khởi nghĩa lê thành phương ở phú yên (1885 1887)

B Ộ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
T
3

T R Ư Ờ NG Đ AI HỌ C S Ư P H ẠM TH À N H P H Ố H Ồ C HÍ
T
3

T3
8

T3
8

MINH

_____________________________________________
_

Đ ÀO NHẬT KIM
T
5

K HỞI NGHĨA LÊ
T
4

THÀNH PHƯƠNG Ở
PHÚ YÊN (1885 - 1887)

L UẬN V ĂN T HẠC S Ĩ KHOA HỌC LỊCH SỬ

T
3

T5
3

T5
3

T5
3

T P. Hồ Chí Minh - 2004
T
1
3

T5
3


B Ộ G I ÁO D ỤC V À Đ ÀO T ẠO
T
3

T RƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ
T
8

MINH

_ ____________________________
T
8

Đ ÀO NHẬT KIM
T
5

KHỞI NGHĨA LÊ THÀNH

T
4

PHƯƠNG Ở PHÚ YÊN
( 1885 - 1887)
T
4

C huyên ngành: Lịch sử Việt Nam
T
1
3

M ã số: 05.03.15
T
1
3

L UẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ
T

5

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. LÊ
T
6

PHỤNG HOÀNG

T P. Hồ Chí Minh - 2004
T
1
3


MỤC LỤC
M ỤC L ỤC ..............................................................................................3
T
1
0
2

T
1
0
2

MỞ ĐẦU ...................................................................................................5
T
1
0

2

T
1
0
2

1. Lý do chọn đề tài: ................................................................................................ 5
T
1
0
2

T
1
0
2

2. L ị c h sử v ấ n đ ề : .............................................................................................. 7
T
1
0
2

T
1
0
2

4 . N g u ồ n t ư l i ệ u : ........................................................................................... 12

T
1
0
2

T
1
0
2

5 .Phương pháp nghiên cứu: .............................................................................. 14
T
1
0
2

T
1
0
2

6.Đóng góp của luận văn....................................................................................... 15
T
1
0
2

T
1
0

2

7 . Bố cục của luận văn: ..................................................................................... 15
T
1
0
2

T
1
0
2

CHƯƠNG 1: VÙNG ĐẤT PHÚ YÊN VÀ THỦ LĨNH LÊ THÀNH
PHƯƠNG ................................................................................................17
T
1
0
2

T
1
0
2

1.1 PHÚ YÊN – ĐẤT NƯỚC, CON NGƯỜI VÀ TRUYỀN THỐNG ĐẤU
TRANH YÊU NƯỚC: .......................................................................................... 17
T
1
0

2

T
1
0
2

1.1.1. Lịch sử hình thành: ................................................................................. 17
T
1
0
2

T
1
0
2

1.1.3 Con người Phú Yên và truyền thống đấu tranh yêu nước: ...................... 26
T
1
0
2

T
1
0
2

1.2 THỦ LĨNH LÊ THÀNH PHƯƠNG: .............................................................. 35

T
1
0
2

T
1
0
2

CHƯƠNG 2: QUÁ TRÌNH CHUẨN BỊ LỰC LƯỢNG VÀ CÁC GIAI
ĐOẠN CHÍNH CỦA CUỘC KHỞI NGHĨA LÊ THÀNH PHƯƠNG ..43
T
1
0
2

T
1
0
2

2.1. BỐI CẢNH LỊCH SỬ PHÁT SINH CUỘC KHỞI NGHĨA: ................. 43
T
1
0
2

T
1

0
2

2.2. QUÁ TRÌNH CHUẨN BỊ LỰC LƯỢNG: .................................................... 52
T
1
0
2

T
1
0
2

2.2.1 Tụ Hiền Trang - nơi anh hùng hào kiệt tụ hội: ........................................ 52
T
1
0
2

T
1
0
2

2.2.2 Xây dựng căn cứ khởi nghĩa: .................................................................. 55
T
1
0
2

T
1
0
2

2.2.3 Lực lượng nghĩa quân tham gia khởi nghĩa: ........................................... 61
T
1
0
2

T
1
0
2

2.2.4. Thống nhất lực lượng, chuẩn bị khởi nghĩa: .......................................... 64
T
1
0
2

T
1
0
2

2.3 CÁC GIAI ĐOẠN CHÍNH CỦA CUỘC KHỞI NGHĨA LÊ THÀNH
PHƯƠNG (1885-1887): ........................................................................................ 69

T
1
0
2

T
1
0
2

2.3.1 Giai đoạn thứ nhất: Ra quân tiến công dồn dập, lật đổ chính quyền thân
Pháp làm chủ hoàn toàn tỉnh Phú Yên (từ 15/8/1885 đến 11/1885). ............... 69
T
1
0
2

T
1
0
2

2.3.13 Xây dựng và củng cố hệ thống phòng thủy sẵn sàng
đ á n h đ ị c h : .................................................................................................... 81
T
1
0
2

T

1
0
2

C HƯƠNG 3: MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ CUỘC KHỞI NGHĨA
LÊ THÀNH PHƯƠNG Ở PHÚ YÊN ............................................105
T
1
0
2

T
1
0
2

3 .1. TÍNH CHẤT VÀ ĐẶC DIÊM CỦA cuộc KHỞI NGHĨA: ................ 105
T
1
0
2

T
1
0
2

3 .1.1 Tính chất:............................................................................................... 105
T
1

0
2

T
1
0
2

3.2. NGUYÊN NHÂN THẤT BẠI VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA CUỘC KHỞI
NGHĨA: ............................................................................................................... 112
T
1
0
2

T
1
0
2

3.2.1 Nguyên nhân thất bại:............................................................................ 112
T
1
0
2

T
1
0
2

KẾT LUẬN ...........................................................................................123
T
1
0
2

T
1
0
2


TÀI LIÊU THAM KHẢO .................................................................... 126
T
1
0
2

T
1
0
2

PHẦN PHỤ LỤC ................................................................................. 143
T
1
0
2

T
1
0
2


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài:
P h ú Yê n l à mộ t b ộ p h ậ n c ủ a Tổ q u ố c Vi ệ t N a m, l à
mộ t đ ị a b à n c h i ế n l ượ c q u a n t r ọ n g t r o n g t ổ n g t h ể c á c t ỉ n h
mi ề n N a m T r u n g K ỳ đ ố i v ớ i c ả n ư ớ c . Nă m 1 6 1 1 t ỉ n h P h ú
Y ê n đ ượ c h ì n h t h à n h v ớ i t ê n g ọ i b a n đ ầ u l à P h ủ P h ú Yê n
v à đ ư ợ c s á p n h ậ p v à o l ã n h t h ổ Đ à n g Tr o n g c ủ a c h ú a
N g u yễ n .
T
3

Trải qua gần bốn thế kỉ, cư dân các dân tộc sống trên
đ ị a b à n t ỉ n h P h ú Y ê n đ ã đ o à n k ế t mộ t l ò n g đ ấ u t r a n h x â y
d ựn g v ù n g đ ấ t n g à y c à n g g i à u đ ẹ p " yên định phú
cường" n h ư mo n g ướ c c ủ a c h a ô n g t ừ t h ờ i đ i mở đ ấ t .
T r o n g q u á t r ì n h đ ó đ ã t ạ o n ê n n g ư ờ i d â n P h ú Y ê n n h ữn g
đ ặ c đ i ể m r i ê n g v ề t r u yề n t h ố n g l a o đ ộ n g c ầ n c ù , t h ô n g
mi n h , h i ế u h ọ c v à t r u yề n t h ố n g yê u n ư ớ c c h ố n g á p b ức ,
c h ố n g n g o ạ i x â m.
T
3

T
1

3

T
1
3

V à o c u ố i n h ữn g n ă m 5 0 c ủ a t h ế k ỷ X I X , k h i V i ệ t
N a m đ ứn g t r ướ c n g u y c ơ x â m l ư ợ c c ủ a t h ự c d â n P h á p ,
n h â n d â n P h ú Yê n đ ã k ế t ụ c n h ữn g t r u yề n t h ố n g t ố t đ ẹ p
c ủ a q u ê h ươ n g , t h a m g i a v à o đ ộ i q u â n c ủ a t r i ề u đ ì n h
c h ố n g x â m l ượ c t r ê n c á c c h i ế n t r ườ n g Đà Nẵ n g , Gi a
Đ ị n h . Nh ưn g c à n g v ề s a u , t r i ề u đ ì n h n h à Ng u yễ n t ừn g
b ướ c t h ỏ a h i ệ p , r ồ i t r ượ t n h a n h t r ê n c o n đ ườ n g đ ầ u h à n g ,
d â n g n ướ c t a c h o t h ự c d â n P h á p đ ể b ả o v ệ q u yề n l ợ i í c h
k ỉ c ủ a d ò n g h ọ . V ớ i h i ệ p ướ c P a t e n ô t r e ( 6 / 6 / 1 8 84 ) t r i ề u
đ ì n h n h à Ng u yễ n đ ã c h í n h t h ứ c c ô n g n h ậ n s ự t h ố n g t r ị
c ủ a t h ực d â n P h á p t r ê n t o à n c õ i V i ệ t Na m v à đá n h d ấ u
mố c c h o s ự c á o c h u n g c ủ a n h à n ướ c p h o n g k i ế n đ ộc l ậ p .
T
3

T h á n g 7 / 1 8 8 5 , m ộ t b ộ p h ậ n q u a n l ạ i yê u n ướ c t r o n g
phe chủ chiến đã tổ chức cuộc phản công đánh Pháp ở
k i n h t h à n h Hu ế , c u ộ c n ổ i d ậ y n h a n h c h ó n g t h ấ t b ạ i , v u a
H à m N g h i v à Tô n Th ấ t Th u yế t r ờ i k h ỏ i k i n h t hà n h h ạ
C h i ế u C ầ n V ươ n g k ê u g ọ i v ă n t h â n , s ĩ p h u v à n h â n d â n
đ ứn g l ê n c h ố n g P h á p .
T
3

Hòa trong khí thế của phong trào "Cần
V ư ơn g " c ả n ướ c , c á c v ă n t h â n , s ĩ p h u v à n h â n d â n P h ú
Y ê n đ ã h ưở n g ứn g k ị p t h ờ i l ờ i k ê u g ọ i c h ố n g P h á p c ủ a
v u a Hà m N g h i . N h i ề u đ ạ o q u â n ứ n g n g h ĩ a đ ã đ ượ c t h à n h
l ậ p , q u i t ụ d ướ i l á c ờ n g h ĩ a c ủ a n h à c h í s ĩ L ê Th à n h
P h ươ n g t i ế n h à n h c u ộ c k h ở i n g h ĩ a v ũ t r a n g c h ố ng x â m
l ượ c v à t r i ề u đ ì n h đ ầ u h à n g . C u ộ c k h ở i n g h ĩ a d o L ê
T h à n h P h ươ n g l ã n h đ ạ o ( 1 8 8 5 - 1 8 8 7 ) đ ã đ ưa P h ú yê n t r ở
T
3


t h à n h " t r u n g t â m c ủ a p h o n g t r à o k h á n g c h i ế n d ân t ộ c ở
N a m Hu ế " [ 9 1 ; 4 0 ] v à đ i v à o l ị c h s ử n h ư mộ t đ i ể m s á n g
t r o n g t o à n c ả n h b ức t r a n h s i n h đ ộ n g v ề c u ộ c đ ấ u t r a n h v ũ
t r a n g c h ố n g P h á p c ủ a n h â n d â n V i ệ t Na m n ó i c h u n g v à
P h ú Yê n n ó i r i ê n g t r o n g h a i t h ậ p k ỷ c u ố i c ù n g c ủ a t h ế k ỷ
XIX.
C á c p h o n g t r à o c ầ n Vư ơ n g ở k h u v ực p h í a B ắ c Tr u n g
K ỳ đ ã đ ư ợ c n h i ề u n h à n g h i ê n c ứu , g i ớ i s ử h ọ c n g h i ê n c ứu
mộ t c á c h c ó h ệ t h ố n g t r o n g n hữ n g c ô n g t r ì n h c h u yê n
k h ả o , c á c t ạ p c h í c h u yê n n g à n h v à c á c g i á o t r ì n h ở đ ạ i
h ọ c , c a o đ ẳ n g . T u y n h i ê n p h o n g t r à o C ầ n V ươ n g ở c á c
t ỉ n h N a m T r u n g K ỳ v à P h ú Yê n c h ỉ mớ i đ ề c ậ p h ạ n c h ế
v à c h ưa đ ượ c n g h i ê n c ứu đ ầ y đ ủ .
T
3

V i ệ c n g h i ê n c ứu c u ộ c k h ở i n g h ĩ a d o L ê Th à n h
P h ươ n g l ã n h đ ạ o ở P h ú Yê n ( 1 88 5 - 1 8 8 7 ) t r o n g n h ữn g

n ă m q u a c ũ n g t r o n g t ì n h t r ạ n g ấ y. C h ưa c ó c ô n g t r ì n h
n à o đ ề c ậ p mộ t c á c h t o à n d i ệ n v ề c u ộ c k h ở i n g h ĩ a n à y
t r ê n c á c mặ t n gu yê n n h â n b ù n g n ổ , d i ễ n b i ế n c ũ n g n h ư
n g u yê n n h â n t h ấ t b ạ i , đ ặ c đ i ể m, ý n g h ĩ a l ị c h s ử c ủ a c u ộ c
khởi nghĩa đối với phong trào đấu tranh chống Pháp ở
P h ú Y ê n n h ữn g n ă m 8 0 c ủ a t h ế k ỷ X I X.
T
3

S ắ p t ớ i n h â n d â n P h ú Yê n c h u ẩ n b ị k ỷ n i ệ m 4 0 0 n ă m
t h à n h l ậ p t ỉ n h nh à ( 1 6 1 1 - 2 0 1 1 ) . Vi ệ c n g h i ê n c ứ u c u ộ c
k h ở i n g h ĩ a L ê T h à n h P h ươ n g n h ằ m d ựn g l ạ i mộ t c á c h
c h â n t h ực b ức t r a n h h à o h ù n g v ề c u ộ c đ ấ u t r a n h k i ê n
c ườ n g c ủ a n h â n d â n P h ú Yê n t r o n g n h ữn g n g à y đ ầ u
T
3

chống Pháp, đồng thời qua đó giáo dục thế hệ trẻ về
t r u yề n t h ố n g đ ấ u t r a n h a n h d ũ n g c ủ a c á c b ậ c t i ề n n h â n .
T ừ đ ó đ ộ n g v i ê n h ọ v ượ t q u a mọ i k h ó k h ă n , t h ử t h á c h đ ể
v ươ n l ê n g ó p p h ầ n v à o s ự n g h i ệp đ ổ i mớ i c ủ a đ ấ t n ướ c ,
x â y d ựn g q u ê h ươ n g P h ú Yê n n g à y c à n g g i à u đ ẹ p .
T
3

M ặ t k h á c , v i ệ c n g h i ê n c ứu mộ t c á c h c ó h ệ t h ố n g
c u ộ c k h ở i n g h ĩ a L ê Th à n h P h ươ n g s ẽ l à m s á n g t ỏ t h ê m v ề
phong trào Cần Vương ở Phú Yên cũng như các tỉnh Nam
T r u n g K ỳ. Ng h i ê n c ứu c u ộ c k h ở i n g h ĩ a n à y c ò n g ó p p h ầ n
b ổ s u n g t h ê m n g u ồ n t ư l i ệ u mớ i c h o v i ệ c b i ê n s o ạ n v à

g i ả n g d ạ y l ị c h s ử đ ị a p h ươ n g , g i ả m b ớ t n h ữn g mả n g t r ố n g
t r o n g l ị c h s ử P h ú Yê n g i a i đ o ạ n t r ướ c C á c h M ạ n g Th á n g
T á m.
T
3

N g o à i r a , t á c g i ả n g h i ê n c ứu đ ề t à i n à y x e m n h ư mộ t
n é n h ươ n g d â n g l ê n t r ướ c b à i v ị c ủ a n h à c h í s ĩ yê u n ướ c
L ê Th à n h P h ươ n g v à o n h ữn g n g à y đ ầ u x u â n h à n g n ă m ( 2 8
t h á n g g i ê n g ) , k h i n h â n d â n l à n g M ỹ P h ú , x ã An Hi ệ p ,
h u yệ n Tu y An , t ỉ n h P h ú Yê n - q u ê h ư ơ n g c ủ a v ị t h ủ l ĩ n h
T
3


p h o n g t r à o C ầ n V ư ơ n g , t ổ c h ức k ỷ n i ệ m n g à y m ấ t c ủ a
ô n g v ớ i b i ế t b a o s ự k í n h p h ụ c v à n g ư ỡ n g mộ s â u s ắ c .
T ừ n h ữn g l ý d o t r ê n , c h ú n g t ô i c h ọ n v ấ n đ ề " C u ộ c
k h ở i n g h ĩ a Lê Th à n h P h ư ơ n g ở P h ú Y ê n ( 1 8 8 5 - 1 8 8 7 ) "
l à m đ ề t à i l u ậ n v ă n t h ạ c s ỹ k h o a h ọ c l ị c h s ử , v ớ i mo n g
mu ố n g ó p p h ầ n g i ả i q u yế t n h ững yê u c ầ u c ấ p t h i ế t đ ã
n ê u ..
T
3

2. L ị c h sử v ấ n đ ề :
C u ộ c k h ở i n g h ĩ a v ũ t r a n g c h ố n g P h á p n h ữn g n ă m 8 0
c ủ a t h ế k ỷ X I X ở P h ú Yê n d ướ i s ự l ã n h đ ạ o c ủ a Lê Th à n h
P h ươ n g l à b ộ p h ậ n c ủ a p h o n g t r à o C ầ n Vư ơ n g c ả n ướ c .
Đây là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu cho tinh thần đấu tranh

b u ấ t k h u ấ t c ủ a n h â n d â n P h ú Yê n v à c á c t ỉ n h Na m Tr u n g
K ỳ t r o n g c u ộ c kh á n g c h i ế n mộ t mấ t mộ t c ò n c h ốn g P h á p
x â m l ượ c .
T
3

Phong trào Cần Vương các tỉnh Nam Trung Kỳ cũng
n h ư c u ộ c k h ở i ng h ĩ a d o Lê Th à nh P h ươ n g l ã n h đ ạ o ở P h ú
Y ê n ( 1 8 8 5 - 1 8 87 ) l â u n a y r ấ t í t đ ượ c s ử s á c h đ ề c ậ p đ ế n .
T
3

T á c p h ẩ m " ' C h ố n g x â m l ă n g " l à mộ t c ô n g t r ì n h
n g h i ê n c ứu l ị c h s ử c h ố n g P h á p k h á t o à n d i ệ n c ủ a g i á o s ư
T r ầ n Vă n Gi à u . T r o n g mụ c " Ph o n g t r à o C ầ n Vư ơn g " g i á o
s ư c h ỉ đ ề c ậ p m ộ t c á c h s ơ l ượ c p h o n g t r à o c h ố n g P h á p
c á c t ỉ n h Na m K ỳ . T r o n g l ờ i n ó i đ ầ u c u ố n s á c h n à y, G i á o
s ư c ũ n g đ ã t h ừ a n h ậ n : " C á c c u ộ c k h ởi n g h ĩ a ở mi ề n N a m
T r u n g K ỳ t ừ Qu ả n g N a m đ ế n Bì n h T h u ậ n t ừ 1 8 8 5 - 1 8 8 7
v à v ề s a u n ữ a l à r ấ t o a n h l i ệ t , nh ư n g t a v i ế t í t , T â y v i ế t
c ủ n g í t " [ 2 6 ; 2 8 4] v à Gi á o s ư đ ưa r a l ý d o " T à i l i ệ u t ì m
đ ư ợc v ề c á c c u ộ c k h ởi n g h ĩ a n à y h ã y c ò n í t " , " t r on g " k h o
l ư u c h i ể u c ủ a T o à n Qu y ề n Đô n g D ư ơn g " h i ệ n n a y k h ô n g
c ò n g ì , c h ỉ c ò n l ạ i n h ữ n g b ì a h ồ s ơ đ ề " Vụ Qu ả n g N a m" ,
" Vụ Bì n h T h u ậ n " , b ê n t r o n g t h ì t r ố n g r ỗ n g , Ph á p đ ã l ấ y
đ i h ế t t r ư ớc k h i c h ú n g r ời Hà N ộ i " [ 2 6 ; 5 8 4 ] . Vì v ậ y, t ư
l i ệ u v ề c u ộ c k h ở i n g h ĩ a Lê Th à n h P h ươ n g ở P h ú Yê n
c ũ n g n h ư p h o n g t r à o c ầ n Vươ n g c ủ a c á c t ỉ n h Na m T r u n g
K ỳ h ế t s ức h i ế m h o i . M ộ t s ố t á c p h ẩ m c h ỉ đ ề c ậ p đ ế n v ớ i
n h ữn g n é t t h o á n g q u a n h ư " Vi ệ t N a m s ử l ư ợ c " c ủ a T r ầ n

T r ọ n g Ki m ( S à i G ò n - 1 9 5 4 ) h a y " L ị c h s ử C á c h Mạ n g
V i ệ t N a m ( t ừ 1 8 6 2 - 1 9 3 0 ) " c ủ a Đ à o Du y A n h ( Hà Nộ i 1955).
T
3

C á c c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu c ủ a T r ầ n Hu y L i ệ u n h ư
" L ị c h s ử 8 0 n ă m c h ố n g Ph á p " ( Hà Nộ i - 1 9 5 5 ) , " T à i l i ệ u
t h a m k h ả o l ị c h s ử c á c h mạ n g C ậ n đ ạ i Vi ệ t N a m" ( Hà Nộ i
- 1 9 5 6 ) , t u y c ó đ ề c ậ p đ ế n p h o n g t r à o C ầ n Vư ơ ng c h ố n g
T
3


P h á p c á c t ỉ n h Na m T r u n g K ỳ n h ưn g p h o n g t r à o ở P h ú
Y ê n k h ô n g đ ượ c n h ắ c đ ế n . . .
G i á o t r ì n h đ ạ i h ọ c c ủ a Ho à n g Vă n L â n v à Ng ô T h ị
C h í n h " L ị c h s ử V i ệ t N a m ( 1 8 5 8 - c u ố i t h ế k ỷ XI X ) " ( Hà
N ộ i - 1 9 7 6 ) đ ề c ậ p t ươ n g đ ố i đ ầ y đ ủ v ề p h o n g t r à o c h ố n g
P h á p c ủ a n h â n d â n t a c u ố i t h ế k ỷ X I X , n h ưn g t r o n g p h ầ n
c á c t ỉ n h N a m T r u n g K ỳ t á c g i ả c h ỉ p h ả n á n h đ ôi d ò n g :
' ' T ừ n ă m 1 8 8 5 t r ở đ i k h ắ p T r u n g v à Bắ c K ỳ từ Bì n h
T h u ậ n đ ế n L ạ n g S ơn , k h ô n g n ơi n à o l à k h ô n g c ó n h ữ n g
c u ộ c k h ởi n g h ĩ a d o Vă n T h â n l ã n h đ ạ o h ư ởn g ứ n g C h i ế u
C ầ n Vư ơn g " [ 5 6 ; 1 0 2 ]. Kể c ả c á c s á c h g i á o t r ì n h g ầ n đ â y
n h ấ t n h ư" L ị c h s ử Vi ệ t N a m" t ậ p I I ( H à Nộ i - 1 98 5 ) h a y
" Đạ i c ư ơn g l ị c h s ử V i ệ t N a m" t ậ p I I , ( H à Nộ i - 1 9 9 8 )
c ũ n g k h ô n g n ê u t h ê m đ ượ c g ì .
T
3

T r o n g s á c h " Đạ i N a m t h ự c l ụ c C h í n h b i ê n " ( Hà Nộ i 1 9 7 7 ) - M ộ t b ộ s ử c h í n h Th ố ng c ủ a Tr i ề u Ng u yễ n g h i
c h é p n h ữn g b i ế n c ố x ả y r a t r o n g g i a i đ o ạ n l ị c h s ử đ a u
t h ư ơ n g n à y c ũ n g c h ỉ v i ế t mộ t c á c h n g ắ n g ọ n v ề c u ộ c k h ở i
n g h ĩ a Lê Th à n h P h ươ n g v ẻ n v ẹ n mộ t c â u " T h â n h à o Ph ú
Yên chiếm giữ thành" [97;304], thậm chí xem cuộc khởi
nghĩa này là "cuộc nổi loạn" cần phải đánh dẹp.
T
3

G ầ n đ â y, t r u n g t â m k h o a h ọ c x ã h ộ i v à n h â n v ă n q u ố c
g i a ; Vi ệ n s ử h ọ c c h o r a đ ờ i c u ố n s á c h ' ' Vi ệ t N a m n h ữ n g
s ự k i ệ n l ị c h s ử " ( 1 8 5 8 - 1 9 1 8 ) c ủ a Dư ơ n g Ki n h Qu ố c d o
n h à x u ấ t b ả n Gi á o d ụ c p h á t h à n h n ă m 1 9 9 9 . C ô n g t r ì n h
n à y g h i c h é p c á c s ự k i ệ n l ị c h s ử d ướ i d ạ n g b i ê n n i ê n , v ắ n
t ắ t g i ú p c h o n h ữ n g n h à n g h i ê n c ứu t r a t ì m c á c s ự k i ệ n
l ị c h s ử c ơ b ả n x ả y r a t r ê n mọ i mi ề n đ ấ t n ướ c t r o n g g i a i
đ o ạ n n à y. Nă m 1 8 8 5 v ớ i n h i ề u b i ế n c ố d ồ n d ậ p x ả y r a
trên nước ta sau khi vua Hàm Nghi xuất bôn hạ "Chiếu
c ầ n Vư ơn g " k ê u g ọ i n h â n d â n c h ố n g P h á p , t á c p h ẩ m c ũ n g
đã đề cập tương đối đầy đủ sự kiện lịch sử xảy ra các tỉnh
ở P h ú Yê n t á c g i ả c ó n h ắ c đ ế n c u ộ c n ổ i d ậ y c ủ a t h â n h à o
c h i ế m g i ữ t h à n h , l ậ t đ ể c h í n h q u yề n t a y s a i t h â n P h á p ,
n h ưn g k h ô n g đ ề c ậ p đ ế n t ê n n gư ờ i l ã n h đ ạ o p ho n g t r à o
[ 9 3 ; 5 7 ].
T
3

Ở mi ề n Na m t r ướ c n ă m 1 9 7 5 , s á c h v i ế t c ó đ ề c ậ p v ề
P h ú Yê n t h ườ n g r ấ t í t v à t ả n mạ n . C á c s á c h n h ư " Vi ệ t
N a m Ph á p T h u ộ c s ử " c ủ a P h a n K h o a n g ( S à i Gò n 1 9 7 1 )

h a y " Vi ệ t N a m d ư ới t h ời Ph á p đ ô h ộ " c ủ a Ng u yễ n Th ế
A n h ( S à i Gò n 1 97 0 ) h ầ u n h ư k h ô n g đ ề c ậ p đ ế n t ìn h h ì n h
P h ú Yê n g i a i đ o ạ n n à y. T r o n g " Vi ệ t N a m C á c h Mạ n g c ậ n
s ử " P h ạ m V ă n S ơ n đ ã n h ậ n x é t : " Đố i v ới c á c c u ộ c k h ởi
n g h ĩ a N a m T r u ng Bộ c h ú n g t a l ấ y l à m t i ế c k h ô n g c ó đ ầ y
đủ sử liệu" (trang 75).
T
3


N g o à i r a c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu v ề đ ị a p h ư ơ n g n h ư
" N o n n ư ớc Ph ú Y ê n " c ủ a Ng u yễ n Đ ì n h T ư ( S à i Gò n 1 9 6 5 )
c h ỉ đ ề c ậ p đ ô i né t v ề t i ể u s ử mộ t s ô t h ủ l ĩ n h n g h ĩ a q u â n
t r o n g k h ở i n g h ĩ a L ê Th à n h P h ươ n g : Lê Th à n h P h ươ n g ,
N g u yê n Hữu D ực , Ng u yê n Hà o S ự t r o n g p h â n " n h â n v ậ t
l ị c h s ử " , c h ừa l à m r õ c á c s ự k i ệ n c ơ b ả n c ủ a c uộ c k h ở i
n g h ĩ a [ 1 1 0 ; 1 4 4 ].
T
3

Về phía Pháp, tình hình nghiên cứu và nguồn tư liệu
k h á k h i ê m t ố n . C á c t á c p h ẩ m " L a p r o v i n c e d e Ph u Y ê n "
c ủ a Al b e r t La b o r b e h o ặ c " T r ầ n Bá L ộ c T ổ n g đ ố c d e
T h u ậ n K h á n h , S a v i e e t S o n Oe u v re " c ủ a Ge o r g e Du r r we l l
c ũ n g c h ỉ đ ề c ậ p s ơ l ượ c c u ộ c n ổ i d ậ y ở P h ú Yê n v à v i ệ c
hành quân đàn áp của Trần Bá Lộc ở các tỉnh Thuận K h á n h - B ì n h - P h ú t r o n g n h ữn g nă m 1 8 8 5 - 1 8 8 7 .
T
3

Giáo sư Sử học Pháp - Charles Fourniau cho công bố

l u ậ n á n t i ế n s ĩ q u ố c g i a n g h i ê n c ứ u v ề Vi ệ t Na m " S ự t i ế p
x ú c Ph á p - Vi ệ t ở T r u n g K ỳ v à B ắ c k ỳ t ừ n ă m 1 8 8 5 1 8 9 6 " 1 9 2 ] d ựa t h e o n g u ồ n t à i l i ệ u l ưu t r ữ t ạ i c á c t h ư
v i ệ n n ướ c n g o à i v à ở P h á p . Gi á o s ư n h ắ c k h á n h i ề u đ ế n
c u ộ c k h á n g c h i ế n c h ố n g P h á p ở P h ú Yê n - B ì n h Đị n h .
Đ ế n c u ố i n ă m 1 9 8 2 t r ê n t ạ p c h í n g h i ê n c ứu l ị c h s ử ( s ố
2 0 7 t h á n g l 1 , 1 2 /1 9 8 2 ) Gi á o s ư F o u r n i a u c h o c ô n g b ố b à i
" C u ộ c k h á n g c h i ế n c h ố n g Ph á p ở B ì n h Đị n h - Ph ú Y ê n t ừ
1 8 8 5 - 1 8 8 7 " [ 9 1 ] . N h ữn g n g u ồ n t à i l i ệ u mà ô n g s ử d ụ n g
c h ủ yế u d ự a v à o c á c b á o c á o c ủ a n h ữn g s ĩ q u a n P h á p v ớ i
c á c c ấ p c h ỉ h u y c ủ a c h ú n g ở S à i G ò n t r o n g q u á t r ì n h đ ưa
q u â n đ ế n P h ú Yê n - B ì n h Đị n h đ à n á p p h o n g t r à o c h ố n g
P h á p c ủ a n h â n d â n ở đ â y. Ng u ồ n t à i l i ệ u mà ô n g c un g c ấ p
g ợ i mở n h i ề u v ấ n đ ề l ý t h ú c h o c h ú n g t a v ề d i ễ n b i ế n c ủ a
c u ộ c k h ở i n g h ĩ a L ê Th à n h P h ươ n g ở P h ú Yê n .
T
3

T h á n g 2 / 1 9 8 4 , Gi á o s ư Đi n h Xu â n L â m p h á t b i ể u ý
k i ế n c ủ a mì n h n h â n đ ọ c b à i ' ' ' C u ộ c k h á n g c h i ế n c h ố n g
P h á p ở Bì n h Đị n h - Ph ú Y ê n t ừ n ă m 1 8 8 5 - 1 8 8 7 " ( Th e o
n h ữn g n g u ồ n t à i l i ệ u P h á p ) [ 5 1 ] đ ă n g t r ê n t ạ p c h í N g h i ê n
c ứu l ị c h s ử s ố 2 t h á n g 2 / 1 8 8 4 . Th e o Gi á o s ư , t h ì b à i v i ế t
c ủ a C h a r l e s F o ur n i a u đ ă n g t r ê n t ạ p c h í Ng h i ê n c ứ u l ị c h
s ử s ố 2 0 7 t h á n g 1 1 , 1 2 / 1 9 8 2 l à b à i v i ế t mớ i n h ấ t v ề đ ề t à i
n à y; đ ồ n g t h ờ i Gi á o s ư c ũ n g đ ã đ ề
T
3

c ậ p đ ế n mộ t s ố v ấ n đ ề v ề s ự b ù n g n ổ v à ả n h h ưở n g
c ủ a p h o n g t r à o n à y t r o n g k h u v ự c v ề n g u yê n n h â n t h ấ t

b ạ i c ủ a c á c c u ộ c k h ở i ở B ì n h Đị n h - P h ú Yê n . . .
T
3

T ừ s a u 1 9 7 5 mộ t s ố t á c g i ả đ ị a p h ươ n g đ ã c ó n h ữn g
t á c p h ẩ m n g h i ê n c ứu v ề l ị c h s ử, v ă n h ó a , k i n h t ế c ủ a t ỉ n h
P h ú Yê n . Nh ấ t l à t ừ c u ố i n h ữn g nă m 8 0 đ ế n n a y, n h i ề u b ộ
T
3


l ị c h s ử Đả n g b ộ t ừ t ỉ n h đ ế n c á c h u yệ n x ã đ ượ c b i ê n s o ạ n .
N ộ i d u n g c h ủ yế u c ủ a c ô n g t r ì n h n à y đ ề c ậ p đ ế n v a i t r ò
c ủ a Đ ả n g C ộ n g S ả n Vi ệ t N a m q u a h a i c u ộ c k h á n g c h i ế n
c h ố n g P h á p v à M ỹ. Tu y n h i ê n tr o n g c á c s á c h n gh i ê n c ứu
l ị c h s ử n à y ở c h ư ơ n g mở đ ầ u c ó n ê u n h ữn g n é t k h á i q u á t
v ề c u ộ c đ ấ u t r a n h yê u n ư ớ c c ủ a n h â n d â n đ ị a p h ươ n g t h ờ i
k ỳ t r ướ c C á c h M ạ n g Th á n g Tá m. V ì v ậ y, p h o n g t r à o
c h ố n g P h á p d o Lê Th à n h P h ươ n g l ã n h đ ạ o í t n h i ề u c ũ n g
đ ượ c n h ắ c đ ế n , đ ó l à n h ữn g n g u ồ n t à i l i ệ u đ á n g q u ý đ ể
c h ú n g t ô i k ế t h ừa . Ví n h ư t r o n g c ô n g t r ì n h l ị c h s ử ' ' Ph ú
Y ê n k h á n g c h i ế n c h ố n g t h ự c d â n P h á p x â m l ư ợc " ( 1 9 4 5 1 9 5 4 ) c ủ a B a n t u yê n g i á o t ỉ n h ủ y P h ú Y ê n , ở p h ầ n mở
đầu dành hơn 5 trang để giới thiệu bối cảnh lịch sử xã
h ộ i t r ướ c 1 9 4 5 , t r o n g đ ó đ ề c ậ p đ ế n t r u yề n t hố n g đ ấ u
t r a n h g i à n h đ ộ c l ậ p d â n t ộ c c ủ a n h â n d â n P h ú Yê n . Vi ệ c
g i ớ i t h i ệ u n à y c h ỉ c ó t í n h c h ấ t s ơ l ượ c k h ô n g đ ủ p h á t h ọ a
mộ t b ứ c t r a n h l ị c h s ử v ề p h o n g t r à o c h ố n g P h á p d o Lê
T h à n h P h ươ n g l ã n h đ ạ o .
N ă m 1 9 8 9 , Ng u yễ n Th ị Kh á n h H o a t r o n g l u ậ n v ă n
" Ph o n g t r à o c h ố n g Ph á p c ủ a n h â n d â n Ph ú Y ê n n h ữ n g

n ă m 8 0 c ủ a t h ế k ỷ XI X v à k h ởi n g h ĩ a L ê T h à n h P h ư ơn g
d o Gi á o s ư Ng u yễ n P h a n Qu a n g h ư ớ n g d ẫ n đ ã đ ề c ậ p đ ế n
c u ộ c k h á n g c h i ế n c h ố n g P h á p c ủ a n h â n d â n P h ú Yê n
t r o n g p h o n g t r à o C ầ n Vươ n g d o L ê Th à n h P h ươ n g l ã n h
đ ạ o . Tá c g i ả l u ậ n v ă n c ó n ê u q u á t r ì n h c h u ẩ n b ị l ực
l ượ n g , d i ễ n b i ế n v à r ú t r a mộ t s ố đ ặ c đ i ể m c ủ a c u ộ c k h ở i
n g h ĩ a L ê Th à n h P h ươ n g ở P h ú Y ê n , n h ưn g n h ìn c h u n g
c h ưa t h ậ t đ ầ y đ ủ c h ỉ d ừn g l ạ i ở mứ c đ ộ mộ t l u ậ n v ă n t ố t
nghiệp đại học.
T
3

Gần đây nhất, tháng 2/1997 nhà bảo tàng Phú Yên
c h o r a mắ t t ậ p k ỉ yế u " Da n h n h â n l ị c h s ử L ê T h à n h
P h ư ơn g ( 1 8 2 5 - 1 8 8 7 ) " n h â n k ỉ n i ệ m 1 1 0 n ă m n g à y mấ t
c ủ a n h à yê u n ướ c Lê Th à n h P h ươ n g v à l ễ đ ó n n h ậ n b ằ n g
c ô n g n h ậ n d i t í c h l ị c h s ử v ă n h ó a mộ v à đ ề n t h ờ ô n g . Tậ p
k ỉ yế u b a o g ồ m c á c b à i v i ế t c ủ a Ng u yễ n Na m P h o n g ,
P h a n Đì n h P h ù n g , Vũ Vă n Th o ạ i , c ó đ ề c ậ p đ ế n mộ t s ố
n é t v ề c u ộ c đ ờ i c ũ n g n h ư đ ó n g g óp c ủ a Lê Th à n h P h ươ n g
t r o n g p h o n g t r à o c ầ n V ươ n g ở P h ú Y ê n t ừ 1 8 8 5 - 18 8 7 .
T
3

N h ì n c h u n g c á c c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu t r ê n đ â y đ ã
b ướ c đ ầ u p h á t h ọ a đ ượ c n ộ i d u n g c ơ b ả n p h o n g t r à o
c h ố n g P h á p c ủ a n h â n d â n P h ú Yê n d ướ i s ự l ã n h đ ạ o c ủ a
L ê Th à n h P h ươ n g , đ ề c ậ p mộ t s ố t r ậ n đ á n h , c á c t h ủ l ĩ n h
n g h ĩ a q u â n c ũ n g n h ư mộ t v à i n h ậ n x é t v ề n g u yê n n h â n
thất bại của phong trào...

T
3


K ế t h ừa t ấ t c ả n h ữ n g t h à n h q u ả c ủ a n h ữn g n h à n g h i ê n
c ứu đ i t r ướ c đ ồ n g t h ờ i d ự a v à o k h ố i l ư ợ n g l ớ n t ư l i ệ u
c h ú n g t ô i S Ư U t ầ m t ạ i đ ị a p h ươ n g t r o n g c á c c h u yế n đ i
đ i ề n d ã , k h ả o s á t t h ự c đ ị a , đ ã g iú p c h ú n g t ô i g i ả i q u yế t
n h ữn g v ấ n đ ề đ ặ t r a t r o n g đ ề t à i . Qu a đ ó d ựn g l ạ i b ức
t r a n h s i n h đ ộ n g v à h à o h ù n g c ủ a n h â n d â n P h ú Yê n t r o n g
c u ộ c k h á n g c h i ế n c h ố n g P h á p x â m l ư ợ c d ướ i s ự l ã n h đ ạ o
c ủ a Lê Th à n h P h ư ơ n g n h ữn g n ă m 8 0 c ủ a t h ế k ỉ X I X .
T
3

3. Đ ố i t ư ợ n g v à p h ạ m v i n g h i ê n c ứu :
T
9

T3
9

- Đố i t ượ n g n g h iê n c ứu c ủ a đ ề t à i l à p h o n g t r à o yê u
n ướ c c h ố n g P h á p c ủ a n h â n d â n P h ú Y ê n n h ữn g n ă m 8 0
c ủ a t h ế k ỷ XI X d o Lê Th à n h P h ư ơ n g l ã n h đ ạ o d iễ n r a t ừ
1 8 8 5 đ ế n 1 8 8 7 c ù n g v ớ i n h ữn g b i ể u h i ệ n c ủ a n ó t r ê n c á c
mặ t ( q u á t r ì n h c h u ẩ n b ị , d i ễ n b i ế n , k ế t q u ả . .. ) ; đ ồ n g t h ờ i
đ ặ t t r o n g mố i l i ê n h ệ v ớ i p h o n g t r à o c ầ n V ươ n g c ả n ướ c
v à k h u v ực c á c t ỉ n h Na m T r u n g Kỳ.
T

3

Phạm vi nghiên cứu của đề tài tập trung vào quá trình
d i ễ n b i ế n c u ộ c k h ở i n g h ĩ a t ừ n g à y b ù n g n ổ 1 5 / 8 / 18 8 5 đ ế n
25/2/1887.
T
3

Năm 1885, cuộc khởi nghĩa dưới sự lãnh đạo của Lê
T h à n h P h ươ n g nổ r a ở P h ú Yê n n h ằ m h ưở n g ứn g c h i ế u
c ầ n Vư ơ n g c ủ a v u a H à m Ng h i . Tu y n h i ê n t r ướ c đ ó , p h o n g
t r à o đ ã c ó s ự c hu ẩ n b ị v ề l ự c l ượ n g t r o n g mộ t t h ờ i g i a n
t ươ n g đ ố i v à c ó mố i l i ê n h ệ k h á mậ t t h i ế t v ớ i t ổ c h ức Tụ
H i ề n Tr a n g - mộ t t ổ c h ức yê u n ướ c c h ố n g P h á p c ủ a k h u
v ực c á c t ỉ n h Na m T r u n g K ỳ đ ượ c t h à n h l ậ p ở mi ề n n ú i
p h í a T â y P h ú Yê n . Vì v ậ y, mụ c t i ê u c ủ a c u ộ c k h ởi n g h ĩ a
k h ô n g c h ỉ l ậ t đ ổ c h í n h q u yề n t a y s a i t h â n P h á p , t ổ c h ức
n h â n d â n c h ố n g g i ặ c t r o n g p h ạ m v i t ỉ n h P h ú Yê n mà c ò n
v ươ n r a n g o à i t ỉ n h , h ỗ t r ợ c h o p h o n g t r à o c á c t ỉ n h p h í a
N a m ( K h á n h Hò a , B ì n h Th u ậ n ) t r o n g c u ộ c đ ấ u t r a n h
c h ố n g t h ực d â n P h á p x â m l ư ợ c .
T
3

C u ộ c k h ở i n g h ĩ a L ê Th à n h P h ươ n g ở P h ú Yê n v ề c ơ
b ả n k ế t t h ú c k hi Lê Th à n h P h ươ n g v à mộ t s ố t h ủ l ĩ n h
n g h ĩ a q u â n b ị b ắ t g i ế t . Ng à y 2 5/ 2 / 1 8 8 7 B ù i Gi ả n g , mộ t
t h ủ l ĩ n h q u a n t r ọ n g c ủ a n g h ĩ a q uâ n r a h à n g T r ầ n B á Lộ c
đ á n h d ấ u s ự t a n r ã c ủ a p h o n g t r à o . T U Y n h i ê n , mộ t s ố
nghĩa quân còn sót lại cố gắng nhen nhóm lại phong trào

d ướ i s ự l ã n h đ ạ o c ủ a Ng u yễ n H à o S ự ( B á S ự) , h o ạ t đ ộ n g
ở mi ề n n ú i p h í a T â y c ủ a t ỉ n h c ố g ắ n g k é o d à i đ ế n n ă m
1892 thì bị Pháp đàn áp. Bá Sự bị xử chém coi như đánh
d ấ u s ự t a n r ã h o à n t o à n c ủ a p h o ng t r à o C ầ n V ươ n g ở P h ú
Yên.
T
3


4 . Ng u ồ n t ư l i ệ u :
Đ ể n g h i ê n c ứu đề t à i n à y, c h ú n g t ô i k h a i t h á c n h i ề u
n g u ồ n t ư l i ệ u k há c n h a u .
T
3

4 .1 Nguồn tư liệu chính thống do quốc sử quán triều
Nguyễn biên soạn gồm các tác phẩm chính:
T
1
3

" Đạ i Na m Nh ấ t T h ố n g C h í " , Tậ p I I I , p h ầ n g h i c h é p
v ề t ỉ n h P h ú Yê n . T à i l i ệ u n à y g i ú p c h ú n g t ô i t ì m h i ể u v ề
đ ấ t n ư ớ c , c o n n g ườ i P h ú Yê n t ừ k h i t h à n h l ậ p c h o t ớ i
n h ữn g n ă m 8 0 c ủ a t h ế k ỷ X I X. Đ ồ n g t h ờ i x á c đ ị n h đ ị a
danh các vùng đất xưa kia để đối chiếu với ngày nay n ơ i đ ị a b à n h o ạ t đ ộ n g c ủ a n g h ĩ a q u â n L ê Th à n h P h ư ơ n g .
T
3

" Đạ i N a m t h ực l ụ c c h í n h b i ê n " c á c t ậ p 2 9 , 3 0 , 3 7 .

Qua các bản tấu trình, lời châu phê của vua quan nhà
N g u yễ n mà c á c n h à c h é p s ử g h i l ạ i q u á t r ì n h đ à n á p c ủ a
t h ự c d â n P h á p đố i v ớ i c u ộ c k h ở i n g h ĩ a , g i ú p c h ú n g t ô i
đối chiếu với các tư liệu thành văn, tư liệu điền dã ở địa
p h ư ơ n g đ ể c ó t h ể k h ẳ n g đ ị n h c h ín h x á c c á c s ự k i ệ n l ị c h
sử đã diễn ra trên các vùng đất trong tỉnh vào thời kỳ
n à y.
T
3

" Qu ố c t r i ề u h ươ n g k h o a l ụ c ” c ủ a C a o Xu â n Dụ c . T á c
p h ẩ m g h i c h é p c á c k h o a t h i H ươ n g đ ượ c t ổ c h ứ c t ạ i c á c
đ i ể m t r ườ n g t h i ở n ướ c t a t ừ t h ờ i Gi a Lo n g đ ế n Kh ả i
Đ ị n h . Đ ặ c b i ệ t t ừ k h i t ỉ n h B ì n h Đ ị n h mở k h o a t hi H ươ n g
đ ầ u t i ê n ( 1 8 5 2 ) , t ạ o đ i ề u k i ệ n c h o s ĩ t ử P h ú Yê n t h a m g i a
ứ n g t h i v à c á c ô n g c ử, ô n g Tú s a u n à y t r ở t h à n h c á c t h ủ
l ĩ n h l ã n h đ ạ o p h o n g t r à o k h ở i n gh ĩ a L ê Th à n h P h ư ơ n g .
T
3

C á c t á c p h ẩ m t r ê n đ â y l à n h ữn g n g u ồ n t ư l i ệ u đ á n g
t i n c ậ y, k h i c h ú ng t ô i s ử d ụ n g t r o n g l u ậ n v ă n .
T
3

4 .2 C á c c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu k h á c :
T
3

N h ữn g c ô n g t r ì n h c ủ a t á c g i ả l à n g ư ờ i n ướ c n g o à i c ó

đ ề c ậ p đ ế n c u ộ c k h ở i n g h ĩ a Lê Th à n h P h ươ n g , đ á n g c h ú ý
là:
T
3

+ AI b e r t La b o r b e v ớ i t á c p h ẩ m " L a p r o v i n c e d e P h u
Yên"
T
3

+ G e o r g e Du r r v ve l l v ớ i t á c p h ẩ m " Tr ầ n B á Lộ c , T ổ n g
đ ố c d e Th u ậ n
T
3

Khánh, Savie et Son Oeuvre ".
T
3

+ C h e r l e s F o ur n i a u v ớ i c u ốn " An Na m T o n
kin"(1885-1896) và các bài biết đăng trên tạp chí nghiên
c ứu l ị c h s ử mấ y n ă m g ầ n đ â y.
T
3


N h ữn g t à i l i ệ u n à y c u n g c ấ p c h o c h ú n g t ô i n gu ồ n
t ư l i ệ u q u ý t r í c h t ừ c á c b á o c á o c ủ a n h ữn g t ê n t h ự c d â n
t h a m g i a t r ực t i ế p đ à n á p c u ộ c k h ở i n g h ĩ a .
T

3

- C á c t à i l i ệ u t r o n g n ướ c đ á n g k ể l à n h ữn g c ô n g t r ì n h
v i ế t v ề đ ị a p h ươ n g P h ú Yê n n h ư: " No n n ư ớ c P h ú Yê n "
c ủ a Ng u yễ n Đì n h T ư; " Da n h n h â n Lê Th à n h P h ươ n g " c ủ a
n h à B ả o t à n g P h ú Yê n ; " Đị a c h í P h ú Yê n " ; l u ậ n v ă n "
P h o n g t r à o c h ố n g P h á p c ủ a n h â n d â n P h ú Yê n n h ữn g n ă m
8 0 c ủ a t h ế k ỷ X I X v à k h ở i n g h ĩ a L ê Th à n h P h ươ n g " c ủ a
N g u yễ n Th ị Kh á n h Ho a ; c á c s á c h v i ế t v ề l ị c h s ử Đả n g b ộ
t ừ t ỉ n h đ ế n h u yệ n x ã . .. đ ã p h á c h ọ a n h ữn g n é t c ơ b ả n v ề
L ê Th à n h P h ươ n g , c á c t h ủ l ĩ n h n g h ĩ a q u â n c ũ n g n h ư c o n
n g ư ờ i , n h ữn g v ù n g đ ấ t c ó l i ê n q u a n đ ế n c u ộ c k h ở i n g h ĩ a .
Đ â y l à n h ữn g t ư l i ệ u q u ý g i á , đ á n g t r â n t r ọ n g mà c h ú n g
t ô i k ế t h ừa .
T
3

4 . 3 N g u ồ n t ư l i ệ u đ i ề n d ã t ạ i đ ị a p h ư ơn g :
T
3

Nguồn tư liệu này phong phú gồm nhiều loại.
T
3

* Những dấu tích còn sót lại:
T
3

S a u k h i d ẹ p t a n c u ộ c k h ở i n g h ĩ a d o L ê Th à n h P h ươ n g

l ã n h đ ạ o , Tr ầ n B á Lộ c r a s ức t r ấ n á p k h ố c l i ệ t n h ữn g
n g ư ờ i t h a m g i a k h ở i n g h ĩ a , đ ồ ng t h ờ i mu ố n x ó a b ỏ t ậ n
g ố c n h ữn g g ì l i ê n q u a n đ ế n n g h ĩa q u â n . Vì v ậ y, h ầ u h ế t
n h ữn g c ă n c ứ , đ ồ n t r ạ i c ủ a n g hĩ a q u â n b ị đ ố t c h á y, s a n
phẳng. Bên cạnh đó, sự kiện lịch sử oai hùng này đã xảy
r a c á c h đ â y t r ê n 1 0 0 n ă m n ê n n h ữn g d ấ u t í c h l i ê n q u a n
đ ế n n g h ĩ a q u â n n à y đ ã mờ n h ạ t , c h ỉ c ò n l ạ i n h ữn g t ê n g ọ i
l ưu g i ữ t r o n g n hâ n d â n . M ặ c d ù v ậ y n h ữn g đ ị a d a n h n h ư
X u â n Vi n h , Qu á n C a u , Xu â n Đà i , Hò n Đồ n , Ti ê n C h â u ,
B ì n h Tâ y, V ườ n X á , Vư ờ n Đì n h , Tổ n g B i n h .. . đ ã g i ú p
c h o c h ú n g t ô i t á i h i ệ n l ạ i v ị t r í c á c c ă n c ứ, đ ồ n t r ạ i c ủ a
n g h ĩ a q u â n c ũ n g n h ư n h ữn g c o n đ ườ n g t i ế n q u â n , r ú t l u i
trong suốt cuộc khởi nghĩa. Một vài cứ điểm cho đến nay
c h ỉ c ò n s ó t l ạ i n h ư Th à n h An t h ổ v ớ i n h ữn g b ờ t ườ n g ,
h à o n ướ c , l ũ y t r e g ợ i c h o c h ú n g t ô i h ì n h d u n g t r ậ n c h i ế n
đ ấ u q u yế t l i ệ t c ủ a t h u ở n à o . Đặ c b i ệ t c h ú n g t ô i p há t h i ệ n
r a mộ t s ố c ă n c ứ mà c h ưa đ ượ c n ó i đ ế n t r o n g c á c t à i l i ệ u
t r ướ c đ â y. Đó l à c ă n c ứ V ườ n Đì n h c ủ a n g h ĩ a q u â n t h u ộ c
h u yệ n P h ú Hò a , c ă n c ứ M i n h Đứ c t h u ộ c x ã B ì n h Ki ế n
d ướ i c h â n n g ọ n C h ó p C h à i , q u ê v ợ t h ứ Lê Th à n h P h ươ n g ;
h o ặ c c ă n c ứ V ườ n Xá - Hò a M ỹ n ằ m ở p h í a Tâ y h u yệ n
T u y Hò a g i á p v ớ i B ắ c Kh á n h Hò a . Đâ y l à h ậ u c ứ q u a n
t r ọ n g c u n g c ấ p q u â n l ư ơ n g c h o c á c đ ạ o q u â n B ù i Gi ả n g ,
L ê Th à n h B í n h d ọ c n g a n g t r ê n c á c c h i ế n t r ườ n g N a m
T r u n g K ỳ.
T
3


Q u a q u á t r ì n h kh ả o s á t t h ực đ ị a c h ú n g t ô i p h á t h i ệ n

mộ t s ố đ ị a d a n h mà n h ữn g n g ườ i n g h i ê n c ứu t r ướ c n h ầ m
l ẫ n c ó l i ê n q u a n đ ế n n g h ĩ a q u â n nh ư L â m c ấ m t h à n h Lo n g
c ấ m; Đị n h T r u ng t h à n h Đị n h S ơ n . C h ú n g t ô i c ò n c h ụ p
đ ượ c b ức c h â n d u n g c ủ a v ị t h ủ l ĩ n h L ê Th à n h P h ươ n g t ạ i
n g ô i đ ề n t h ờ l à ng M ỹ P h ú - q u ê hư ơ n g c ủ a ô n g .
T
3

N h ữn g t ư l i ệ u n à y g i ú p c h ú n g t a h ì n h d u n g t r o n g
c h ừn g mự c n h ấ t đ ị n h d i ễ n b i ế n , đ ị a b à n h o ạ t đ ộ n g c ủ a
c u ộ c k h ở i n g h ĩ a , c ó ấ n t ượ n g r õ r ệ t v ề v ị t h ủ l ĩ n h c ũ n g
n h ư n h ữn g n g ườ i t h a m g i a k h ở i ng h ĩ a , k h ắ c p h ụ c s ự t h i ế u
sót của các tư liệu thành văn.
T
3

* T à i l i ệ u t r u y ề n mi ệ n g :
T
3

Đ â y l à n g u ồ n t à i l i ệ u k h á p h o ng p h ú t ồ n t ạ i t r o n g
n h â n d â n q u a n h ữ n g c â u c h u yệ n k ể , n h ữn g l ờ i c a d a o , s ự
t í c h . . .. Tr o n g q u á t r ì n h đ i đ i ề n d ã , c h ú n g t ô i đ ã đ ế n h ầ u
n h ư t ấ t c ả n h ữn g n ơ i c ó l i ê n q u a n t ớ i c u ộ c k h ở i n g h ĩ a ,
g ặ p g ỡ c á c c ụ g i à t r ê n 7 0 t u ổ i đ ể k h a i t h á c . Họ l à l ớ p h ậ u
n h â n c ủ a n g h ĩ a q u â n Lê Th à n h P h ư ơ n g , n h ữn g c â u c h u yệ n
họ cung cấp là được nghe ông bà kể lại.
T
3

N h ữn g n ộ i d u n g mà c h ú n g t ô i k h a i t h á c ở n h ữn g n h â n
c h ứn g n à y t ậ p t r u n g v à o c á c v ấ n đ ề : Ho à n c ả n h p h á t s i n h ,
l ã n h t ụ n g h ĩ a q uâ n ; q u á t r ì n h p h á t t r i ể n ; n h ữn g d i t í c h ,
danh nhân, địa danh; thơ văn về cuộc khởi nghĩa...
T
3

C á c c â u h ỏ i v à p h ư ơ n g p h á p c ũ n g đ ượ c c h ú n g t ô i
c h u ẩ n b ị t r ướ c đ ể g ợ i c h o n h â n c h ứn g n h ớ l ạ i v à t r á n h h ọ
n ó i t h e o ý mu ố n c ủ a mì n h .
T
3

N h ữn g t à i l i ệ u n à y t h e o đ á n h g i á c ủ a c h ú n g t ô i l à
đ á n g t r â n t r ọ n g , s ố n g đ ộ n g , đ ượ c t r u yề n t ừ đ ờ i n à y q u a
đ ờ i k h á c mà k h ôn g n g u ồ n t à i l i ệ u n à o t h a y t h ế đ ượ c .
T
3

T u y n h i ê n , n g u ồ n t à i l i ệ u t r u yề n mi ệ n g c ó h ạ n c h ế l à
tính thiếu chính xác về thời gian và hệ thống. Để khắc
p h ụ c n h ượ c đ i ể m b ằ n g c á c h đ ố i c h i ế u l o ạ i t à i l i ệ u n à y
v ớ i c á c n g u ồ n tà i l i ệ u k h á c , c h ú n g t ô i đ ã l ọ c r a đ ượ c
n h ữn g t à i l i ệ u q u ý .
T
3

* Các tài liệu khác như gia phả các dòng họ, các bài
văn tế, thơ của các thủ lĩnh nghĩa quân, các bài ghi chép
c ủ a B á c Ng u yễ n Hồ n g S i n h , B ù i T â n , a n h Ng u yễ n N a m

P h o n g . . . g i ú p c h o c h ú n g t ô i h ướ n g n g h i ê n c ứu , t ì m h i ể u
các sự kiện lịch sử chính xác và đỡ vất vả hơn.
T
3

5.Phương pháp nghiên cứu:
Đ ề t à i n à y đ ượ c n e h i ê n c ứu t r ê n c ơ s ở v ậ n d ụ n g q u a n
đ i ể m v à p h ươ n g p h á p l u ậ n c h ủ n gh ĩ a M á c - Lê n i n .
T
3


N g o à i p h ươ n g p h á p l ị c h s ử v à ph ươ n g p h á p l ô g ic l à
c h ủ yế u , t r o n g q u á t r ì n h n g h i ê n c ứu c h ú n g t ô i c ò n á p
d ụ n g c á c p h ươ n g p h á p t ổ n g h ợ p , t h ố n g k ê , s o sá n h đ ố i
chiếu phân loại các tài liệu nhằm xác định biên niên, sự
k i ệ n , n h â n v ậ t đ ể t á i h i ệ n l ạ i b ức t r a n h l ị c h s ử mộ t c á c h
t r u n g t h ực . Qu a đ ó p h â n t í c h , đ á n h g i á t ì m r a b ả n c h ấ t
c ủ a c á c h i ệ n t ư ợ n g , t ì m h i ể u n g uyê n n h â n , d i ễ n b i ế n c u ộ c
k h ở i n g h ĩ a c ũ n g n h ư đ ặ c đ i ể m, t í n h c h ấ t , ý n g h ĩ a l ị c h s ử
v à n g u yê n n h â n t h ấ t b ạ i c ủ a p h o ng t r à o .
T
3

N g o à i r a q u á t r ì n h t h ực h i ệ n đ ề t à i , c h ú n g t ô i c ò n s ử
d ụ n g c á c p h ươ n g p h á p l i ê n n g à n h n h ằ m l à m c h o lu ậ n v ă n
thêm phong phú và tăng tính khách quan khoa học.
T
3

6.Đóng góp của luận văn:
T
3
6

D ự n g l ạ i b ức t r a n h l ị c h s ử p h o n g t r à o c h ố n g P h á p
n h ữn g n ă m 8 0 t h ế k ỷ X I X d ướ i s ự l ã n h đ ạ o c ủ a Lê Th à n h
P h ươ n g d i ễ n r a t ừ n ă m 1 8 8 5 đ ế n 1 8 8 7 v ớ i n h ữn g s ự k i ệ n
l ị c h s ử c h â n t h ực , c ó h ệ t h ố n g s o v ớ i n h ữn g g ì đ ã c ô n g
b ố t r ướ c đ â y t h ô n g q u a n h ữn g n gu ồ n t ư l i ệ u p h o n g p h ú ,
đ á n g t i n c ậ y.
T
3
6

T6
3

- T r ê n c ơ s ở đ ó l à m r õ n h ữn g đ ặ c đ i ể m, t í n h c h ấ t ,
n g u yê n n h â n t h ấ t b ạ i v à ả n h h ư ở n g c ủ a c u ộ c k h ở i n g h ĩ a
đ ố i v ớ i p h o n g t r à o c h ố n g P h á p c ù n g t h ờ i ở c á c t ỉn h k h u
v ực N a m T r u n g K ỳ v à c á c p h o n g t r à o s a u đ ó ở đ ị a
phương.
T
3

- B ổ s u n g n g u ồn t ư l i ệ u mớ i c h o v i ệ c n g h i ê n c ứu ,
b i ê n s o ạ n l ị c h s ử P h ú Y ê n g i a i đ o ạ n t r ướ c c á c h mạ n g
t h á n g Tá m v ố n t r ư ớ c đ â y c ò n n h i ề u mả n g t r ố n g .
T

3

- Gó p p h ầ n g i á o d ụ c , b ồ i d ưỡ n g t ì n h c ả m yê u q u ê
h ươ n g đ ấ t n ư ớ c l ò n g t ự h à o v ề t r u yề n t h ố n g đ ấ u t r a n h
a n h d ũ n g c ủ a c á c l ớ p c h a ô n g c h o t h ế h ệ t r ẻ h i ệ n n a y.
T
3

7. Bố cục của luận văn:
N g o à i p h ầ n mở đ ầ u v à p h ầ n k ế t l u ậ n , n ộ i d u n g l u ậ n
v ă n c h i a l à m 3 c h ươ n g :
T
3

C h ươ n g I : Vù n g đ ấ t P h ú Yê n v à t h ủ l ĩ n h L ê Th à n h
P h ươ n g
T
3

C h ươ n g I I : Qu á t r ì n h c h u ẩ n b ị l ực l ượ n g v à c á c g i a i
đ o ạ n c h í n h c ủ a c u ộ c k h ở i n g h ĩ a Lê Th à n h P h ươ n g
T
3

C h ươ n g I I I I : M ộ t s ố n h ậ n x é t v ề c u ộ c k h ở i n g h ĩ a L ê
T h à n h P h ươ n g ở P h ú Y ê n .
T
3

Đ ể h o à n t h à n h l u ậ n v ă n n à y, c hú n g t ô i đ ượ c s ự c h ỉ

d ẫ n t ậ n t ì n h c ủ a Th ầ y L ê P h ụ ng Ho à n g , t h ầ y N g u yễ n
P h a n Qu a n g , t h ầ y N g ô M i n h Oa n h v à s ự g i ú p đ ỡ c ủ a c á c
T
3


t h ầ y c ô t r o n g k h o a l ị c h s ử t r ườ n g Đ ạ i h ọ c S ư p h ạ m T h à n h
p h ố Hồ C h í M i nh . Tr o n g q u á t r ìn h s ưu t ầ m t ư l i ệ u c h ú n g
t ô i đ ượ c s ự g i ú p đ ỡ c ủ a c á c c ơ q u a n , c h í n h q u yề n đ ị a
p h ư ơ n g : Nh à b ả o t à n g P h ú Y ê n , S ở v ă n h o a Th ô n g t i n
P h ú Yê n , P h ò n g V ă n h ó a t h ô n g t i n h u yệ n Tu y A n , Th ư
v i ệ n Hả i P h ú , c á c c ấ p Đ ả n g ủ y, ủ y b a n n h â n d â n c á c x ã
c h ú n g t ô i đ ế n v à g i a đ ì n h h ọ Lê ở t h ô n M ỹ P h ú , x ã An
H i ệ p , g i a đ ì n h h ọ T r ầ n ở Qu í H ậ u , g i a đ ì n h h ọ Đặ n g ở x ã
H ò a An .
N h â n đ â y x i n đ ượ c p h é p b à y t ỏ s ự b i ế t ơ n c h â n t hà n h
v ề s ự g i ú p đ ỡ c a o q u í mà q u ý t h ầ y c ô , q u ý c ơ q u a n , q u ý
dòng họ đã dành cho chúng tôi trong quá trình thực hiện
đề tài.
T
3


CHƯƠNG 1: VÙNG ĐẤT PHÚ YÊN VÀ THỦ LĨNH LÊ
THÀNH PHƯƠNG
1.1 PHÚ YÊN – ĐẤT NƯỚC, CON NGƯỜI VÀ TRUYỀN THỐNG ĐẤU
TRANH YÊU NƯỚC:
1.1.1. Lịch sử hình thành:

L ị c h s ử h ì n h t h à n h t ỉ n h P h ú Yê n g ắ n l i ề n v ớ i q u á

t r ì n h k h a i p h á mở ma n g v ù n g đ ấ t p h í a Na m c ủ a d â n t ộ c
ta.
T
3

T h e o c á c t à i l i ệ u k h ả o c ổ h ọ c k h a i q u ậ t ở C ồ n Đì n h ,
G ò Ốc , Gi ồ n g Đồ n t h u ộ c n ề n v ă n h ó a S a Hu ỳn h t ạ i x ã
X u â n B ì n h , h u yệ n S ô n g C ầ u c ũ ng n h ư c ô n g c ụ b ằ n g đ á
n ằ m r ả i r á c c á c đ ị a p h ư ơ n g t r o n g t ỉ n h c h o t h ấ y, P h ú Y ê n
l à Vù n g đ ấ t c ó c o n n g ư ờ i t ụ c ư t ừ r ấ t s ớ m, c á c h n g à y n a y
s ớ m n h ấ t l à t ừ 4 . 0 0 0 - 3 .5 0 0 nă m v à mu ộ n n hấ t 2 .1 0 0
n ă m + 1 5 0 n ă m. Đ â y c ũ n g l à n i ê n đ ạ i c ủ a đ à n đ á , t ù v à đ á
t ì m đ ượ c ở h u yệ n Tu y An [ 1 2 4 ; 13 2 ] . C á c h i ệ n v ậ t k h ả o
c ổ t h u đ ượ c c h o b i ế t c h ủ n h â n v ă n h ó a S a Hu ỳn h l à
n h ữn g b ộ t ộ c t h u ộ c n g ữ h ệ Na m Đ ả o , c ó q u a n h ệ v ớ i d â n
c ư Đô n g S ơ n .
T
3

T r o n g Đạ i Na m N h ấ t Th ố n g C h í , p h ầ n d ựn g đ ặ t v à
d i ê n c á c h c ó c h é p : " Ph ú Y ê n x ư a l à đ ấ t Vi ệ t t h ư ờ n g đ ời
T ầ n t h u ộ c T ư ợn g q u ậ n , đ ời n h à H á n t h u ộ c v ề q uậ n N h ậ t
N a m . S a u b ị L â m Ấ p t h ô n t í n h , r ồ i b ị C h i ê m T h à nh c h i ế m
l ấ y l à m đ ấ t Bà Đ à i , Đà Di ễ n " [ 1 9 ; 7 ]. S ự t h ậ t Lâ m Ấ p v à
C h i ê m T h à n h v ẫ n l à mộ t n ướ c C h a mp a ở h a i t h ờ i k ỳ k h á c
n h a u . S á c h Kh â m Đị n h v i ệ t s ử c h é p r ằ n g : N ă m Nh â m D ầ n
( 1 0 2 ) ở p h í a Na m h u yệ n Nh ậ t Na m c ó h u yệ n Tượ n g Lâ m,
n g ư ờ i h u yệ n ấ y c ứ s a n g c ướ p p h á ở q u ậ n Nh ậ t Na m, b ở i
v ậ y v u a H á n mớ i đ ặ t q u a n c a i t r ị ở h u yệ n ấ y đ ể p h ò n g
ngừa rối loạn.

T
3

Đ ế n c u ố i đ ờ i Há n c ó n g ườ i h u yệ n T ượ n g L â m t ê n l à
K h u Li ê n g i ế t h u yệ n l ệ n h đ i , r ồ i t ự x ưn g l à v u a g ọ i l à
n ướ c L â m Ấ p . L â m Ấ p n g à y c à n g l ớ n mạ n h v à o c u ố i t h ế
k ỷ I V, b i ê n g i ớ i p h í a B ắ c g i á p Ho à n h S ơ n , p h í a N a m g i á p
P h ù N a m. Đ ế n t h ế k ỷ t h ứ V I I , t r i ề u đ ì n h Lâ m Ấ p c ó l o ạ n ,
t h a y đ ổ i n g ô i v ua r ồ i đ ổ i t ê n n ướ c l à Ho à n Vư ơ n g. Ho à n
V ư ơ n g đ e m q u â n đ á n h p h á C h â u G i a o v à c h i ế m l uô n C h â u
H o a n , C h â u Ái . N ă m M ậ u Tý ( 8 0 8 ) v u a n ướ c ấ y b è n l u i
v ề Qu ả n g N a m v à đ ổ i q u ố c h i ệ u l à C h i ê m T h à n h [ 2 2 ; 5 5 ].
T r o n g l ã n h t h ổ C h a mp a h ù n g mạ n h mộ t t h ờ i ấ y, đ ị a b à n
P h ú Y ê n n ằ m ở g i ữa h a i x ứ Vi J a ya ( C h à B à n , B ì n h Đị n h )
v à Ka u t h â r a ( Nh a Tr a n g , Kh á n h H ò a ) .
T
3


T h á n g 8 n ă m Hồ n g Đ ức t h ứ n h ấ t ( 1 4 7 0 ) Vu a C h i ê m
T h à n h l à Tr à To à n t h â n c h i n h d ẫ n q u â n t h ủ y b ộ đ á n h p h á
v ù n g đ ấ t Hó a C hâ u c ủ a Đ ạ i Vi ệ t . T ư ớ n g t h ủ b i ê n ở Hó a
C h â u l à P h ạ m V ă n Hi ế n c h ố n g k h ô n g n ổ i , c h o n g ườ i c h ạ y
v ề Th ă n g Lo n g c ấ p b á o . Ng à y 2 7 / 2 / 1 4 7 1 ( n ă m Hồ n g Đ ức
t h ứ 2 ) Vu a Lê Th á n h Tô n g đ e m đ ạ i b i n h đ á n h p h á t h à n h
C h à B à n . Ng à y 2 8 v u a c h o b a o v â y t h à n h , n g à y 1 / 3 h ạ
t h à n h b ắ t s ố n g Tr à To à n . Th ừ a t hắ n g v u a c h o q u â n v ượ t
C ù M ô n g t i ế n đ ế n Đè o C ả . S a u k h i Tr à To à n b ị b ắ t ,
T ư ớ n g C h i ê m T h à n h l à B ô Tr ì T r ì c h ạ y t h o á t đ ế n P h i ê n
L u n g ( P h a n R a n g ) g i ữ l ấ y đ ấ t ấ y x ưn g l à m v u a . K h i t r ở

v ề Th ă n g Lo n g t h á n g 6 n ă m T â n M ã o ( 1 4 7 1 ) , V u a Lê
T h á n h Tô n g l ấ y v ù n g đ ấ t mớ i c h i ế m đ ư ợ c l à m T h ừa
T u yê n Qu ả n g Na m. S ự k i ệ n n à y, s á c h Đạ i Na m N h ấ t
T h ố n g C h í c ó c h é p h ơ i k h á c v ề t h ờ i g i a n " Đ ời L ê T h á n h
T ô n g , N i ê n h i ệ u H ồ n g Đứ c t h ứ 6 ( 1 4 7 5 ) đ á n h C h i ê m
T h à n h m ở đ ấ t đ ế n đ â y - l ấ y n ú i T h ạ c h Bi l à m g i ới h ạ n "
[ 1 9 ; 7 ] n h ưn g c ũ n g c h o c h ú n g t a t h ấ y v ù n g đ ấ t t ừ Đ è o c ả
t r ở r a k h ô n g c ò n c ủ a n g ườ i C h i ê m. S ự k i ệ n Vu a Lê Th á n h
T ô n g t i ế n q u â n đ ế n Đ è o c ả c ũ n g đ ượ c t á c g i ả " N o n n ư ớc
P h ú Y ê n " n h ắ c đ ế n : " t h ừ a t h ắ n g , n h à v u a c h o q uâ n v ư ợt
q u a đ è o C ù Mô n g v à o đ ế n Đè o C ả . Đế n đ â y , n g à i r a l ệ n h
c h o k h á c b i a t rê n n ú i Đá Bi a r ồ i r a l ệ n h b a n s ư . K h i
q u â n t a r ú t v ề r ồi , c h í n h q u y ề n t a c h ỉ t h i h à n h đ ế n h u y ệ n
T u y Vi ễ n t h u ộ c t ỉ n h Bì n h Đị n h " [ 1 1 0 ; 6 9 ] . Vi ệ c n h à v u a
c h o k h ắ c c h ữ l ê n mặ t đ á l à m b i a p h â n đ ị n h r a n h g i ớ i h a i
n ướ c , t r o n g d â n g i a n l ưu t r u yề n c â u :
T
3

Chiêm Thành quá thử, binh bại quốc vong
T
3

A n N a m q u á t h ử , t ư ớn g t r u b i n h d i ệ t
T
3

( Ng h ĩ a l à :

C h i ê m T h à n h q u a đ â y q u â n t h u a n ướ c mấ t

T
3

A n Na m q u a đ â y t ướ n g mấ t q u â n t a n )
T
3

C ũ n g c ó t h u yế t kh á c c h o r ằ n g , c â u k h ắ c t r ê n b i a l à :
T
3

Dĩ Nam Chiêm Thành
T
3

D ĩ Bắ c d â n t r i ề u m ạ n g Vi ệ t N a m
T
3

( Ng h ĩ a l à : T ừ đ â y t r ở v ề Na m l à c ủ a C h i ê m T h à n h
T
3

T ừ đ â y t r ở r a B ắ c d â n p h ụ c mạ n g l ệ n h c ủ a Vi ệ t Na m) .
T
3

N h ưn g c ũ n g c ó t h u yế t c h o r ằ n g n h à v u a c h ỉ k h ắ c h a i
c h ữ " Hồ n g Đ ứ c " . Vì s ự k i ệ n t r ê n mà n ú i Th ạ c h B i đ ượ c

ma n g t ê n l à " N ú i Đá Bì a " .
T
3

N h ư v ậ y k ể t ừ nă m 1 4 7 1 v ù n g đ ấ t P h ú Y ê n đ ã t h u ộ c
v ề l ã n h t h ổ Đạ i V i ệ t , t h u ộ c Thừ a Tu yê n Qu ả n g Na m.
N h ưn g s ự t h ố n g t h u ộ c đ ó c h ỉ l à t r ê n d a n h n g h ĩ a , v ì n h à
T
3


L ê c h ưa t h i ế t l ậ p s ự q u ả n l ý c h ặ t c h ẽ , c h ưa đ ặ t t h à n h đ ơ n
v ị h à n h c h í n h r õ r à n g : " N h ư n g t ừ n ú i C ù Mô n g v à o N a m
c ò n t h u ộ c Ma n L è o " [ 1 9 ; 7 ]. Đi ề u n à y c ó n g h ĩ a l à v ù n g
đất từ đèo Cù Mông tới Đèo cả vẫn để trống - vùng đất
K i mi t ự d o p h á t t r i ể n . Nh ưn g d ù l à c h ưa c ó s ự q u ả n l ý
h à n h c h í n h c h ặ t c h ẽ t h ì n ú i Th ạ c h B i v ẫ n l à mố c p h â n
đ ị n h c ươ n g g i ớ i g i ữ a Đạ i Vi ệ t v à C h a mp a n h ư P hủ B i ê n
T ạ p Lụ c c ủ a Lê Q u í Đô n c h é p : " N ú i T h ạ c h Bi t h u ộ c t ỉ n h
P h ú Y ê n l à n ơi p h â n c ư ơn g g i ới g i ữ a t i ê n t r i ề u n ư ớc t a
v à n ư ớc C h i ê m T h à n h " [ 2 0 ; 2 1 3 ]
S ở d ĩ c ó s ự q u ả n l ý l ỏ n g l ẻ o , c ó l ẽ l à k h u v ực t ừ C ù
M ô n g đ ế n Đ è o C ả l ú c b â y g i ờ c ò n l à v ù n g r ừn g n ú i h o a n g
v u , h i ể m t r ở mà c ư d â n c h ủ yế u l à d â n t ộ c t h i ể u s ố . Và
t ì n h h ì n h đ ó k é o d à i đ ế n n ă m 1 5 7 8 , t ức l à s u ố t 10 7 n ă m.
T r o n g k h o ả n g t h ờ i g i a n n à y h ẳ n đ ã c ó l ưu d â n n g ư ờ i Vi ệ t
t ự đ ộ n g đ ế n s i n h c ơ l ậ p n g h i ệ p n h ưn g c h ắ c l à k h ô n g
nhiều.
T
3

N ă m 1 5 7 8 , Ng u yễ n Ho à n g s a u k hi đ ư ợ c v u a Lê An h
T ô n g c ử l à m t r ấ n t h ủ h a i x ứ Thu ậ n Hó a . Qu ả n g N a m đ ã
" ủ y n h i ệ m ô n g L ư ơn g Vă n C h á n h l à m t r ấ n b i ê n q u a n ,
c h i ê u t ậ p l ư u d â n đ ế n C ù Mô n g , B à Đà i , k h ẩ n h o a n g ở
Đ à Di ễ n " [ 1 9 ; 7 ] . N h ư v ậ y c ó t h ể t ừ s ự k i ệ n n à y v ù n g đ ấ t
P h ú Y ê n đ ượ c k ha i p h á , k h ẩ n h o a n g mộ t c á c h ma u c h ó n g
c ó h i ệ u q u ả t ừ v ù n g h o a n g h ó a t r ở n ê n t r ù p h ú . Tr o n g d â n
g i a n ô n g L ươ n g V ă n C h á n h đ ư ợ c t ô n t h ờ n h ư v ị t i ề n h i ề n
c ó c ô n g k h a i k h ẩ n đ ấ t P h ú Yê n v ậ y.
T
3

N ă m 1 6 1 1 , s a u m ộ t t h ờ i g i a n l ù i v ề p h í a Na m Đ è o c ả ,
q u â n C h i ê m T h à n h l ạ i g â y ấ n , C h ú a Ng u yễ n đ ã s a i c h ủ s ự
Văn Phong đem quân đánh dẹp thiết lập đơn vị hành
c h í n h v ớ i h a i h u yệ n Tu y Hò a v à Đ ồ n g Xu â n , đ ặ t p h ủ P h ú
Y ê n t h u ộ c d i n h Q u ả n g Na m v à c ử Vă n P h o n g l à m L ư u
t h ủ . S ự k i ệ n q ua n t r ọ n g n à y s á c h Đ ạ i Na m N h ấ t Th ố n g
C h í c h é p : " N ă m T â n H ợi ( 1 6 1 1) n g ư ời C h i ê m x â m l ấ n
b i ê n c ả n h , Vu a s a i c h ủ s ự Vă n Ph o n g d ẹ p y ê n , l ấ y đ ấ t ấ y
l à m h a i h u y ệ n Đồ n g Xu â n v à T u y Hò a , đ ặ t p h ủ Ph ú Y ê n
t h u ộ c d i n h Qu ả n g N a m v à d ù n g ô n g l à m L ư u t h ủ " [ 1 9 ; 7 ].
T
3

Như vậy là chỉ đến thời điểm này (1611) vùng đất
P h ú Yê n mớ i c h í n h t h ứ c s á p n h ậ t v à o b ả n đ ồ n ư ớ c Đạ i
Việt với đơn vị hành chính cấp Phủ ra đời và cũng kể từ
đ â y, c h í n h q u yề n C h ú a Ng u yễ n - Đ à n g Tr o n g mớ i t h ậ t s ự

c a i q u ả n v à k h a i k h ẩ n v ù n g đ ấ t n à y v ớ i q u i mô l ớ n , h à n g
l o ạ t c á c đ ị a d a n h t h u ầ n v i ệ t n h ư P h ú Y ê n , Đồ n g Xu â n ,
T u y Hò a đ ã x u ấ t h i ệ n , c á c t i ế n g C h ă m n h ư C ù M ô n g t h ì
đ ể n g u yê n h a y B à Đà i , B à Di ễ n Vi ệ t h ó a t h à n h Xu â n Đà i ,
Đà Rằng.
T
3


Do địa bàn Phú Yên có tốc độ phát triển nhanh chóng
v ề k i n h t ế - x ã h ộ i , c ó v ị t r í c h i ế n l ượ c q u a n t r ọ n g n ê n c h ỉ
ở c ấ p P h ủ s a u 1 8 n ă m đ ã đ ượ c n â n g l ê n t h à n h Di n h Tr ấ n
B i ê n , đ ồ n g t h ờ i v ù n g v e n b i ể n c ũ n g đ ượ c t ổ c h ức t h à n h
n h ữn g đ ơ n v ị h à n h c h í n h c ấ p c ơ s ở ( t h u ộ c ) , v ề v i ệ c n à y,
Đ ạ i Na m N h ấ t T h ố n g C h í c ó c h é p : " Đ ời Vua Hy Tông
(Nguyễn Phúc Nguyên) năm thứ 16 (Kỷ Tỵ 1629) Văn Phong
phản nghịch, vua sai phó tướng Nguyễn Vinh đánh dẹp rồi lập
dinh Trấn Biên sau gọi là Dinh Phú Yên, đặt quan tuần thủ,
lại ở những chỗ duyên biên gần biển đặt làm 38 thuộc"
T
3

T
1
3

[ 19;7].
T
3
6

Dinh Trấn Biên là đơn vị hành chính đặt ở vùng đất
t r ấ n g i ữ n ơ i b i ê n t h ù y, c a i q u ả n P h ủ P h ú Yê n g ồ m h a i
h u yệ n Đồ n g Xu â n v à Tu y H ò a . Lú c n à y Đ à n g Tr o n g d ướ i
q u yề n C h ú a Ng uyễ n c h i a l à m 7 d i n h : C h í n h Di nh ( P h ú
X u â n ) C ựu Di n h ( Ái Tử - Qu ả n g T r ị ) , Qu ả n g B ì n h , Võ
X á , B ố C h í n h , Q u ả n g N a m v à T r ấ n B i ê n [ 2 2 ; 63 ] . Vi ệ c
n â n g t ừ P h ủ l ê n Di n h Tr ấ n B i ê n ( t ừ 1 6 2 9 - 1 77 3 ) c h o
t h ấ y v ù n g đ ấ t P h ú Yê n đ ã đ ả m n h ậ n mộ t v a i t r ò q u a n
trọng trong việc phòng thủ biên cương, đồng thời giữ vị
t r í b à n đ ạ p mở r ộ n g p h ạ m v i ả n h h ưở n g v à c ươ n g v ực c ủ a
đ ấ t n ướ c .
T
3

T r ấ n B i ê n Di n h đ ổ i t h à n h P h ú Yê n Di n h c ó l ẽ v à o
n ă m 1 6 5 3 , k h i mà q u â n C h i ê m T h à n h x â m l ấ n , c a i c ơ
H ù n g Lộ c t h ố n g l ĩ n h 3 . 0 0 0 q u â n đ á n h đ u ổ i đ ế n t ậ n P h a n
R a n g , l ấ y đ ấ t ấ y l ậ p r a P h ủ Th á i Ni n h s a u l à Di n h Th á i
K h a n g . P h ú Yê n k h ô n g c ò n l à m n h i ệ m v ụ Tr ấ n B i ê n n ữ a .
T h e o Lê Qu í Đô n , Di n h P h ú Yê n l ú c b ấ y g i ờ đ ã c ó 3 8
t h u ộ c . Th u ộ c c ó t ừ 5 0 0 n g ư ờ i t r ở l ê n đ ặ t 1 c a i t h u ộ c , mộ t
k ý t h u ộ c . Th u ộ c d ướ i 1 0 0 n g ư ờ i c h ỉ đ ặ t 1 t ướ n g t h ầ n ,
N h ữn g đ ơ n v ị n h ư t h ô n , p h ư ờ n g , n ậ u , ma n h ọ p l ạ i t h à n h
t h u ộ c . Tr o n g t h ờ i k ỳ n à y d â n s ố P h ú Y ê n l à 1 4 .6 4 8
n g ư ờ i . C á c n g ườ i ở mi ề n n ú i , v ũ n g , g à n h , c ửa b i ể n , c á c ,
đ è o , đ ò ,. . . đ ề u p h ả i n ộ p t h u ế [ 6 2 ;5 - 6 2 ; 6 ] .
T
3

T ừ n ă m 1 7 7 1 - 1 7 9 3 k h i Ng u yễ n N h ạ c , Ng u yễ n Hu ệ ,
N g u yễ n Lữ d ựn g c ờ k h ở i n g h ĩ a , P h ú Y ê n c ũ n g n h ư c ả
v ù n g đ ấ t t ừ Qu ả n g Na m v à o t ớ i B ì n h Th u ậ n r ồ i c ả mi ề n
G i a Đị n h t h u ộ c q u yề n k i ể m s o á t c ủ a n h à Tâ y S ơ n . Đạ i
N a m N h ấ t Th ố n g C h í g h i t ó m t ắ t g i a i đ o ạ n n à y, " Đ ờ i v u a
D u ệ Tô n ( Ng u yễ n P h ướ c Th u ầ n ) n ă m t h ứ 9 ( Qu í T ỵ)
[ 1 7 7 3 ] đ ấ t n à y b ị Tâ y S ơ n c h i ế m c ứ , đ ầ u l ú c t r u n g h ưn g
mớ i t h u p h ụ c " [ 1 5 ; 8 ]. C h í n h q u yề n T â y S ơ n b ỏ đ ơ n v ị
h à n h c h í n h d i n h , c h ỉ đ ể h u yệ n v à c ũ n g t ừ đ â y P h ú Y ê n l ạ i
c h ứn g k i ế n c u ộ c g i a o t r a n h g i ữa h a i l ự c l ượ n g Tâ y S ơ n
v à Ng u yễ n Án h .
T
3


T h á n g 5 / 1 7 7 5 , t ư ớ n g c ủ a C h ú a N g u yễ n l à Tố n g P h ú c
H i ệ p đ e m q u â n t ừ mi ề n Na m r a c h i ế m l ạ i P h ú Yê n , q u â n
b ộ đ ó n g ở Xu â n Đ à i , t h ủ y q u â n đ ó n g ở Vũ n g Lắ m , s a i t r i
h u yệ n Đồ n g Xu â n l à - B ạ c h Do ã n T r i ề u đ ò i Ng u yễ n Nh ạ c
t r ả l ạ i Đô n g C u n g Ng u yễ n P h ú c D ư ơ n g c h o c h ú a N g u yễ n .
L ự c l ư ợ n g Tâ y S ơ n l ú c b ấ y g i ờ b ị k ẹ p g i ữ a h a i g ọn g k ì m
, p h í a B ắ c l à q u â n T r ị n h , p h í a N a m l à q u â n N g u yễ n .
N g u yễ n Nh ạ c đ ã t ì m c á c h h ò a h o ã n v ớ i t ướ n g Tr ị n h l à
H o à n g Ng ũ P h úc đ a n g đ ó n g q u â n ở Qu ả n g Ng ã i , đ ồ n g
t h ờ i r ú t q u â n v ề Q u i Nh ơ n , x â y t h à n h , c ủ n g c ố l ực l ượ n g
đ ể đ ố i p h ó v ớ i q u â n C h ú a Ng u yễ n ở p h í a Na m.
T
3

T h á n g 5 / 1 7 7 5 , N g u yễ n Nh ạ c c ử Ng u yễ n Hu ệ đ e m

2 0 0 0 q u â n t ừ Qu i Nh ơ n k é o v à o p h ố i h ợ p v ớ i k ỵ b i n h
N g u yễ n Qu a n s S á n g , Lươ n g Vă n T r ực , c h ú a Th ủ y X á M a
K h ư ơ n g t ụ n g h ĩ a l ạ i n ú i La Hi ê n c ù n g v ớ i t h ủ y q u â n Lưu
Q u ố c Hù n g , T r ầ n Vă n Nh â m đ á n h ú p v à t i ê u d i ệ t h ơ n 1
v ạ n q u â n Tố n g P h ú c Hi ệ p đ ó n g ở V ị n h Xu â n Đà i . C a i đ ộ i
N g u yễ n Vă n Hi ề n b ị g i ế t c h ế t , c a i c ơ Ng u yễ n Kh o a Ki ê n
b ị b ắ t s ố n g , Tố n g P h ú c Hi ệ p b ỏ t h à n h c h ạ y. Đ ư ợ c t i n
T ố n g P h ú c Hi ệ p đ ạ i b ạ i ở P h ú Yê n , c h ú a Ng u yễ n đ ã đ i ề u
đ ộ n g c á c t ướ n g k é o q u â n v ề c ứu n g u y n h ưn g đ ề u t h ấ t b ạ i .
B ù i C ô n g Kế t ừ B ì n h Kh a n g đ e m q u â n đ ế n b ị b ắ t s ố n g ,
T ố n g Vă n Kh ô i t ừ Kh á n h Hò a r a b ị đ ộ i q u â n t r un g đ ạ o
T â y S ơ n d o P h ạ m V ă n Th a m, L ê V ă n Th à n h v à c h ú a Hỏ a
X á Y Th ô n g ở T h ạ c h Th à n h c ùn g t h ủ y q u â n c ủ a P h ạ m
N g ạ n c h ặ n đ á n h t i ê u d i ệ t t r ê n 5 00 q u â n t ạ i Đè o C ả , Tố n g
V ă n Kh ô i t ử t r ậ n . S a u t h ắ n g l ợ i n à y, đ ấ t P h ú Yê n t h u ộ c
v ề n h à Tâ y S ơ n .
T
3

T h á n g 5 / 1 7 9 3 , Ng u yễ n Án h đ e m q u â n r a đ á n h t h à n h
Q u i Nh ơ n , c á n h q u â n b ộ d o Tô n T h ấ t Hộ i c h ỉ h u y q u a c á c
t ỉ n h B ì n h Th u ậ n , Kh á n h Hò a t i ế n đ á n h P h ú Y ê n , T ướ n g
T â y S ơ n l à P h ạ m V ă n Đi ề m t h u a c h ạ y, q u â n N g u yễ n
c h i ế m l ạ i P h ú Yê n .
T
3

T h á n g 3 / 1 7 9 4 , t ư ớ n g n h à Tâ y S ơ n l à Ng u yễ n Vă n
H ưn g đ e m 4 0 . 0 0 0 q u â n v à o đ á n h P h ú Yê n , q u â n N g u yễ n
c h ố n g c ự k h á q u yế t l i ệ t n h ưn g c u ố i c ù n g t h ấ t b ạ i p h ả i r ú t

v ề Di ê n Kh á n h . C ũ n g t ừ s a u t r ậ n đ á n h n à y đ ế n n ă m 1 8 0 1 ,
P h ú Yê n t r ở t h à n h v ù n g đ ấ t t r a nh c h ấ p , g i à n h g i ậ t g i ữa
T â y S ơ n v à Ng u yễ n Án h , c ó l ú c t h u ộ c v ề Tâ y S ơ n , c ó k h i
c h ú a Ng u yễ n c h i ế m l ạ i . Đ á n g k ể l à t r ậ n đ á n h n ă m 1 8 0 1 ,
k h i t ướ n g Tâ y S ơ n l à Tr ầ n Qu a n g Di ệ u v à P h ạ m V ă n
Đ i ề m q u yế t c h i ế m P h ú Y ê n n h ưn g k h ô n g c ó k ế t qu ả , c ũ n g
t ừ đ ấ y đ ấ t P h ú Y ê n h o à n t o à n t h u ộ c v ề Ng u yễ n Á n h v à
đ ặ t l à m d i n h , l ụy s ở ở l à n g Hộ i P h ú , P h ủ Tu y A n , c ó
c ô n g đ ư ờ n g v à q u a n c a i t r ị ; đ ồ n g t h ờ i Ng u yễ n Á n h b ỏ
T
3


v i ệ c t h u s ưu r u ộn g ở P h ú Yê n n h ằ m t h u p h ụ c l ò ng d â n ở
v ù n g đ ấ t mớ i c h i ế m đ ượ c .
T ừ n ă m 1 8 0 2 - 1 8 8 5 . P h ú Yê n đ ặ t d ư ớ i s ự c a i t r ị c ủ a
t r i ề u đ ì n h n h à Ng u yễ n . Tr o n g t h ờ i g i a n n à y, P h ú Y ê n c ó
nhiều thay đổi về đơn vị hành chính.
T
3

N ă m 1 8 0 8 Gi a Lo n g t h ứ 7 , d i n h P h ú Y ê n đ ổ i t h à n h
t r ấ n P h ú Yê n đ ứn g đ ầ u l à L ưu Tr ấ n , s a u đ ổ i l à m t r ấ n t h ủ ,
có cai bạ và ký lục phụ tá.
T
3

T ừ n ă m 1 8 2 6 ( M i n h mạ n g t h ứ 7 ) đ ế n n ă m 1 8 3 2 t r ấ n
P h ú Yê n b ị h ạ x u ố n g l à m p h ủ P h ú Yê n ( t h uộ c B ì n h
Đ ị n h ) . Nă m 1 8 3 1 l ạ i đ ổ i t ê n p h ủ P h ú Y ê n t h à n h p h ủ Tu y

A n t h u ộ c t r ấ n B ì n h Đị n h .
T
3

Năm 1832 (Minh Mạng thứ 13) có sự chia lại đơn vị
h à n h c h í n h t r o n g n ướ c , t h ă n g p h ủ T u y An t h à n h t ỉn h P h ú
Y ê n , đ ặ t 2 t y: B ố C h á n h v à Án S á t , t h u ộ c B ì n h P h ú t ổ n g
đ ố c t h ố n g h ạ t . Tỉ n h l ỵ đ ặ t ở Th à n h An Th ổ , Th ôn Lo n g
U yê n , P h ủ Tu y An .
T
3

N ă m G i á p Ng ọ - 1 8 3 4 Vu a M i n h M ạ n g đ ặ t r a c á c
T r ực , c á c K ỳ. Tí n h t ừ k i n h đ ô P h ú Xu â n t r ở r a c ó : B ắ c
T r ực ( H ữu Tr ực ) , H ữu K ỳ, B ắ c
T
3

K ỳ, t r ở v à o c ó : N a m t r ực ( T ả t r ự c ) , Tả k ỳ, Na m k ỳ,
P h ú Y ê n t h u ộ c Tả k ỳ ( t ừ B ì n h Đị n h đ ế n P h ú Y ê n ) .
T
3

N ă m 1 8 5 3 - ( T ự Đ ứ c t h ứ 6 ) , t ỉ n h P h ú yê n b ị h ạ x uố n g
g ọ i l à đ ạ o P h ú Y ê n d o t ỉ n h B ì n h Đị n h t h ố n g t h u ộ c . Đế n
n ă m 1 8 5 9 đ ặ t t h ê m c h ức Tu yê n p h ủ s ứ, C h á n h , P h ó Qu ả n
Đạo.
T
3

N ă m 1 8 7 5 Vu a T ự Đ ứ c c h ỉ d ụ 3 t ỉ n h Hà t ĩ n h , Qu ả n g
t r ị , P h ú yê n đ ượ c n â n g l ê n t h à n h t ỉ n h . Tỉ n h P h ú Y ê n d o
T ổ n g đ ố c B ì n h P h ú t h ố n g h ạ t , c ó mộ t B ố c h á n h , mộ t Án
s á t , mộ t Đố c h ọ c .
T
3

T ừ n ă m 1 8 8 5 - 1 9 4 5 , P h ú Y ê n đ ặ t d ướ i á c h đ ô h ộ c ủ a
T h ự c d â n P h á p . T h ờ i g i a n ấ y, t r i ề u đ ì n h n h à Ng uyễ n p h ả i
c h ị u s ự b ả o h ộ c ủ a P h á p t r ê n v ù n g đ ấ t T r u n g K ỳ ( t ừ Ng h ệ
t ĩ n h đ ế n B ì n h t h u ậ n ) n ê n v ừa c ó t u ầ n p h ủ v ừ a c ó c ô n g s ứ
P h á p c a i t r ị . Tr ê n c á c mặ t c h í n h t r ị , k i n h t ế ,v ă n h o á , x ã
h ộ i c ó n h ữn g t h a y đ ổ i l ớ n .
T
3

T ó m l ạ i l ị c h s ử h ì n h t h à n h v ù n g đ ấ t P h ú yê n g ắ n l i ề n
v ớ i c u ộ c Na m t i ế n c ủ a d â n t ộ c ở t h ế k ỷ 1 6 , 1 7 t r o n g đ ó
v a i t r ò t o l ớ n c ủ a c á c q u a n l ạ i C h ú a Ng u yễ n mà c ụ t h ể l à
b ậ c t i ề n h i ề n L ươ n g Vă n C h á n h c ó c ô n g t r o n g bu ổ i đ ầ u
k h a i p h á v ù n g đ ấ t P h ú Yê n , đ ể t r ê n c ơ s ở đ ó n ă m 1 6 1 1
đ ơ n v ị h à n h c h ín h - P h ủ P h ú Yê n đ ư ợ c t h à n h l ậ p . T r ả i
q u a n h ữn g b i ế n t h i ê n c ủ a l ị c h s ử v à c ô n g l a o x â y đ ắ p c ủ a
T
3


n h i ề u t h ế h ệ , t ỉ n h P h ú Yê n d ầ n d ầ n h ì n h t h à n h v à c ó v ị
t r í k h á q u a n t r ọ ng ở k h u v ực d u yê n h ả i mi ề n Tr u n g t r o n g
s ự p h á t t r i ể n k i nh t ế - x ã h ộ i c ũ n g n h ư t r u yề n t h ố n g đ ấ u

t r a n h yê u n ướ c c ủ a d â n t ộ c .
1.1.2 Vài nét về địa lý:
T
3

P h ú Yê n l à mộ t t ỉ n h t h u ộ c v ù n g d u yê n h ả i m i ề n
Trung Trung Bộ nằm ở tọa độ từ 12°50’ đến 13°42’ vĩ
B ắ c v à t ừ 1 0 3 ° 4 ’ đ ế n 1 0 9 ° 2 3 ’k i n h Đô n g , p h í a B ắ c g i á p
t ỉ n h B ì n h Đị n h , p h í a Na m g i á p t ỉn h Kh á n h Hò a , p h í a T â y
g i á p t ỉ n h Gi a La i v à Đ ắ c L ắ c , p h í a Đô n g g i á p b i ể n Đô n g .
T
3

T ỉ n h c ó d i ệ n t í c h t ự n h i ê n l à 5 .2 2 3 k m2 , c h i ề u d ọ c
c h ỗ d à i n h ấ t l à 1 1 6 K m, c h i ề u n g a n g c h ồ r ộ n g n h ấ t
k h o ả n g 7 8 K m, c h ồ h ẹ p n h ấ t k h oả n g 4 6 K m, n h ì n g i ố n g
n h ư mộ t h ì n h n ă m c ạ n h . S á c h Đạ i Na m N h ấ t Th ố n g C h í
mô t ả v ị t h ế P h ú Y ê n t h u ở x ư a : " Đ ô n g Tâ y c á c h n h a u 6 1
d ặ m, N a m B ắ c c á c h n h a u 1 7 2 d ặ m, p h í a Đô n g đ ế n b i ể n
1 6 d ặ m, p h í a Tâ y đ ế n ma n đ ộ n g 4 5 d ặ m; p h í a Na m đ ế n
đ è o Đạ i Lĩ n h t hu ộ c h u yệ n Qu ả ng P h ú c t ỉ n h Kh á n h Hò a
1 0 0 d ặ m; p h í a B ắ c đ ế n đ è o C ù M ô n g t h u ộ c h uyệ n Tu y
P h ướ c t ỉ n h B ì n h Đị n h 7 2 d ặ m" [ 1 9 ; 6 0 ] . Ng à y n a y, t ỉ n h
P h ú Yê n c ó 7 h u yệ n v à 1 t h ị x ã : Tí n h t h e o c h i ề u B ắ c N a m c ó c á c h u yệ n S ô n g c ầ u , Tu y A n , P h ú Hò a , h u yệ n
T u y Hò a ; p h í a Tâ y l à c á c h u yệ n : Đồ n g Xu â n , S ơ n Hò a ,
S ô n g Hì n h , Th ị x ã Tu y Hò a n ằ m b ê n b ờ s ô n g B a v ớ i d a n h
t h ắ n g Nú i Nh ạ n , S ô n g Đà l à t r u n g t â m k i n h t ế , c h í n h t r i ,
xã hội của tỉnh.
T
3

Đ ị a h ì n h t ỉ n h P h ú Yê n r ấ t p h ức t ạ p , đ a d ạ n g , n g h i ê n g
t ừ T â y s a n g Đô n g . C ó t h ể c h i a r a 3 k h u v ực l ớ n : Vù n g
núi, vùng bán sơn địa và vùng đồng bằng.
T
3

V ù n g n ú i t h u ộ c k h u v ự c p h í a T â y g ồ m c á c hu yệ n
Đ ồ n g Xu â n , S ơ n H ò a v à S ô n g Hi nh c ó đ ị a h ì n h p hứ c t ạ p ,
n ú i n o n t r ù n g đ i ệ p , t ựa l ưn g v à o d ã y Tr ườ n g S ơ n . P h í a
B ắ c l à d ã y C ù M ô n g , g i á p v ớ i t ỉ n h B ì n h Đị n h , c ó n h ữn g
đ ỉ n h c a o t ừ 5 0 0 m đ ế n t r ê n 8 0 0 m n h ư Hò n K è , Hò n K h ô . .. ,
p h í a N a m t ỉ n h l à d ã y Đ è o C ả , g i á p v ớ i t ỉ n h Kh á n h Hò a
v ớ i c á c đ ỉ n h c a o t r ê n 7 0 0 m, n h ư H ò n Ôn g , Hò n C h ả o .
H ò n K ỳ Đà . . . , p h í a Tâ y t ừ B ắ c x u ố n g N a m n ố i v ớ i
T r ườ n g S ơ n t r ù n g đ i ệ p c ủ a Tâ y N g u yê n v ớ i n h ữn s đ ỉ n h
c a o 1 . 0 0 0 m, n h ư n ú i La Hi ê n , Hò n R ừn g Gi à , Hò n Dù ,
H ò n Nú i C h ú a . Đ â y l à n h ữn g v ù n g c ă n c ứ đ ị a t r o n g
p h o n g t r à o Tâ y S ơ n đ ế n k h á n g c h i ế n c h ố n g P h á p, c h ố n g
M ỹ s a u n à y.
T
3

V ù n g b á n s ơ n đ ị a t ươ n g đ ố i b ằ n g p h ẳ n g c h ạ y d ọ c
t h e o h a i c o n s ô ng l ớ n : S ô n g B a v à S ô n g C á i v ớ i c á c đ ị a
T
3


d a n h La Ha i , Xu â n Qu a n g ( Đồ n g Xu â n ) , C ủ n g S ơ n , S ơ n

H à , S ơ n Ng u yê n ( S ơ n Hò a ) , An X u â n , An Ng h i ệ p ( Tu y
An) có nhiều đồng cỏ tự nhiên rất thuận lợi trong việc
c h ă n n u ô i g i a s ú c , đ ặ c b i ệ t l à n gự a c h i ế n p h ụ c vụ n g h ĩ a
q u â n T â y S ơ n v à c á c t r ậ n đ á n h t r o n g k h ở i n g h ĩ a Lê Th à n h
P h ươ n g ( n g à y n a y ở A n Xu â n c ò n d u y t r ì t r u yề n t h ố n g
n u ô i v à đ u a n g ựa h à n g n ă m v à o d ị p t ế t ) .
V ù n g đ ồ n g b ằ n g P h ú Yê n đ ượ c x e m l à r ộ n g l ớ n n h ấ t
k h u v ực mi ề n Tr u n g . R ộ n g n h ấ t l à đ ồ n g b ằ n g Tu y Hò a
t ức c h â u t h ổ S ô n g Đ à R ằ n g v à S ô n g B à n Th ạ c h v ớ i
khoảng 2 vạn hecta đất canh tác - Đây là vùng trọng điểm
k i n h t ế v à d â n c ư c ủ a t ỉ n h P h ú Y ê n . Th ứ đ ế n l à đ ồ n g
b ằ n g Tu y An - C h â u t h ổ S ô n g C á i v à r ả i r á c c ó n h ữn g
đ ồ n g b ằ n g n h ỏ ở h u yệ n S ô n g C ầ u , v ù n g v e n S ô n g C á i
h u yệ n Đồ n g Xu â n .
T
3

Sông ngòi tỉnh Phú Yên có khá nhiều, phần lớn ngắn
và dốc với 2 sông chính: Sông Ba và Sông Cái. Sông Ba
( S ô n g Đ à R ằ n g ) d à i l à n h ấ t d u yê n h ả i mi ề n Tr u n g , b ắ t
n g u ồ n t ừ Tâ y N g u yê n d à i 3 5 0 K m c h ả y n g a n g q u a t ỉ n h đ i
q u a c á c h u yệ n S ơ n Hò a , S ô n g Hi n h , Tu y Hò a . P h ú Hò a v à
T h ị x ã Tu y Hò a r ồ i đ ổ r a c ử a Đ à D i ễ n , t r o n g p h ạ m v i P h ú
Y ê n d à i 9 0 K m. S ô n g C á i t ừ Ko m T u m q u a h u yệ n Đồ n g
X u â n c h ả y x u ố n g Tu y An d à i 7 6 Km. N g o à i r a c ó c á c s ô n g
T a m G i a n g h u yệ n S ô n g C ầ u d à i 2 8 K m, S ô n g B à n Th ạ c h
h u yệ n Tu y H ò a d à i 5 0 K m. H à n g n ă m c á c s ô n g c u n g c ấ p
k h o ả n g 1 2 t ỷ m 3 n ướ c n g ọ t t h u ậ n l ợ i c h o s ả n x u ấ t đ ờ i
s ố n g v à x â y d ựn g c á c c ô n g t r ì n h t h ủ y n ô n g v à t h ủ y l ợ i ,
đ ồ n g t h ờ i b ồ i đ ắ p mộ t l ượ n g l ớ n p h ù s a c h o c á c c á n h

đ ồ n g h ạ l ưu s ô n g l à m t ă n g đ ộ p h ì c h o đ ấ t , t ă n g n ă ng s u ấ t
c â y t r ồ n g [ 8 7 ; 9 ].
T
3

B ờ b i ể n P h ú Yê n d à i 1 8 9 K m, q ua n h c o k h ú c k h uỷu ,
c ó n h i ề u b á n đ ả o n h ô r a l à m t h à n h v ũ n g , v ị n h n h ư: Xu â n
Đ à i , Ô Lo a n , Vũ n g R ô . . . k h ô n g c h ỉ t h u ậ n l ợ i c h o t à u
t h u yề n c ậ p b ế n t r á n h b ã o mà l à n ơ i n u ô i t r ồ n g t h ủ y s ả n
v à n h i ề u d a n h l a m t h ắ n g c ả n h . Tr ê n q u ố c l ộ 1 t ạ i x ã Xu â n
T h ị n h ( S ô n g C ầ u ) n ú i c h ạ y d à i r a b i ể n h ì n h mộ t c o n k ỳ
l â n t ạ o n ê n v ị n h X u â n Đà i , k h i ế n c h o n ơ i n à y t h à n h mộ t
căn cứ hải quân rất tốt. Tại đây trong cuộc chiến tranh
g i ữ a T â y S ơ n v à C h ú a Ng u yễ n . C á c b ê n đ ã b a o l ầ n d ù n g
l à m n ơ i đ ó n g t h ủy q u â n v à n h i ề u t r ậ n t h ủ y c h i ế n đ ã d i ễ n
r a [ 9 5 ; 4 3 ] . Dã y Đ è o C ả ở p h í a Na m t ỉ n h k é o d à i r a b i ể n ,
t ạ o t h à n h mũ i Đi ệ n - Đi ể m đ ấ t l i ề n n h ô r a b i ể n Đô n g đ ó n
n h ậ n á n h mặ t t r ờ i s ớ m n h ấ t c ủ a Tổ q u ố c .
T
3

V ù n g b i ể n P h ú Yê n c h ị u ả n h h ưở n g b ở i h a i l u ồ n g h ả i
l ưu n ó n g v à l ạ nh t ạ o n ê n n ơ i s i n h t r ưở n g c ủ a h ơ n 5 0 0
T
3


loài thủy sản, trong đó có 35 loài có giá trị kinh tế cao:
C á t h u , c á Ng ừ , c á M ù , c á Ng ựa , n ă n g s u ấ t k h a i t h á c
h à n g n ă m t r ê n 4 6. 0 0 0 t ấ n [ 8 7 ; 7 2 ].

D i ệ n t í c h đ ấ t r ừn g c ủ a P h ú Yê n c ó k h o ả n g 3 9 5 .1 8 5
h e c t a c h i ế m 7 5 % d i ệ n t í c h t ự n h iê n c ủ a t ỉ n h . R ừn g l ạ i c ó
n h i ề u l o à i c â y q u í h i ế m: H ươ n g , C ẩ m L a i , Gõ , S a o Đe n
v à c á c l o ạ i t h ả o mộ c : Tr ầ m H ư ơ n g , K ỳ N a m, S a N h â n ,
C â y Tô h ạ p h ươ n g đ ượ c k h ắ c và o An h Đỉ n h đ ờ i M i n h
M ạ n g t h ứ 1 7 [ 8 4 ; 8 1 ]. Ng o à i r a r ừn g P h ú Yê n c ó n h i ề u
đ ộ n g v ậ t h o a n g d ã q u í : B ò r ừn g , K h ỉ , T r ă n , C á s ấ u , t r o n g
đ ó p h ả i k ể đ ế n l à H ổ ( C ọ p ) . Tr o n g d â n g i a n c ò n p h ả n á n h
c â u c a d a o v ề nạ n h ổ : " C ọ p Nú i L á , C á S ô n g Hi n h " . Ở
v ù n g n ú i h u yệ n S ơ n Hò a , c ò n c ó B ò r ừn g v à Vo i - N h ữn g
loài vật quý hiếm có tên trong sách đỏ.
T
3

P h ú Y ê n c ó mạ n g l ướ i g i a o t hô n g k h á p h á t t r i ể n .
D ư ớ i t h ờ i n h à Ng u yễ n , đ ườ n g Th i ê n l ý c h ạ y đ à i t ừ " N a m
đ ế n B ắ c t ỉ n h c ả t h ả y 1 7 3 d ặ m" v à h ệ t h ố n g đ ườ n g q u a n
b á o t ừ P h ủ Tu y- A n đ ế n c á c đ ị a p h ư ơ n g t r o n g t ỉ nh , p h í a
T â y " t h ô n g đ ế n đ ị a g i ớ i h a i n ướ c Th ủ y X á v à Hỏ a Xá "
[ 1 9 ; 3 8 ] . Đâ y l à n h ữn g c o n đ ườ n g q u a n t r ọ n g đ ả m b ả o
v i ệ c đ i l ạ i g i ữa c á c v ù n g t r o n g t ỉ n h v à c ò n l à n h ữn g
đ ườ n g h à n h q u â n c h i ế n l ượ c c ủ a n g h ĩ a q u â n Lê T h à n h
P h ươ n g t r o n g p h o n g t r à o c h ố n g P h á p n h ữn g n ă m c ủ a t h ế
k ỷ XI X .
T
3

V ề k h í h ậ u , t ỉ n h P h ú Yê n t h u ộ c v ù n g n h i ệ t
mù a , " mù a x u â n k h í t r ờ i ô n h ò a , mù a h ạ n ó n g
t h u đ ô n g g i a o t i ế p t h ì mư a l ụ t v à k h í t r ờ i má t "

D o c h ị u ả n h h ưở n g k h í h ậ u đ ạ i d ư ơ n g n ê n n h i ệ t
b ì n h h à n g n ă m k h ô n g c a o t r u n g b ì n h 2 6 ,5 0 c , l ú c
l à 2 9 , 5 o c , l ú c t h ấ p n h ấ t 2 2 ,5 ° c .
T
3

đới, gió
nự c ; l ú c
[ 1 9 ; 1 2 ].
độ trung
cao nhất

P h ú Yê n c ó t i ề m n ă n g k h o á n g s ả n r ấ t p h o n g p h ú ,
p h â n b ố r ả i r á c k h ắ p c á c đ ị a p hư ơ n g , t r o n g t ỉ n h: v à n g ở
S ô n g Hi n h , S ơ n H ò a , b ô x í t ở Tu y A n , đ á Gr a n i t ở h u yệ n
T u y Hò a , T i t a n ở S ô n g C ầ u . Đặ c b i ệ t mỏ s ắ t ở S ơ n Đ ị n h T u y An c ó t r ữ l ư ợ n g 9 1 4 .0 0 0 t ấ n - Đâ y l à n g u ồ n n g u yê n
liệu quan trọng cung cấp cho việc chế tạo vũ khí của
n g h ĩ a q u â n t r o n g p h o n g t r à o c h ố ng P h á p c u ố i t h ế k ỷ X I X .
T
3

P h ú Yê n c ó đ i ề u k i ệ n t ự n h i ê n t h u ậ n l ợ i n ê n t ừ l â u đ ã
t h u h ú t c ư d â n c á c mi ề n n g o à i Th a n h Hó a , Qu ả n g B ì n h ,
Q u ả n g Na m v à o l ậ p n g h i ệ p . Đị a t h ế P h ú Yê n đ ượ c v í n h ư
b ức t ườ n g t h à n h c ó 3 mặ t l à n ú i n o n t r ù n g đ i ệ p b a o
q u a n h , h a i đ ầ u c ó h a i đ è o c a o n g ă n t r ở , p h í a Đô n g l à b i ể n
c ả , b ê n t r o n g l à n h ữn g đ ồ n g b ằ n g x e n k ẽ . C h í n h v ị t h ế
ấ y, t u y l à t ỉ n h n h ỏ n h ưn g " d â n c ư đ ô n g đ ú c " , l à " v ù n g đ ấ t
q u a n t r ọ n g " [ 9 4 ; 6 2 ] k h i P h ú Yê n t r ở t h à n h p h á o đ à i v ữn g
T

3