lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội” là yếu tố
định tội được quy định tại các tội cố ý làm trái quy định của Nhà Nước về quản lý kinh
tế gây hậu quả nghiêm trọng (Điều 165), tội tham ô tài sản (Điều 278), tội nhận hối lộ
(Điều 279)… BLHS năm 1999. Do đó, khi quyết định hình phạt, Tòa án không xem
xét nó (tình tiết “lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội” quy định tại điểm c khoản
1 Điều 48) là tình tiết tăng nặng TNHS chung nữa.

- Trường hợp tình tiết tăng nặng TNHS là tình tiết được quy định với tính chất
là yếu tố định khung hình phạt đối với một tội phạm tương ứng cụ thể, có nghĩa tình
tiết này làm thay đổi mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi và là căn cứ cho phép
Tòa án tăng mức hình phạt đối với người phạm tội chuyển sang khung hình phạt khác
nặng hơn, thì trong việc quyết định hình phạt đối với người phạm tội Tòa án nhất thiết
không thể xem xét nó với tính chất là tình tiết tăng nặng TNHS chung (quy định tại
khoản 1 Điều 48 BLHS ).
- Tình tiết tăng nặng TNHS mang tính chất ổn định về số lượng và nội dung,
mặc dù vậy nếu trong thực tiễn đời sống xã hội xuất hiện những tình tiết làm thay đổi
mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm theo hướng nghiêm khắc hơn thì nó sẽ
được nhà làm luật bổ sung cho phù hợp với tình hình kinh tế, chính trị, xã hội, và đồng
thời loại bỏ những tình tiết không còn phù hợp nữa.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

14

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

- Khi áp dụng các tình tiết tăng nặng đối với người phạm tội, thì Tòa án cần
phải làm sáng tỏ ý thức chủ quan của người phạm tội để xem xét trường hợp này có
phải thấy trước hoặc có thể thấy trước được tình tiết tăng nặng TNHS hay không thì
mới được áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS đối với họ. Trường hợp có căn cứ
chứng minh rằng họ không thấy trước hoặc không thể thấy trước được thì dù tình tiết
đó xảy ra người phạm tội cũng không phải chịu TNHS đối với các tình tiết tăng nặng
TNHS đó.
1.3.3. Vai trò của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự

Theo cấu trúc xây dựng điều luật thì bất kỳ điều luật cụ thể nào trong phần các
tội phạm BLHS, nhà làm luật nước ta đều quy định các khung hình phạt khác nhau và
trong mỗi khung hình phạt đều quy định mức hình phạt tối thiểu và mức hình phạt tối
đa tùy theo tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi tội phạm tương ứng.
Ví dụ: Nguyễn Văn B phạm tội cướp tài sản thuộc trường hợp quy định tại
khoản 2 Điều 133 BLHS năm 1999 có khung hình phạt tù 7 đến 15 năm tù, thì khi
quyết định hình phạt Tòa án không được xử phạt B hình phạt cao hơn 15 năm tù, cho
dù B có nhiều tình tiết tăng nặng TNHS đi chăng nữa. Lẽ dĩ nhiên, số lượng các tình
tiết tăng nặng càng nhiều, có ý nghĩa tăng nặng của tình tiết càng lớn, thì mức độ nguy
hiểm cho xã hội của tội phạm và nhân thân người phạm tội càng cao, do đó hình phạt
được quyết định đối với bị cáo cần phải nghiêm khắc. Song, vẫn chỉ trong phạm vi
một khung hình phạt. Đây là điểm khác biệt so với tình tiết giảm nhẹ TNHS. Cụ thể,
về quyết định hình phạt nhẹ hơn quy định của Bộ luật Điều 47 BLHS năm 1999 quy
định: “ Khi có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 46 của Bộ luật
này, Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt
mà điều luật đã quy định nhưng phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều
luật, trong trường hợp điều luật chỉ có một khung hình phạt hoặc khung hình phạt đó
là khung hình phạt nhẹ nhất của điều luật thì Tòa án có thể quyết định một khung hình
phạt dưới mức thấp nhất của khung hoặc chuyển sang một hình phạt khác thuộc loại
nhẹ hơn. Lý do của việc giảm nhẹ đó phải được ghi rõ trong bản án”. Việc xem xét,
cân nhắc để áp dụng chính xác các tình tiết tăng nặng TNHS trong vụ án hình sự cụ
thể đối với mỗi người phạm tội cụ thể chính là đảm bảo sự phù hợp giữa mức độ nguy
hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội so với mức hình phạt của khung hình phạt tương
ứng được quy định tại điều luật cụ thể của phần các tội phạm trong BLHS, đồng thời
còn phù hợp với các yếu tố khác như: địa điểm, hoàn cảnh, thời gian, công cụ, phương
tiện, phương pháp, tính chất của hành vi phạm tội, hậu quả của hành vi phạm tội và
nhân thân người phạm tội.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

15

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

Mỗi tình tiết tăng nặng TNHS có nội dung khác nhau, nên ý nghĩa tăng nặng
TNHS của nó cũng khác nhau trong việc quyết định hình phạt đối với mỗi người phạm
tội. Ngoài ra, trong mỗi tình tiết tăng nặng thì có ý nghĩa tăng nặng đến TNHS cũng
khác nhau nếu như nó được xem xét và áp dụng với hành vi phạm tội khác nhau hoặc
với người phạm tội khác nhau.
Ví dụ: Phạm Văn D phạm tội trong trường hợp tái phạm nguy hiểm (khoản 2
Điều 49 BLHS năm 1999) đương nhiên phải chịu tội mức hình phạt nghiêm khắc và
cao hơn so với trường hợp nếu D chỉ là tái phạm (khoản 1 Điều 49 BLHS năm 1999)
hoặc lớn hơn nhiều so với trương hợp nếu D phạm tội thông thường.
Việc xem xét, cân nhắc để áp dụng chính xác: “Các tình tiết tăng nặng trách
nhiệm hình sự trong vụ án hình sự chính là biểu hiện sự tôn trọng của các cơ quan tư
pháp hình sự đối với các nguyên tắc tiến bộ của luật hình sự Việt Nam (như nguyên
tắc pháp chế, nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật hình sự, nguyên tắc công minh…)
trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự nói chung, cũng như của Tòa án đối với các
nguyên tắc quyết định hình phạt nói riêng (như nguyên tắc cá thể hóa hình phạt) trong
thực tiễn xét xử nói riêng”17.
1.4. Nguyên tắc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm
hình sự khi quyết định hình phạt
Các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS là một trong những căn cứ để Tòa án
quyết định hình phạt. Muốn xác định và áp dụng đúng các tình tiết tăng nặng, giảm
nhẹ TNHS đối với người phạm tội cần nắm vững một số nguyên tắc sau đây:
Phân biệt các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự với các tình
tiết là dấu hiệu định tội.

Các tình tiết là dấu hiệu định tội là những tình tiết mà nếu không có nó thì hành
vi không cấu thành tội phạm hoặc nếu có nó thì hành vi cấu thành tội phạm khác
nghiêm trọng hơn (nếu là tình tiết tăng nặng) hoặc ít nghiêm trọng hơn (nếu là tình tiết
giảm nhẹ). Tuy nhiên, ở đây chúng ta nói đến các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng,
còn tình tiết là dấu hiệu định tội có thể không phải là tình tiết tăng nặng hoặc tình tiết
giảm nhẹ. Ví dụ: Trong cấu thành cơ bản của tội trộm cắp tài sản có dấu hiệu định tội
sau: Chủ thể có năng lực TNHS và đạt độ tuổi nhất định. Chủ thể có hành vi chiếm
đoạt, hành vi chiếm đoạt có tính lén lúc, đối tượng của hành vi chiếm đoạt là tài sản
đang bị người khác quản lý. Những dấu hiệu trên là những dấu hiệu đặc trưng, điển
hình phản ánh được đầy đủ tính chất nguy hiểm cho xã hội của tội trộm cắp tài sản và
đủ để phân biệt tội này với tội khác, trước hết là các tội xâm phạm sở hữu nói chung
17

Xem: Lê Cam và Trịnh Tiến Việt, Nhân thân người phạm tội, một số vấn đề lý luận cơ bản, Tạp chí TAND,
số 1/2002, tr.12.

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

16

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

và các tội chiếm đoạt tài sản nói riêng. Yêu cầu của việc phân biệt trong trường hợp
này không phải là phân biệt hai tình tiết với nhau, tình tiết nào là dấu hiệu định tội, còn
tình tiết nào là tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ. Sự phân biệt ở đây là khi một tình
tiết nào đó được quy định tại Điều 46 hoặc Điều 48 BLHS năm 1999 mà tình tiết đó đã
là dấu hiệu định tội rồi thì khi quyết định hình phạt Tòa án không được coi tình tiết đó

là tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ nữa. Ví dụ: Tình tiết “giết người do vượt quá giới
hạn phòng vệ chính đáng” là dấu hiệu định tội được quy định tại Điều 96 BLHS năm
1999, khi quyết định hình phạt đối với người phạm tội này, Tòa án không được coi
tình tiết phạm tội do vượt quá phòng vệ chính đáng là tình tiết giảm nhẹ nữa. Đó là ý
nghĩa của việc phân biệt.
Phân biệt các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự so với các
tình tiết là dấu hiệu định khung hình phạt
Các tình tiết là yếu tố định khung hình phạt là những tình tiết mà luật dự định
nếu có thì Tòa án phải áp dụng ở khung hình phạt mà điều luật quy định có tình tiết đó
đối với người phạm tội. Ví dụ: Một người lợi dụng chức vụ, quyền hạn để vận chuyển
trái phép hàng hóa qua biên giới là thuộc trường hợp phạm tội quy định tại điểm c
khoản 2 Điều 154 BLHS năm 1999 chứ không phải ở khoản 1 Điều 154 BLHS năm
1999. Tình tiết lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong trường hợp phạm tội cụ thể này là
dấu hiệu định khung hình phạt, nên khi quyết định hình phạt thì Tòa án không được áp
dụng tình tiết này là tình tiết tăng nặng đối với bị cáo nữa.
Các tình tiết là dấu hiệu định khung hình phạt thực chất là dấu hiệu cấu thành
tội phạm, nhưng nó là dấu hiệu của cấu thành khác loại (cấu thành tăng nặng hoặc
giảm nhẹ). Về cấu thành tội phạm, khoa học luật hình sự chia ra thành ba loại: Cấu
thành cơ bản, cấu thành tăng nặng, cấu thành giảm nhẹ.
● Cấu thành cơ bản là cấu thành không có tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách
nhiệm hình sự. Ví dụ: Khoản 1 Điều 138 BLHS năm 1999 về tội trộm cắp tài sản. Loại
cấu thành này, về cơ bản đã bao hàm đầy đủ những yếu tố cấu thành tội trộm cắp tài
sản, tức là một người có đủ năng lực TNHS, có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản của
người khác có giá trị từ 500.000 (sửa đổi bổ sung có hiệu lực ngày 01/01/2010 thành
hai triệu đồng) đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 500.000 đồng nhưng gây
hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt hoặc đã bị
kết án về tội chiếm đoạt tài sản, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm.
● Cấu thành tăng nặng là cấu thành nếu có một hoặc một số tình tiết khác
ngoài những tình tiết đã được quy định trong cấu thành cơ bản và những tình tiết này
làm cho tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội nguy hiểm hơn so với

trường hợp bình thường không có tình tiết này, cấu thành tăng nặng bao giờ cũng có
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

17

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

khung hình phạt nặng hơn so với cấu thành cơ bản. Ví dụ: Khoản 1 Điều 138 BLHS
năm 1999 về tội trộm cắp tài sản là cấu thành cơ bản có khung hình phạt cải tạo giam
giữ đến ba năm hoặc bị phạt tù từ sáu tháng đến ba năm và là tội phạm ít nghiêm
trọng. Nhưng nếu người phạm tội lại có hành vi hành hung để tẩu thoát thì thuộc
trường hợp quy định tại điểm đ khoản 2 Điều 138 BLHS năm 1999 là cấu thành tăng
nặng, có khung hình phạt từ hai năm đến bảy năm và là tội nghiêm trọng.
● Cấu thành giảm nhẹ là cấu thành nếu có một hoặc một số tình tiết khác ngoài
những tình tiết đã được quy định trong cấu thành cơ bản và những tình tiết này làm
cho tính chất và mức độ nguy hiểm hơn so với trường hợp bình thường không có tình
tiết này, cấu thành giảm nhẹ bao giờ cũng có khung hình phạt nhẹ hơn so với cấu
thành cơ bản. Ví dụ: Khoản 1 Điều 90 BLHS năm 1999 về tội chống phá trại giam là
cấu thành cơ bản có khung hình phạt từ mười năm đến hai mươi năm tù hoặc tù chung
thân. Nhưng nếu người phạm tội trong trường hợp ít nghiêm trọng thì thuộc trường
hợp quy định tại khoản 2 Điều 90 BLHS năm 1999 là cấu thành giảm nhẹ, có khung
hình phạt từ ba năm đến mười năm tù.
Tuy nhiên, không phải điều luật nào cũng bao gồm cả cấu thành tăng nặng hoặc
cấu thành giảm nhẹ mà tùy thuộc vào mỗi tội phạm và chính sách hình sự của Nhà
nước trong việc xử lý từng loại tội phạm. Đa số các tội quy định trong BLHS có cấu
thành tăng nặng, chỉ có một số tội có cấu thành giảm nhẹ (chủ yếu các tội xâm phạm
an ninh quốc gia).

Các tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ đã là dấu hiệu định tội, định khung hình
phạt thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng khi quyết định hình phạt
nữa. So với BLHS năm 1985 thì BLHS 1999 quy định về nguyên tắc này rõ ràng hơn.
BLHS năm 1985 chỉ quy định: “Những tình tiết là yếu tố định tội hoặc định khung
hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng”. Nhưng lại không quy định
nguyên tắc này đối với các tình tiết giảm nhẹ, cho nên thực tiễn xét xử đã hiểu và áp
dụng không thống nhất, có Tòa án vẫn coi là tình tiết giảm nhẹ khi tình tiết đó đã là
dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt (giảm nhẹ hai lần). Tuy nhiên, BLHS năm
1999 đã dùng hai thuật ngữ khác nhau để quy định về cùng một vấn đề. Ở khoản 3
Điều 46 dùng thuật ngữ “là dấu hiệu”, còn ở khoản 2 Điều 48 dùng thuật ngữ “là yếu
tố”. Việc dùng hai thuật ngữ khác nhau này, không làm thay đổi bản chất của sự việc,
trong một chừng mực nào đó thì yếu tố và dấu hiệu có thể được hiểu như nhau, nhưng
khi nói tới yếu tố người ta thường hiểu đó là những yếu tố cấu thành tội phạm, có tính
chất lý luận, còn khi nói tới dấu hiệu là để nói đến tình tiết cụ thể của một vụ án ý
nghĩa xác định hành vi được thực hiện có cấu thành tội phạm hay không. Vì vậy, trong
trường hợp này nên dùng thuật ngữ “dấu hiệu” chính xác hơn thuật ngữ “yếu tố”.
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

18

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

Chỉ được phép tăng, giảm mức hình phạt trong một khung hình phạt
Điều luật quy định khung hình phạt có mức tối thiểu và tối đa tùy theo tính
chất, mức độ nguy hiểm của từng tội phạm. Khi Tòa án đã xác định bị cáo phạm tội ở
khung hình phạt nào, dù có nhiều tình tiết tăng nặng thì họ cũng không bị xử phạt quá
mức cao nhất của khung hình phạt đó. Ví dụ: Bị cáo phạm tội sản xuất, buôn bán hàng

giả thuộc trường hợp quy định tại khoản 2 Điều 156 BLHS năm 1999 có khung hình
phạt từ ba năm đến mười năm. Tòa án không được xử phạt bị cáo trên mười năm tù, dù
họ có nhiều tình tiết tăng nặng ở Điều 48 BLHS năm 1999. Trường hợp xử phạt dưới
ba năm tù, Tòa án phải nêu được lý do và phải tuân theo những quy định tại Điều 47
BLHS năm 1999 có nội dung như sau: “Khi có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ quy định
tại khoản 1 Điều 46 của Bộ luật này, Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức
thấp nhất của khung hình phạt mà điều luật đã quy định nhưng phải trong khung hình
phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật, trong trường hợp điều luật chỉ có một khung hình
phạt hoặc khung hình phạt đó là khung hình phạt nhẹ nhất của điều luật, thì Tòa án có
thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hoặc chuyển sang một
hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn. Lý do của việc giảm nhẹ đó phải được ghi rõ trong
bản án”.
Chỉ được áp dụng các tình tiết tăng nặng kể từ khi BLHS có hiệu lực pháp
luật
Theo khoản 2 Điều 7 BLHS năm1999 quy định: “Điều luật quy định một tội
phạm mới, một hình phạt nặng hơn, một tình tiết tăng nặng mới hoặc hạn chế phạm vi
áp dụng án treo, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, giảm hình phạt, xóa án
tích và các quy định khác không có lợi cho người phạm tội, thì không được áp dụng
đối với hành vi phạm tội đã thực hiện trước khi điều luật đó có hiệu lực thi hành”.
Như vậy, Điều 48 BLHS năm 1999 có các tình tiết tăng nặng sau đây là tình tiết mới:
- Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp (điểm b);
- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội (điểm c);
- Phạm tội có tính chất côn đồ (điểm d);
- Xâm phạm tài sản của Nhà nước (điểm i);
- Gây hậu quả rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng (điểm k);
- Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc
những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội (điểm l).
Nếu trước ngày BLHS năm 1999 có hiệu lực pháp luật mà người phạm tội thực
hiện tội phạm có một trong các tình tiết trên mà sau khi BLHS năm 1999 có hiệu lực
mới bị phát hiện, điều tra, truy tố, xét xử thì không được coi các tình tiết trên là tình

GVHD: TS. Phạm Văn Beo

19

SVTH: Nguyễn Hải Đăng


Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam hiện hành

tiết tăng nặng đối với người phạm tội. Quy định này không áp dụng đối với các tình
tiết giảm nhẹ mà trong mọi trường hợp dù hành vi phạm tội được thực hiện sau hay
trước khi BLHS năm 1999 có hiệu lực pháp luật thì người phạm tội vẫn được áp dụng
tình tiết giảm nhẹ nếu Điều 46 BLHS năm 1999 có quy định.
1.5. Lịch sử hình thành và phát triển quy định về các tình tiết giảm nhẹ và
tăng nặng trách nhiệm hình sự
Dân tộc Việt Nam qua ngàn năm dựng nước và giữ nước để lại cho thế hệ sau
nhiều di sản quý báu. Trong đó, những thành tựu và kinh nghiệm lập pháp hình sự là
một trong những di sản quý báu nhất, đầy sáng tạo, mang tính chất đa dạng phù hợp
với điều kiện và hoàn cảnh của dân tộc Việt Nam. Các triều đại của Việt Nam trong
quá trình xây dựng và bảo vệ Đất Nước đã không ngừng ban hành các văn bản pháp
luật hình sự nhằm bảo vệ và duy trì chế độ độc lập tự chủ và chống các thế lực thù
địch. Điều này là những cơ sở khách quan làm cho pháp luật hình sự được hoàn thiện.
Trong thời đại ngày nay chúng ta đang trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại
hóa Đất Nước, hội nhập với nền kinh tế thế giới và khu vực, xây dựng nhà nước pháp
quyền theo phương châm Nhà nước của dân, do dân và vì dân dưới sự lãnh đạo của
Đảng. Điều này là một thách thức lớn đặt ra cho chúng ta trong quá trình hoàn thiện
pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng. Việc nghiên cứu và tìm hiểu lịch sử
hình thành luật hình sự nói chung và lịch sử hình thành các tình tiết giảm nhẹ và tăng
nặng TNHS nói riêng là rất cần thiết, góp phần phát huy những kinh nghiệm quý báu

của Cha ông trong việc tìm giải pháp hoàn thiện PLHS trước yêu cầu mới.
1.5.1. Thời kỳ phong kiến
Trong thời kỳ này, pháp luật nói chung và pháp luật hình sự nói riêng bắt đầu
hình thành. Có thể nói, bắt đầu thời kỳ nhà Lê thì các quy định về tình tiết giảm nhẹ và
tăng nặng TNHS lần đầu tiên được đề cập trong Bộ luật Hồng Đức và Hồng Đức
Thiện Chính Thư: Khi quyết định hình phạt theo Bộ luật Hồng Đức dựa vào nhân thân
người phạm tội (nhóm bát nghị được xem xét giảm tội). Tại Điều 3 quy định 8 trường
hợp xét giảm hình phạt là:
- Nghị thân: là họ hàng nhà Vua từ hàng đáng miễn trở lên, họ hàng Hoàng Thái
Hậu từ hàng ma ti trở lên, họ hàng Hoàng Hậu từ hàng tiến công trở lên.
- Nghị cố: là bậc cố cụ.
- Nghị hiền: là người có đức hạnh lớn.
- Nghị năng: là người có tài năng, sự nghiệp lớn.
- Nghị công: là người có công lao lớn.
- Nghị quý: là những người từ quan tam phẩm trở lên, những vị tản quan tước
nhị phẩm trở lên.
GVHD: TS. Phạm Văn Beo

20

SVTH: Nguyễn Hải Đăng