Bài giảng học môi trường và tài nguyên

Chỉång 1

CẠC KHẠI NIÃÛM CÅ BN VÃƯ
MÄI TRỈÅÌNG V TI NGUN
1.1.

KHOA HC MÄI TRỈÅÌNG

Khoa hc mäi trỉåìng nghiãn cỉïu mäúi quan hãû giỉỵa mäi trỉåìng v con ngỉåìi
trong quạ trçnh phạt triãøn ca x häüi. Hay nọi mäüt cạch khạc khoa hc mäi trỉåìng nghiãn
cỉïu mäi trỉåìng säúng trong cạc mäúi quan hãû kinh tãú x häüi nhàòm âm bo hiãûu qu sỉí dủng,
bo täưn tại tảo v lm phong phụ hån cháút lỉåüng ca mäi trỉåìng säúng.
Khoa hc mäi trỉåìng l mäüt ngnh khoa hc ráút räüng låïn, phỉïc tảp v cọ tênh liãn
ngnh cao, âỉåüc dỉûa trãn cå såí ca nhiãưu ngnh khoa hc tỉû nhiãn, x häüi v cäng nghãû
nhỉ sinh thại hc, sinh hc, thäø nhỉåỵng hc, âải dỉång hc ...

1.2 CẠC KHẠI NIÃÛM CÅ BN VÃƯ MÄI TRỈÅÌNG
1.2.1- Khại niãûm mäi trỉåìng :
Mäi trỉåìng bao gäưm cạc úu täú tỉû nhiãn v úu täú váût cháút nhán tảo quan hãû máût
thiãút våïi nhau, bao quanh con ngỉåìi, cọ nh hỉåíng âãún âåìi säúng, sn xút, sỉû täưn tải v
phạt triãøn ca con ngỉåìi v thiãn nhiãn - (Lût bo vãû mäi trỉåìng). Báút cỉï mäüt váût thãø, mäüt
sỉû kiãûn no cng täưn tải v diãùn biãún trong mäi trỉåìng.
Mäi trỉåìng säúng l täøng håüp cạc âiãưu kiãûn bãn ngoi cọ nh hỉåíng tåïi sỉû säúng v
phạt triãøn ca cạc cå thãø säúng.
Mäi trỉåìng säúng ca con ngỉåìi l täøng håüp cạc âiãưu kiãûn váût l, họa hc sinh hc,
x häüi bao quanh v cọ nh hỉåíng tåïi sỉû säúng v phạt triãøn ca cạ nhán v cäüng âäưng con
ngỉåìi. Mäi trỉåìng säúng ca con ngỉåìi l c v trủ bao la, trong âọ cọ hãû màût tråìi bao gäưm
trại âáút l bäü pháûn nh hỉåíng trỉûc tiãúp v r rãût nháút âäúi våïi con ngỉåìi.
1.2.2- Cáúu trục ca mäi trỉåìng:
Trong mäi trỉåìng säúng ln cọ sỉû täưn tải v tỉång tạc giỉỵa cạc thnh pháưn vä sinh
v hỉỵu sinh.

Vãư màût váût l trại âáút âỉåüc chia lm 3 quøn vä sinh : khê quøn, thy quøn v âëa
quøn. Chụng âỉåüc cáúu thnh båíi cạc ngun täú váût cháút v chỉïa âỉûng nàng lỉåüng dỉåïi cạc
dảng khạc nhau: quang nàng, thãú nàng, cå nàng, âiãûn nàng, họa nàng...

1


Vóử mỷt sinh hoỹc trón traùi õỏỳt coù sinh quyóứn bao gọửm caùc cồ thóứ sọỳng vaỡ nhổợng bọỹ
phỏỷn cuớa thaỡnh phỏửn vọ sinh taỷo nón mọi trổồỡng sọỳng cuớa caùc cồ thóứ naỡy.
1. Thaỷch quyóứn (mọi trổồỡng õỏỳt):
Laỡ lồùp voớ traùi õỏỳt coù õọỹ daỡy 60-70 km trón phỏửn luỷc õởa vaỡ 2-8 km dổồùi õaùy õaỷi
dổồng. Tờnh chỏỳt vỏỷt lyù vaỡ thaỡnh phỏửn hoùa hoỹc cuớa thaỷch quyóứn tổồng õọỳi ọứn õởnh , coù aớnh
hổồớng to lồùn õóỳn sổỷ sọỳng trón traùi õỏỳt.
2. Thuớy quyóứn (mọi trổồỡng nổồùc)
Laỡ phỏửn nổồùc cuớa traùi õỏỳt bao gọửm õaỷi dổồng, sọng, họử, suọỳi, nổồùc ngỏửm, bng
tuyóỳt vaỡ hồi nổồùc... Tọứng lổồỹng nổồùc 1454,7.106 km3, lổồỹng nổồùc naỡy nóỳu phuớ lón bóử mỷt
traùi õỏỳt seợ taỷo nón 1 lồùp nổồùc daỡy 0,3-0,4 m bao gọửm nổồùc mỷn, nổồùc ngoỹt vaỡ nổồùc lồỹ.
Thuớy quyóứn õoùng 1 vai troỡ cổỷc kyỡ quan troỹng , khọng thóứ thióỳu õổồỹc trong vióỷc duy trỗ cuọỹc
sọỳng cuớa con ngổồỡi, sinh vỏỷt vaỡ cỏn bũng khờ hỏỷu toaỡn cỏửu.
3. Khờ quyóứn ( mọi trổồỡng khọng khờ )
Laỡ lồùp khọng khờ bao quanh traùi õỏỳt. Khờ quyóứn õoùng vai troỡ cổỷc kyỡ quan troỹng
trong vióỷc duy trỗ sổỷ sọỳng vaỡ quyóỳt õởnh tờnh chỏỳt khờ hỏỷu thồỡi tióỳt trón traùi õỏỳt.
4. Sinh quyóứn :
Bao gọửm caùc cồ thóứ sọỳng, thaỷch quyóứn, thuớy quyóứn vaỡ khờ quyóứn taỷo nón mọi trổồỡng
sọỳng cuớa sinh vỏỷt. Hay noùi mọỹt caùch khaùc sinh quyóứn laỡ thaỡnh phỏửn mọi trổồỡng coù tọửn taỷi
sổỷ sọỳng. Sinh quyóứn gọửm caùc thaỡnh phỏửn hổợu sinh (coù sổỷ sọỳng ) vaỡ thaỡnh phỏửn vọ sinh coù
quan hóỷ chỷt cheợ vaỡ tổồng taùc phổùc taỷp vồùi nhau. Khaùc vồùi caùc quyóứn vỏỷt lyù vọ sinh, sinh
quyóứn ngoaỡi vỏỷt chỏỳt vaỡ nng lổồỹng coỡn chổùa caùc thọng tin sinh hoỹc vồùi taùc duỷng duy trỗ
cỏỳu truùc vaỡ cồ chóỳ tọửn taỷi, phaùt trióứn cuớa caùc vỏỷt sọỳng. Daỷng thọng tin phổùc taỷp vaỡ phaùt trióứn
cao nhỏỳt laỡ trờ tuóỷ con ngổồỡi coù taùc õọỹng ngaỡy caỡng maỷnh meợ õóỳn sổỷ tọửn taỷi vaỡ phaùt trióứn

cuớa traùi õỏỳt.
Nhổợng bióỳn õọứi sỏu rọỹng, maỷnh meợ trón traùi õỏỳt, cuợng nhổ nhổợng hoaỷt õọỹng ban õỏửu
cuớa con ngổồỡi ồớ trong vuợ truỷ õóửu do trờ tuóỷ con ngổồỡi taỷo nón. Tổỡ nhỏỷn thổùc õoù hỗnh thaỡnh
khaùi nióỷm trờ quyóứn. Trờ quyóứn bao gọửm caùc bọỹ phỏỷn cuớa traùi õỏỳt, taỷi õoù coù taùc õọỹng cuớa trờ
tuóỷ con ngổồỡi. Trờ quyóứn chờnh laỡ nồi õang xaớy ra nhổợng taùc õọỹng to lồùn vóử mọi trổồỡng maỡ
khoa hoỹc mọi trổồỡng cỏửn õi sỏu nghión cổùu.
1.2.3- Caùc chổùc nng cồ baớn cuớa mọi trổồỡng :
ọỳi vồùi mọỹt caù thóứ con ngổồỡi, cuợng nhổ vồùi cọỹng õọửng nhióửu ngổồỡi vaỡ caớ xaợ họỹi
loaỡi ngổồỡi, mọi trổồỡng sọỳng coù thóứ xem laỡ coù 3 chổùc nng cồ baớn :



Mọi trổồỡng laỡ khọng gian sọỳng cuớa con ngổồỡi.
Mọi trổồỡng laỡ nồi cung cỏỳp taỡi nguyón cỏửn thióỳt cho cuọỹc sọỳng vaỡ hoaỷt õọỹng
saớn xuỏỳt cuớa con ngổồỡi.

2


•

Mäi trỉåìng l nåi chỉïa âỉûng cạc phãú thi do con ngỉåìi tảo ra trong cüc
säúng v hoảt âäüng sn xút ca mçnh.

1. Mäi trỉåìng l khäng gian säúng ca con ngỉåìi:
Trong cüc säúng ca mçnh con ngỉåìi cáưn cọ mäüt khäng gian säúng v hoảt âäüng våïi
mäüt phảm vi (âäü låïn) cng nhỉ mäüt cháút lỉåüng nháút âënh.
Trại âáút, bäü pháûn mäi trỉåìng gáưn gi nháút ca loi ngỉåìi trong hng tràm triãûu nàm
qua khäng thay âäøi vãư âäü låïn. Trong khi âọ dán säú loi ngỉåìi trãn trại âáút lải tàng lãn theo
cáúp säú nhán. Diãûn têch bçnh qn âáưu ngỉåìi theo âọ â gim sụt ráút nhanh chọng (bng1.1).

Bng 1.1 : Quạ trçnh tàng trỉåíng dán säú v thu hẻp diãûn têch bçnh qn âáưu ngỉåìi trãn thãú giåïi:
Nàm
Dán säú ( triãûu )
Diãûn têch âáút /ngỉåìi.ha

-106
0,125
120000

- 105
1,0
15000

104
5,0
3000

0
200
75

1650
545
27,5

1840
1000
15

1930

2000
7,5

1994
5000
3,0

2010
7000
1,88

Sỉû hản chãú khäng gian säúng cn bë sỉû phán bäú khäng âãưu vãư máût âäü dán säú cng
lm thãm càng thàóng. Tải cạc vng âä thë, khu cäng nghiãûp, vng thám canh näng nghiãûp
diãûn têch âáút bçnh qn âáưu ngỉåìi chè bàòng 1/100 tháûm chê 1/1000 trë säú trung bçnh trãn
ton trại âáút.
Mäüt säú âãư ti nghiãn cỉïu cho tháúy ràòng máût âäü dán säú quạ âäng âục dáùn âãún sỉû máút
äøn âënh x häüi, tan våỵ gia âçnh, tr em khäng âỉåüc ni dỉåỵng giạo dủc chu âạo, täüi phảm
tàng nhiãưu. Khäng gian säúng quạ cháût chäüi g bọ, con ngỉåìi s bë ỉïc chãú, hãû thäúng näüi tiãút
bë âo läün, tỉì âáy sinh ra nhiãưu càn bãûnh tháưn kinh, tưn hon, ung thỉ v dãù dng bë cạc
ngưn bãûnh khạc xám nháûp.
Con ngỉåìi âi hi khäng gian säúng khäng chè vãư phảm vi räüng låïn m cn c vãư
cháút lỉåüng. Khäng gian säúng cọ cháút lỉåüng cao trỉåïc hãút phi sảch s , tinh khiãút, củ thãø l
khäng khê, âáút, nỉåïc tiãúp xục våïi con ngỉåìi v âỉåüc con ngỉåìi sỉí dủng khäng chỉïa hồûc
chỉïa êt cháút báøn, âäüc hải âäúi våïi sỉïc khe ca con ngỉåìi, cnh quan tỉåi âẻp hi ha, tha
mn vãư tháøm m v tám l ca con ngỉåìi.
2. Mäi trỉåìng l nåi cung cáúp ti ngun :
Mäi trỉåìng l nåi con ngỉåìi khai thạc ngưn lỉûc vãư váût liãûu, nàng lỉåüng cáưn thiãút
cho cüc säúng v sn xút ca mçnh. Táút c cạc nãưn sn xút tỉì sàn bàõt, hại lỉåüm, qua näng
nghiãûp âãún cäng nghiãûp âãưu phi sỉí dủng cạc ngun liãûu : âáút, nỉåïc, khäng khê, khoạng
sn láúy tỉì trại âáút v cạc dảng nàng lỉåüng ci, gäù, than, dáưu khê, nàõng, giọ ...bàõt ngưn tỉì

nàng lỉåüng màût tråìi hồûc nàng lỉåüng ngun tỉí khai thạc tỉì nàng lỉåüng tiãưm tng trong váût
cháút cáúu thnh trại âáút.
Våïi sỉû phạt triãøn ca vàn minh loi ngỉåìi nhiãưu ngưn váût liãûu thiãn nhiãn khäng
tại tảo trãn trại âáút ngy cng suy gim. Âãø khàõc phủc tçnh trảng ny con ngỉåìi tiãún hnh
thàm d, kho sạt, khai thạc cạc ti ngun tiãưm tng trong lng âáút, dỉåïi biãøn c âãø cọ
thãm ngun liãûu måïi. Khoa hc v cäng nghãû cng â âỉåüc sỉí dủng v chãú tảo nãn cạc
váût liãûu nhán tảo thay thãú váût liãûu thiãn nhiãn hồûc täø håüp cạc tênh nàng ca váût liãûu thiãn

3


nhiãn trong mäüt váût liãûu nhán tảo. Váût liãûu måïi trong nhiãưu trỉåìng håüp l nhán täú tảo nãn
nhỉỵng tiãún bäü quan trng vãư khoa hc v cäng nghãû. Nhỉng mäüt säú trỉåìng håüp gáy nãn
nhỉỵng váún âãư gay cáún ca mäi trỉåìng nhỉ mäüt säú nhỉûa täøng håüp khäng thãø phán hy theo
con âỉåìng tỉû nhiãn hay mäüt säú họa cháút trỉì sáu diãût c cọ chu k phán hy kẹo di nhiãưu
nàm.
3. Mäi trỉåìng l nåi chỉïa âỉûng phãú thi :
Trong sỉí dủng ngun liãûu v nàng lỉåüng trong cüc säúng sinh hoảt v sn xút ca
mçnh con ngỉåìi chỉa bao giåì v háưu nhỉ khäng bao giåì âảt hiãûu sút 100%. Nọi cạch khạc
con ngỉåìi ln ln tảo ra phãú thi : phãú thi sinh hoảt v phãú thi sn xút. Mäi trỉåìng
chênh l nåi chỉïa âỉûng cạc phãú thi âọ. Trong cạc x häüi chỉa cäng nghiãûp họa, máût âäü dán
säú tháúp, cạc phãú thi thỉåìng âỉåüc tại sỉí dủng. Cạc cháút bi tiãút âỉåüc dng lm phán bọn,
cạc phãú thi tỉì näng, lám sn âỉåüc dng lm thỉïc àn gia sục hồûc nhiãn liãûu. Nhỉỵng cại
khäng thãø tại sỉí dủng, tại chãú thỉåìng âỉåüc phán hy tỉû nhiãn båíi vi sinh váût sau mäüt thåìi
gian tỉång âäúïi ngàõn âãø tråí lải thnh håüp cháút hồûc ngun täú dng lm ngun liãûu cho quạ
trçnh sn xút måïi. Trong x häüi cäng nghiãûp họa, máût âäü dán säú cao, lỉåüng phãú thi
thỉåìng ráút låïn, khäng â nåi chỉïa âỉûng, quạ trçnh phán hy tỉû nhiãn khäng â sỉïc xỉí l.
Nhiãưu cháút phãú thi khäng thãø phán hy tỉû nhiãn hồûc cọ âäüc tênh ráút cao täưn tải våïi mäüt
lỉåüng nh. Váún âãư chỉïa âỉûng v xỉí l phãú thi tråí thnh váún âãư càng thàóng ca mäi trỉåìng.
1.2.4- Phán loải mäi trỉåìng:

Ty theo mủc âêch v näüi dung nghiãn cỉïu mäi trỉåìng säúng ca con ngỉåìi âỉåüc
phán thnh mäi trỉåìng thiãn nhiãn, mäi trỉåìng nhán tảo v mäi trỉåìng x häüi.
- Mäi trỉåìng thiãn nhiãn bao gäưm cạc nhán täú thiãn nhiãn: váût l, họa hc v sinh
hc täưn tải khạch quan ngoi mún ca con ngỉåìi hồûc êt chëu sỉû chi phäúi ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng nhán tảo bao gäưm nhỉỵng nhán täú váût l sinh hc, x häüi do con ngỉåìi
tảo nãn v chëu sỉû chi phäúi ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng x häüi bao gäưm cạc mäúi quan hãû giỉỵa ngỉåìi v ngỉåìi tảo nãn sỉû thûn
låüi hồûc tråí ngải cho sỉû täưn tải v phạt triãøn ca cạ nhán v cäüng âäưng ca con ngỉåìi.
Sỉû phán chia ny chè âãø phủc vủ mủc âêch nghiãn cỉïu, phán têch cạc hiãûn tỉåüng
phỉïc tảp trong mäi trỉåìng. Trong thỉûc tãú c 3 loải mäi trỉåìng cng täưn tải, xen láùn vo
nhau v tỉång tạc våïi nhau hãút sỉïc chàût ch. Cạc thnh pháưn mäi trỉåìng khäng täưn tải åí
trảng thại ténh m ln cọ sỉû chuøn họa åí trong tỉû nhiãn, diãùn ra theo chu trçnh v thäng
thỉåìng åí dảng cán bàòng.

1.3. TI NGUN
1.3.1- Khại niãûm:
Theo nghéa räüng ti ngun l ca ci nghéa l táút c nhỉỵng gç cọ thãø dng vo mäüt
mủc âêch hnh âäüng no âọ. Trong khoa hc mäi trỉåìng ti ngun l táút c nhỉỵng gç cọ

4


trong thión nhión vaỡ trong xaợ họỹi coù thóứ phuỷc vuỷ cuọỹc sọỳng, saớn xuỏỳt vaỡ caùc hoaỷt õọỹng khaùc
cuớa con ngổồỡi. Hay noùi mọỹt caùch khaùc taỡi nguyón bao gọửm tỏỳt caớ caùc nguọửn vỏỷt lióỷu , nng
lổồỹng, thọng tin coù trón traùi õỏỳt vaỡ trong khọng gian vuợ truỷ maỡ con ngổồỡi coù thóứ sổớ duỷng
phuỷc vuỷ cuọỹc sọỳng vaỡ sổỷ phaùt trióứn cuớa mỗnh.
1.3.2- Phỏn loaỷi taỡi nguyón:
Taỡi nguyón coù thóứ phỏn thaỡnh 2 loaỷi chờnh: taỡi nguyón thión nhión vaỡ taỡi nguyón con
ngổồỡi.
- Taỡi nguyón thión nhión laỡ nhổợng taỡi nguyón coù sụn trong tổỷ nhión, con ngổồỡi coù

thóứ khai thaùc, gia cọng chóỳ bióỳn õóứ sổớ duỷng vaỡo nhổợng muỷc õờch nhỏỳt õởnh. ỏỳt, nổồùc, rổỡng,
bióứn, khoaùng saớn... laỡ taỡi nguyón thión nhión.
- Taỡi nguyón con ngổồỡi laỡ sổùc lao õọỹng chỏn tay, trờ thổùc, tọứ chổùc, thóứ chóỳ xaợ họỹi
tỏỷp quaùn, tờn ngổồợng õem laỷi cho xaợ họỹi sổùc maỷnh vaỡ khaớ nng haỡnh õọỹng coù hióỷu quaớ hồn.
ọỹi nguợ cọng nhỏn, caùn bọỹ, ngổồỡi quaớn lyù, phaùp luỏỷt, cồ quan quaớn lyù kinh tóỳ, õoaỡn thóứ xaợ
họỹi, tọn giaùo laỡ nhổợng taỡi nguyón con ngổồỡi.
Taỡi nguyón thión nhión laỷi coù thóứ phỏn thaỡnh taỡi nguyón vỏỷt lióỷu , taỡi nguyón nng
lổồỹng vaỡ taỡi nguyón thọng tin .
- Taỡi nguyón vỏỷt lióỷu laỡ nhổợng taỡi nguyón cỏỳu taỷo bũng caùc nguyón tọỳ vỏỷt chỏỳt coù ồớ
trón traùi õỏỳt .
- Taỡi nguyón nng lổồỹng bao gọửm nng lổồỹng mỷt trồỡi vaỡ caùc dỏựn xuỏỳt cuớa noù (nhổ
nng lổồỹng nổồùc, gioù, soùng...), nng lổồỹng õởa nhióỷt vaỡ nng lổồỹng haỷt nhỏn.
- Taỡi nguyón thọng tin laỡ taỡi nguyón di truyóửn sinh hoỹc nũm trong gen caùc sinh vỏỷt.
Trong sổớ duỷng cuỷ thóứ ngổồỡi ta chia ra taỡi nguyón õỏỳt , taỡi nguyón nổồùc, taỡi nguyón
khờ hỏỷu, taỡi nguyón sinh vỏỷt , taỡi nguyón lao õọỹng ...
Theo khaớ nng taùi taỷo, taỡi nguyón õổồỹc phỏn thaỡnh taỡi nguyón taùi taỷo õổồỹc vaỡ taỡi
nguyón khọng taùi taỷo õổồỹc.
- Taỡi nguyón taùi taỷo õổồỹc laỡ taỡi nguyón coù thóứ tổỷ duy trỗ hoỷc õổồỹc bọứ sung mọỹt
caùch lión tuỷc, coù thóứ õổồỹc thay thóỳ hoỷc phuỷc họửi sau mọỹt thồỡi gian vồùi õióửu kióỷn phuỡ hồỹp.
Vờ duỷ nhổ nng lổồỹng mỷt trồỡi, cỏy trọửng, vỏỷt nuọi, nguọửn nổồùc, khọng khờ...
- Taỡi nguyón khọng thóứ taùi taỷo õổồỹc laỡ taỡi nguyón tọửn taỷi mọỹt caùch coù haỷn, seợ mỏỳt õi
hoỷc hoaỡn toaỡn bióỳn õọứi, khọng coỡn giổợ õổồỹc tờnh chỏỳt ban õỏửu sau quaù trỗnh sổớ duỷng nhổ
taỡi nguyón khoaùng saớn, dỏửu moớ..., caùc thọng tin di truyóửn cho õồỡi sau bở mai mọỹt.
Theo sổỷ tọửn taỷi, ngổồỡi ta chia taỡi nguyón thaỡnh caùc loaỷi taỡi nguyón dóự mỏỳt vaỡ taỡi
nguyón khọng bở mỏỳt.
- Taỡi nguyón dóự mỏỳt coù thóứ phuỷc họửi hoỷc khọng phuỷc họửi õổồỹc. Taỡi nguyón phuỷc
họửi õổồỹc laỡ taỡi nguyón coù thóứ õổồỹc thay thóỳ hoỷc phuỷc họửi sau mọỹt thồỡi gian vồùi õióửu kióỷn
phuỡ hồỹp, vờ duỷ nhổ cỏy trọửng, con vỏỷt nuọi, nguọửn nổồùc bở nhióựm bỏứn.

5

- Ti ngun khäng bë máút bao gäưm ti ngun v trủ (bỉïc xả màût tråìi, nàng lỉåüng
thy triãưu...), ti ngun khê háûu (nhiãût, áøm ca khê quøn, nàng lỉåüng ca giọ...) v ti
ngun nỉåïc.
1.3.3- Âàûc tênh cå bn ca mäüt säú ti ngun phäø biãún nháút:
1. Ti ngun âáút :
Ti ngun âáút l ti ngun váût liãûu cọ nghéa cỉûc k quan trng âäúi våïi con
ngỉåìi. Âáút l cå såí ca chäù åí; âëa bn khai thạc cạc ti ngun näng, lám, ngỉ nghiãûp; nåi
xáy dỉûng cạc cå såï sn xút cäng nghiãûp v cạc cå såí hả táưng ca x häüi.
Vãư säú lỉåüng ti ngun âáút xạc âënh theo diãûn têch. Vãư cháút lỉåüng, xạc âënh theo âäü
phç nhiãu cáưn thiãút cho sn xút näng nghiãûp v cạc nhu cáưu sỉí dủng khạc.
Theo ti liãûu quan tràõc viãùn thạm,vo khong cúi tháûp k 1980 täøng säú diãûn têch
trãn trại âáút l 14777 triãûu ha, trong âọ 1527 triãûu ha bë bàng bao ph v 13250 triãûu ha cọ
màût âáút. Trong diãûn têch âọ cọ 12% l âáút canh tạc, 24%l âáút âäưng c cho chàn ni,
32%l âáút rỉìng, 32% l âáút cỉ trụ v âáút âáưm láưy ngáûp màûn hồûc ngáûp ngt. T lãû cạc loải
âáút thay âäøi ráút nhiãưu ty theo âiãưu kiãûn thiãn nhiãn v trçnh âäü phạt triãøn kinh tãú x häüi
ca tỉìng nỉåïc v tỉìng vng. Âáút cọ tiãưm nàng khai thạc näng nghiãûp trãn ton trại âáút
khong 3200 triãûu ha, hiãûn nay måïi khai thạc 1500 triãûu ha.
Ti ngun âáút trãn thãú giåïi nhçn chung âang åí tçnh trảng suy thoại nghiãm trng do
bë khai thạc quạ mỉïc våïi nhỉỵng phỉång thỉïc khäng thêch håüp, do phạ hoải táưng ph gáy
xọi mn, rỉía träi. ÅÍ Hoa K bçnh qn mäùi nàm khong 8.5 triãûu ha bë nỉåïc v giọ xọi
cún âi khong 25.000 triãûu táún âáút mu måỵ. Trãn mäùi ha âáút canh tạc trung bçnh bë xọi
mn tỉì 1.8 - 3.4 táún âáút / nàm. Lỉåüng âáút dinh dỉåỵng bë rỉỵa träi vo khong 5.4 - 8.4 triãûu
táún hng nàm, tỉång âỉång våïi sỉû máút âi ca 30 - 50 triãûu táún lỉång thỉûc.
Biãún âäøi khê háûu kãút håüp biãûn phạp sỉí dủng âáút khäng håüp l gáy ra sa mảc họa.
Ỉåïc tênh âãún nay 10% âáút cọ tiãưm nàng khai thạc näng nghiãûp trãn trại âáút bë sa mảc họa.
Sa mảc Sahara åí Bàõc Phi mäùi nàm tiãún vãư Âëa Trung Hi hng tràm mẹt, lm máút âi hàòng
nàm khong 100.000 ha âáút näng nghiãûp v âäưng c.
Cạc biãûn phạp lm âáút , bọn phán, tỉåïi tiãu v x thi nỉåïc khäng håüp l cng gáy

ra tçnh trảng âáút bë ä nhiãùm båíi cạc cháút âäüc. Hng nàm15% âáút trãn ton cáưu bë suy thoại
vç l do nhán tảo. Trong âọ suy thoại vç xọi mn do nỉåïc 55.7%, do giọ 28%, 12,1% do
máút dinh dỉåỵng. ÅÍ Trung Qúc diãûn têch âáút bë suy thoại 280 triãûu ha, chiãúm 30% lnh thäø,
åí ÁÚn Âäü máút 3,7 triãûu ha âáút träưng trt mäùi nàm, khu vỉûc Cháu Ạ Thại Bçnh Dỉång
860triãûu ha âáút bë hoang mảc họa.
Nỉåïc ta cọ trãn 33 triãûu ha âáút, hiãûn nay âỉåüc phán bäú sỉí dủng nhỉ sau :
- Sn xút näng nghiãûp
- Âáút cọ rỉìng
- Âáút chun dng ( giao thäng , vỉûc nỉåïc , m )

6

6993.103ha.
9395.103ha.
972.103ha.


- Âáút åí
- Âáút b hoang chỉa dng
(gäưm âáút bàòng 1035.103ha , âáút âäưi nụi 11268.103ha).

818 ha.
14925.103ha.

Sn xút näng nghiãûp âỉåüc phán thnh 7 vng kinh tãú khạc nhau: vng Trung du
miãưn nụi Bàõc Bäü, vng âäưng bàòng säng Häưng, vng dun hi Bàõc Trung Bäü, vng dun
hi Nam Trung Bäü, vng Táy Ngun, vng Âäng Nam Bäü v âäưng bàòng säng Cỉíu Long.
Âáút sn xút näng nghiãûp ch úu åí âäưng bàòng säng Häưng v âäưng bàòng säng Cỉíu Long.
Cọ khong trãn 5triãûu ha âáút träưng cáy hng nàm, trong säú ny cọ khong trãn 4 tiãûu ha âáút
träưng lụa. Diãûn têch âáút an ton hån 2 triãûu ha , cọ khong gáưn 3 triãûu ha âáút hồûc bë nhiãùm

màûn hồûc bë phn. Âáút lụa hng nàm bë thu hẻp hng vản ha do bë láún chiãúm âãø lm âáút åí
v xáy dỉûng cäng trçnh. Do nản phạ rỉìng hiãûn nay 11 triãûu ha âäưi nụi â tråí thnh âäưi nụi
trc. Do âọ bo vãû v sỉí dủng håüp l ti ngun âáút â tråí thnh nhiãûm vủ hãút sỉïc quan
trng bo vãû mäi trỉåìng v phạt triãøn bãưn vỉỵng .
1. Ti ngun rỉìng :
Rỉìng l bäü pháûn hãút sỉïc quan trng trong mäi trỉåìng säúng ca con ngỉåìi. Rỉìng
cung cáúp cho con ngỉåìi nhỉỵng váût liãûu cáưn thiãút, tạc âäüng trỉûc tiãúp âãún sỉû täưn tải v cháút
lỉåüng ca cạc ti ngun khạc, nhỉ khäng khê, âáút, nỉåïc v tảo ra nhỉỵng âiãưu kiãûn thûn
låüi cho âåìi säúng v sn xút ca con ngỉåìi .
Trong lëch sỉí trại âáút , khi con ngỉåìi xút hiãûn thç rỉìng ngun thy chiãúm lénh táút
c màût âáút trỉì vng âi ngun v sa mảc. ÅÍ vng än âåïi phäø biãún l rỉìng Taiga, åí vng
xêch âảo v nhiãût âåïi l rỉìng mỉa nhiãût âåïi.
Rỉìng cọ quan hãû chàût ch våïi âáút, rỉìng tham gia vo sỉû hçnh thnh ì phạt triãøn ca
âáút v bo vãû âáút. Âáút lải l ngưn váût liãûu ni dỉåỵng rỉìng, cho phẹp rỉìng sinh trỉåíng v
phạt triãøn. Âáút rỉìng háưu nhỉ tỉû bọn phán, cnh lạ råi rủng tỉì cáy âỉåüc vi sinh váût phán hy
âỉa tråí vãư dảng cạc ngun täú dinh dỉåỵng cáưn cho cáy háúp thủ âãø sinh trỉåíng. Dỉåïi tạn lạ
cáy rỉìng thưn loải lỉåüng mn lãn tåïi 5-10 táún/ha/nàm, våïi mỉïc tàng trỉåíng 300500tả/ha.nàm.
Rỉìng cọ tạc dủng âiãưu ha khê háûu do låïp thỉûc váût nhiãưu táưng tiãúp nháûn ạnh sạng
màût tråìi ngàn cn viãûc hun nọng màût âáút. Rỉìng ngàn cạch cạc lưng giọ bo bo vãû cạc khu
dán cỉ hồûc näng nghiãûp. Rỉìng l ngưn tiãu thủ khê CO2 v cung cáúp khê O2. Hìng nàm
qua cạc phn ỉïng quang håüp 1 ha rỉìng âỉa vo khê quøn khong 16 táún äxy tỉû do, rỉìng
thäng 30 táún /ha, cn cáy träưng chè tỉì 3-10 táún /ha.
Rỉìng cọ tạc dủng âiãưu tiãút dng chy säng ngi våïi viãûc giỉỵ nỉåïc trãn lỉu vỉûc
trong ma mỉa l v cung cáúp lải trong ma mỉa kiãût. Do âọ rỉìng lm cho l lủt v hản
hạn båït nghiãm trng, chãú âäü thy vàn trãn cạc lỉu vỉûc cọ rỉìng tråí nãn âiãưu ha hån.
Rỉìng cn cọ giạ trë du lëch, phong cnh, thãø thao. Rỉìng l nåi tng trỉỵ ti ngun
sinh váût hoang dải. Trong nãưn kinh tãú så khai rỉìng l ngưn cung cáúp lỉång thỉûc, thỉûc
pháøm chênh cho con ngỉåìi. Trong nãưn vàn minh näng nghiãûp ti ngun sinh váût gọp pháưn

7

nháút âënh vo ngưn lỉång thỉûc, thỉûc pháøm v cọ vai tr quan trng do cạc cäng dủng,
pháøm cháút âàûc biãût ca cạc sn pháøm sinh váût tỉì rỉìng. Trong cạc nỉåïc cäng nghiãûp họa
ngưn gen tỉì cạc sinh váût q hiãúm cọ giạ trë âàûc biãût trong chàn ni, träưng trt v cäng
nghiãûp họa dỉåüc.
Lục chỉa cọ sỉû can thiãûp ca con ngỉåìi rỉìng chiãúm khong 6 t ha trãn màût âáút.
Diãûn têch ny chè cn lải 4,4 t ha vo nàm 1958 v 3,8 t ha vo nàm 1973. Hiãûn nay diãûn
têch rỉìng khẹp kên chè cn 2,9 t ha. Ti ngun rỉìng hiãûn nay tiãúp tủc bë phạ hoải nàûng nãư,
hng nàm khong 20triãûu ha rỉìng nhiãût âåïi bë chàût trủi. Dỉû âoạn âãún nàm 2010 mäüt säú
nỉåïc hiãûn nay cn lải khong 20-25% rỉìng nhiãût âåïi nhỉ Viãût Nam , Philipin , Madagascar
s máút hàón loải rỉìng ny. Rỉìng Bàõc cỉûc v än âåïi khäng suy gim bao nhiãu vãư diãûn têch
nhỉng lải thay âäøi vãư thnh pháưn loi v nåi phán bäú .
ÅÍ Viãût Nam diãûn têch âáút cọ rỉìng hiãûn nay khong 9 triãûu ha v diãûn têch âáút xỉa
kia l rỉìng nay l âáút träïng âäưi trc khong 12 triãûu ha. Diãûn têch âáút cọ rỉìng chiãúm nhiãưu
nháút l Táy Ngun. Rỉìng Viãût Nam nãúu xẹt theo kiãøu thm thỉûc váût thç rỉìng thỉåìng xanh
phán bäú åí nụi cao trung bçnh cn nhiãưu nháút, gáưn 4 triãûu ha. Tiãúp âãún l rỉìng thỉåìng xanh
nåi âáút tháúp v rỉìng thỉåìng xanh nåi âáút cao mäùi loải chiãúm gáưn 1 triãûu ha.
Rỉìng åí Viãût Nam bë suy thoại ráút nhanh trong thãú k qua. Nàm 1943 diãûn têch cọ
rỉìng l 14.272.000 ha, nàm 1993 chè cọ 9.184.283 ha, chiãúm 27.7% diãûn têch c nỉåïc.
Rỉìng Viãût Nam cung cáúp nhiãưu sn váût quan trng: gäù, ci, cáy thúc, cáy dng
trong cäng nghiãûp, cáy lỉång thỉûc thỉûc pháøm, cáy cnh, cạc âäüng váût sàn bàõt, máût ong...
Hiãûn nay theo ỉåïc tênh rỉìng cung cáúp cho khong 35-45.106m3 gäù v ci hng nàm.
Trong chiãún tranh M â dng bom v cháút âäüc họa hc phạ hy khong 2 triãûu ha
rỉìng åí Miãưn Nam Viãût Nam. Hng nàm theo thäúng kã diãûn têch rỉìng bë thu hẻp 200 nghçn
ha, ngun nhán gäưm chạy rỉìng, du canh du cỉ láúy âáút lm näng nghiãûp. Máút rỉìng, sỉû suy
thoại âáút do xọi mn tàng nhanh. Chỉång trçnh träưng cáy gáy rỉìng ph xanh âáút träúng âäưi
trc hng nàm âỉåüc 100 nghçn ha. Trỉåïc màõt diãûn têch âáút träúng âäưi nụi trc cọ khong 12
triãûu ha cáưn âỉåüc nhanh chọng träưng cáy âãø hản chãú xọi mn.
Bng 1.2 :Phán bäú rỉìng theo vng lnh thäø åí Viãût Nam:

VNG
Táy Bàõc Bàõc bäü
Âäng Bàõc Bàõc bäü
Trung tám Bàõc bäü
Âäưng bàòng Bàõc bäü
Bàõc Trung bäü
Dun Hi Trung bäü
Táy Ngun
Âäng Nam bäü
Âäưng bàòng Nam bäü

Diãûn têch lnh
thäø (1000 ha)
3153,6
3367,3
3908,6
1143,6
5189,0
4506,7
5526,8
1347,5
3987,7

8

Diãûn têch rỉìng
(1000 ha)
290
591

993,5
41,3
1647,5
999,2
2554,5
532,6
171,6

T lãû che ph
(%)
9,2
17,5
24,0
0,4
32,6
22,2
46,2
22,4
0,4


3. Ti ngun nỉåïc :
Nỉåïc l ti ngun cọ nghéa quút âënh âäúi våïi sỉû säúng v phạt triãøn ca con
ngỉåìi v x häüi loi ngỉåìi. Nỉåïc l thnh pháưn cáúu thnh nãn sinh quưn v tạc âäüng trỉûc
tiãúp âãún cạc úu täú ca thảch quøn, khê quưn v cạc nhán täú tạc âäüng âãún khê háûu thåìi
tiãút trong khê quøn. Nỉåïc vỉìa l mäüt ti ngun váût liãûu, vỉìa lváût mang nàng lỉåüng, di
chuøn cạc váût cháút cọ trãn trại âáút dỉåïi dảng ha tan, lå lỉíng hồûc di âáøy trong nỉåïc.
Nỉåïc di chuøn theo tưn hon nỉåïc nhỉ l mäüt chu trçnh thu tháûp, thanh lc v
phán phäúi nỉåïc mäüt cạch liãn tủc v khàõp mi nåi trãn trại âáút .
Täøng lỉåüng nỉåïc cọ trãn trại âáút l 1454.106km3. Khong 94% l nỉåïc màûn åí biãøn

v âải dỉång , khong 2% l nỉåïc ngt ca cạc nụi bàng v bàng h åí 2 cỉûc, khong 0,6%
l nỉåïc ngáưm åí táưng näng v táưng sáu. Nỉåïc trong khê quún chiãúm 0,001%, trong sinh
quøn chiãúm khong 0,0002%, trong säng ngi t lãû êt nháút, chè cọ 0,00007%. Thỉûc sỉû con
ngỉåìi chè dng cho âåìi säúng ca mçnh khong 0,3% lỉåüng nỉåïc cọ åí trãn trại âáút dỉåïi dảng
nỉåïc ngt. Trong pháưn âọ thỉûc tãú hiãûn nay chè dng âỉåüc 1%, vç 99% hiãûn nay con ngỉåìi
khäng våïi tåïi âỉåüc hồûc nỉåïc bë ä nhiãùm âãún mỉïc nỉåïc khäng xỉí l âỉåüc.
Sỉû phán bäú nỉåïc khäng âäưng âãưu theo khäng gian v thåìi gian lm cho ti ngun
nỉåïc hãút sỉïc thiãúu thäún tải tỉìng nåi, tỉìng ma, màût khạc lải quạ thỉìa thi gáy tai ha khng
khiãúp vo ma l lủt .
Hiãûn nay trãn phảm vi ton cáưu con ngỉåìi dng 8% trong täøng nỉåïc ngt âỉåüc khai
thạc cho sinh hoảt , 23% cho cäng nghiãûp, 63% cho näng nghiãûp. Våïi trçnh âäü hiãûn nay âãø
sn xút 1 táún giáúy cáưn 250 táún nỉåïc; 1 táún phán âảm cáưn 600 táún nỉåïc; 1 táún âỉåìng hồûc 1
táún bäüt cáưn khong 1000 táún nỉåïc; nhu cáưu sinh hc ca con ngỉåìi v âäüng váût vo khong
10 táún nỉåïc/1 táún tãú bo säúng. Âãø âạp ỉïng nhu cáưu ca mçnh tải nhiãưu nåi trãn thãú giåïi hiãûn
nay con ngỉåìi â sỉí dủng hãút ngưn nỉåïc màût v â khai thạc ngưn nỉåïc ngáưm. So våïi 3
tháûp k trỉåïc âáy lỉåüng nỉåïc ngáưm âỉåüc khai thạc â tàng gáúp 30 láưn. Cháút lỉåüng nỉåïc
cọ nhỉỵng suy thoại nghiãm trng. Näưng âäü nitrat ca cạc säng åí cháu Áu cao hån nhiãưu láưn
so våïi tiãu chøn sảch, näưng âäü phäút pho, thưc trỉì sáu, âäü chua âãưu quạ giåïi hản cho
phẹp. Theo bạo cạo cu Liãn Håüp Qúc hiãûn nay chè 79% dán thnh thë v 41% dán näng
thän âỉåüc hỉåíng nỉåïc sảch v âiãưu kiãûn vãû sinh.Bçnh qn trong 5 ngỉåìi säúng åí cạc nỉåïc
âang phạt triãøn cọ 3 ngỉåìi khäng âỉåüc úng nỉåïc sảch, khäng cọ ngưn bãûnh, 80% bãûnh
táût trong nhán dán cạc nỉåïc ny bàõt ngưn tỉì viãûc dng nỉåïc bë ä nhiãùm.
ÅÍ Viãût Nam lỉåüng mỉa bçnh qn nàm l 1900mm (634 t m3 nỉåïc). Dỉû trỉỵ áøm
trong âáút l 426 t m3/nàm. Viãût Nam thüc nhọm nỉåïc giu ti ngun nỉåïc tải chäù, ngoi
ra cn thu nháûn ngưn nỉåïc ngoải lai tỉì Trung Qúc, Lo, Campuchia l 132,8 t m3. Viãût
Nam cọ mảng lỉåïi säng ngi khạ dy âàûc v phán bäú tỉång âäúi âäưng âãưu trãn lnh thäø , cọ
2500 säng di trãn 10 km våïi täøng chiãưu di trãn 52000 km. Dc theo båì biãøn trung bçnh
20 km cọ mäüt cỉía säng v máût âäü lỉåïi säng thay âäưi tỉì 0,5 âãún 2,0 km/km2. Tuy nhiãn
lỉåüng dng chy phủ thüc vo chãú âäü mỉa.

9


Lỉåüng mỉa trãn lnh thäø Viãût Nam låïn nhỉng lải phán bäú khäng âäưng âãưu, táûp
trung ch úu trong cạc thạng ma mỉa. Lỉåüng mỉa låïn lải táûp trung nãn tảo ra dng chy
ráút låïn. Do ti ngun nỉåïc phán bäú khäng âäưng âãưu v dao âäüng ráút phỉïc tảp theo thåìi
gian, viãûc khai thạc nỉåïc gàûp nhiãưu khọ khàn v phỉïc tảp. Nhỉỵng vng mỉa låïn cọ môun
dng chy âảt trãn 70 tháûm chê 100 l/s/km3, vng mỉa êt dng chy nh cọ nåi chè âảt 5
l/s/km3, chãnh nhau tåïi 20 láưn.
Trỉỵ lỉåüng nỉåïc ngáưm cọ thãø khai thạc vo khong 10 triãûu m3/ngy. Trong cạc tháûp
k qua nỉåïc ngáưm bë khai thạc quạ mỉïc, vỉåüt quạ kh nàng tỉû nảp lải mäüt cạch tỉû nhiãn.
Mỉûc nỉåïc tải cạc giãúng khai thạc âãưu bë hả tháúp, cọ nåi âãún hng chủc mẹt, km theo âọ l
âáút bë lụn, nỉåïc màûn, chua xám nháûp. Âiãøn hçnh l åí thnh phäú Häư Chê Minh, nỉåïc ngáưm
â khai thạc tỉì 1960 mäüt cạch quạ mỉïc, do âọ â bë nhiãùm màûn büc phi chuøn sang sỉí
dủng nỉåïc màût. Âãún nay sau hån 30 nàm ngỉìng khai thạc m táưng ngáưm váùn bë màûn chỉa
phủc häưi âỉåüc.
Vãư cháút lỉåüng nỉåïc åí cạc vỉûc nỉåïc bë suy thoại r rãût . Háưu nhỉ táút c cạc säng häư åí
cạc âä thë v khu cäng nghiãûp låïn âãưu bë ä nhiãùm . Hai dng säng chênh : säng Häưng v
säng Mekong tỉìng âoản cng â bë ä nhiãùm. Nỉåïc åí cạc kãnh mỉång, sängvng âäưng
bàòng âãưu êt nhiãưu bë ä nhiãùm thúc trỉì sáu. ÅÍ cạc vỉûc nỉåïc vng âäưng bàòng Nam bäü cn bë
ä nhiãùm båíi k sinh trng v cạc vi sinh váût gáy bãûnh tỉì cạc ngưn phán bàõc v phán gia
sục khäng âỉåüc xỉí l. Pháưn låïn cạc bãûnh viãûn, nh mạy, khu dán cỉ âä thë, khu cäng
nghiãûp c âãưu khäng làõp âàût hãû thäúng xỉí l nỉåïc thi, táút c cạc loải nỉåïc thi âãưu thi ra
cạc vỉûc nỉåïc tỉû nhiãn.
4. Ti ngun khoạng sn :
Khoạng sn âỉåüc hçnh thnh trong cạc quạ trçnh âëa cháút tảo thnh trại âáút v liãn
tủc biãún âäøi trảng thại sau âọ. Khoạng sn täưn tải dỉåïi nhiãưu dảng åí trong cạc låïp v ca
trại âáút , trong dung nham dỉåïi cạc låïp v, dỉåïi âạy biãøn, ha tan trong nỉåïc biãøn v âải
dỉång cng nhỉ trong nỉåïc ngt.
Khoạng sn âỉåüc phán thnh hai nhọm chênh:

-Khoạng kim loải : våïi cạc kim loải thäng thỉåìng , thỉåìng gàûp våïi trỉỵ lỉåüng låïn
(Al, Fe , Mn, Cu , Mg ,Pb , ...) v cạc kim loải hiãúm våïi trỉỵ lỉåüng nh v phán tạn (Au, Ag,
Pt , Hg...)
-Khoạng phi kim loải : våïi cạc loải qûng (photphat, sunphat, Na, K...); cạc ngun
liãûu khoạng (cạt , si, âạ väi ...) v cạc nhiãn liãûu khoạng (dáưu m , khê âäút...).
Khoạng sn l ti ngun khäng tại tảo. Viãûc khai thạc v sỉí dủng lm cản kiãût trỉỵ
lỉåüng ca chụng trãn trại âáút . Theo dỉû bạo hiãûn nay thç trỉỵ lỉåüng Sàõt, Nhäm, Titan, Cräm,
Manhã, Vanadi... cn låïn; trỉỵ lỉåüng Bảc, Bismut, Thy ngán, Amiant, Âäưng, Chç, Km,
Thiãúc, Mälipâen cn khäng nhiãưu; trỉỵ lỉåüng Barit, Graphit , mica, Inâi cn lải ráút êt v cọ
nguy cå cản kiãût sau mäüt thåìi gian ngàõn.

10


Thë trỉåìng khoạng sn hiãûn nay thãø hiãûn sỉû thiãúu cäng bàòng trong tráût tỉû kinh tãú thãú
giåïi. Cạc nỉåïc phạt triãøn mua khoạng sn tỉì cạc nỉåïc âang phạt triãøn våïi giạ tháúp v bạn
hng họa chãú tảo tỉì cạc ngun liãûu ny våïi giạ cao. Âãø trạnh tçnh trảng ny gáưn âáy cạc
nỉåïc âang phạt triãøn chuøn sang xút kháøu kim loải tinh chãú âãø cọ thãm giạ trë gia tàng
vo ngun liãûu.
Theo dỉû bạo thç trong vi tháûp niãn tåïi nhu cáưu vãư khoạng sn sàõt sé tàng khong
960 triãûu tåïi 1900triãûu táún/nàm; vãư bauxite tỉì 90 âãún 180 triãûu táún/nàm; tỉì 1980 âãún nàm
2000 nhán loải tiãu thủ 3 âãún 4 láưn nhiãưu hån täøng säú khoạng sn phi kim loải m loi
ngỉåìi â sỉí dủng tỉì lục nọ sinh ra âãún âáưu tháûp k 1980.
Quan âiãøm bi quan cho ràòng tçnh trảng cản kiãût khoạng sn s gáy tråí ngải låïn cho
sỉû phạt triãøn ca nhán loải. Quan âiãøm lảc quan cho ràòng trỉỵ lỉåüng khoạng sn tuy khai
thạc ngy cng khọ khàn nhỉng cn ráút låïn . Khoa hc v cäng nghãû s giụp cho con ngỉåìi
phạt hiãûn trỉỵ lỉåüng måïi, cạc ngưn thay thãú tỉû nhiãn hồûc nhán tảo. Nhiãưu âãư ti khoa hc
â âỉåüc tiãún hnh âãø tçm váût liãûu cọ â tênh nàng váût l cáưn thiãút våïi giạ thnh thêch håüp âãø
thay thãú váût liãûu âang cản kiãût. Mäüt hỉåïng quan trng khạc l tại chãú phãú thi. Vê dủ tải
Hoa K cäng nghãû chãú tảo ätä sỉí dủng âãún 90% váût liãûu tại chãú. Hng nàm nỉåïc ny tại

chãú khong 950000 táún nhäm, 1175000 lảng âäưng , 28 triãûu lảng bảc v 2,7 triãûu táún vng.
Biãûn phạp hỉỵu hiãûu nháút l tiãút kiãûm tiãu dng . Nãúu táút c mi ngỉåìi trong âåìi säúng v sn
xút hng ngy âãưu cọ thỉïc hản chãú tiãu dng hng ha v cạc váût liãûu khạc thç ti
ngun khoạng sn väún l ti ngun khäng thãø tại tảo s duy trç âỉåüc láu hån.
Viãût Nam nàòm trãn bn lãư ca hai vnh âai kiãún tảo v sinh khoạng cåỵ låïn ca Trại
Âáút, vç váûy cọ ngưn khoạng sn ráút phong phụ vãư chng loải v âa dảng vãư loải hçnh. Kãút
qu thàm d v kho sạt tåïi nay cho tháúy ta cọ hån 3500 m v âiãøm qûng ca 90 loải
khoạng sn. Â v âang khai thạc khong gáưn 1000 m.
Trỉỵ lỉåüng qûng sàõt cọ tåïi hng tràm triãûu táún, bauxite tåïi vi t táún, thiãúc hng
chủc ngn táún . Cạc qûng kim loải nhỉ vng , bảc, âäưng, km, âạ q ,... âãưu cọ tải nhiãưu
nåi trãn âáút nỉåïc ta.
Hiãûn nay khai thạc m qûng åí Viãût Nam cn ráút lảc háûu, t lãû tạch thu tháúp, cháút
thi qûng b âi cn chỉïa nhiãưu khoạng sn cọ êch khạc. Bi thi âãưu khäng cọ qui hoảch,
thäng thỉåìng l cháút âäúng ngay tải m khai thạc. Khai thạc than åí m than Qung Ninh l
mäüt dáùn chỉïng cho viãûc lng phê v lm ä nhiãùm mäi trỉåìng.
5. Ti ngun nàng lỉåüng :
Nàng lỉåüng l âiãưu kiãûn táút úu cho sỉû täưn tải v tiãún họa ca mi sinh váût. Trong
quạ trçnh phạt triãøn ca x häüi loi ngỉåìi ngưn nàng lỉåüng thỉåìng xun chuøn dëch tỉì
dảng ny sang dảng khạc. Dảng nàng lỉåüng thiãn nhiãn âáưu tiãn âỉåüc con ngỉåìi sỉí dủng l
nàng lỉåüng Màût Tråìi, âỉåüc dng mäüt cạch tỉû nhiãn âãø soi sạng, sỉåíi áúm, phåi khä lỉång
thỉûc, thỉûc pháøm, âäư dng v nhiãn liãûu gäù ci. Tiãúp âọ l nàng lỉåüng gäù, ci, räưi tåïi nàng
lỉåüng nỉåïc, giọ, nàng lỉåüng kẹo ca gia sục. Nàng lỉåüng khai thạc tỉì than âạ ngỉû trë trong

11


thãú k 18-19. Nàng lỉåüng dáưu m thay thãú vë trê ca than âạ trong thãú k 20 v tỉìng bỉåïc
chia s vai tr ca mçnh våïi nàng lỉåüng hảt nhán. Cạc dảng nàng lỉåüng måïi êt ä nhiãùm nhỉ
nàng lỉåüng Màût Tråìi, nàng lỉåüng nỉåïc, giọ, thy triãưu, nàng lỉåüng vi sinh váût thu nháûn
âỉåüc våïi nhỉỵng phỉång phạp v phỉång tiãûn cäng nghãû tiãn tiãún cng âang måí räüng phảm

vi hoảt âäüng ca mçnh.
Nhu cáưu nàng lỉåüng ca con ngỉåìi tàng lãn nhanh chọng trong quạ trçnh phạt triãøn.
100.000nàm trỉåïc cäng ngun, mäùi ngy mäüt ngỉåìi tiãu thủ khong 4000 âãún 5000 KCal.
500 nàm trỉåïc cäng ngun tàng lãn 1200KCal. Âáưu thãú k 15 lãn tåïi 26000KCal, giỉỵa thãú
k 19 l 70000 KCal v hiãûn nay trãn 200000 KCal .
•

Than âạ :

Than âạ l nham thảch tráưm têch, thnh pháưn ch úu l cacbon. Than âạ âỉc hçnh
thnh qua nhiãưu thåìi k âëa cháút , ch úu vo thåìi k Paleozoi cạch âáy khong 225-350
triãûu nàm.
Than âạ âỉåüc phán thnh ba loải chênh: than náu , than chỉïa dáưu v than cỉïng. Trỉỵ
lỉåüng cạc loải than trãn ton thãú giåïi hiãûn nay ỉåïc âoạn vo khong gáưn 700 t táún. Theo
täúc âäü sỉí dủng hiãûn nay trỉỵ lỉåüng ny cọ thãø âạp ỉïng nhu cáưu 180 nàm nỉỵa (dỉû âoạn nàm
1995).
Viãûc sỉí dủng than âạ lm nhiãn liãûu cọ nhỉỵng tạc âäüng låïn tåïi mäi trỉåìng. Trong
thàm d, âiãưu tra, kho sạt: cọ thãø gáy thiãût hải êt nhiãưu tåïi ti ngun âáút, ti ngun rỉìng,
cạc lỉu vỉûc säng súi tải vng thàm d, kho sạt.
Than thỉåìng dng lm nhiãn liãûu cho cạc nh mạy âiãûn, âun cạc näưi håi hồûc cáúp
nhiãût cho cạc l luûn kim. Quạ trçnh âäút thỉåìng gáy ra cạc loải ä nhiãùm khạc nhau. Thäng
thỉåìng cọ bủi, cạc äxyt lỉu hunh, äxyt nitå, äxyt cạcbon v nhiãût thi. Mäüt nh mạy nhiãût
âiãûn cäng sút 1000MW mäùi nàm thỉåìng dng 2,7 triãûu táún than. Lỉåüng than ny thi ra
khong 5 triãûu táún CO2, 18000 táún NOx, 11000-110000 táún SOx v 1500-30000 táún bủi.
Sau quạ trçnh âäút than âãø lải mäüt lỉåüng phãú thi ráút låïn. Phãú thi ny gäưm tro mën
bay lãn khäng v xè củc âọng lải åí âạy l. Nh mạy nhiãût âiãûn 1000MW hng nàm cọ
khong tỉì 180000-680000táún phãú thi ràõn.
•

Dáưu m v khê thiãn nhiãn :

Dáưu m l mäüt dảng cháút nho mu âen, häùn håüp nhiãưu cacbua hydro sau chãú biãún
s tråí thnh cạc nhiãn liãûu cäng nghiãûp, cạc họa cháút dng trong chãú tảo phán bọn, dỉåüc
pháøm, âäư nhỉûa, cháút bäi trån.
Khê thiãn nhiãn l häùn håüp cạc cacbua hydro nhẻ , trong âọ metan chiãúm pháưn låïn,
cọ thãø dng lm nhiãn liãûu cho sinh hoảt, cäng nghiãûp v ngun liãûu cho mäüt säú ngnh
cäng nghiãûp họa cháút. Trong quạ trçnh âäút khê thiãn nhiãn gáy ä nhiãùm ráút êt so våïi cạc
dảng nhiãn liãûu khạc.

12


Dáưu m v khê thiãn nhiãn cọ åí trong âáút liãưn v ngoi biãøn khåi. Hiãûn nay ngỉåìi ta
â khai thạc dáưu, khê åí âäü sáu hån 10 km dỉåïi màût âáút. Khai thạc dáưu khê trãn âáút liãưn
khäng cọ tạc âäüng ä nhiãùm mäi trỉåìng tráưm trng , nhỉng cọ thãø gáy lụn, sủt . Cọ vng bë
sủt tåïi 9 mẹt (Los Angeles, Hoa K). Khai thạc dáưu khê åí biãøn khåi gáy ä nhiãùm tráưm trng
trãn cạc âải dỉång v biãøn. Ä nhiãùm cọ thãø do dáưu, thoạt tỉì cạc tụi chỉïa dáưu tỉû nhiãn. Hiãûn
nay ỉåïc lỉåüng hng nàm cọ 600.000 táún dáưu m thoạt vo nỉåïc biãøn theo dảng ny, chiãúm
50% täøng säú dáưu ä nhiãùm trong cạc âải dỉång. 20% do dáưu trn khi giãúng khai thạc, våỵ
äúng dáùn dáưu. Trong nhỉỵng nàm gáưn âáy hng nàm cạc tai nản âàõm tu dáưu âem khong
200000 táún dáưu vo biãøn, viãûc rỉía cạc tu âem khong 1.300.000 táún dáưu vo biãøn. Dáưu
trn gáy tai hải nghiãm trng cho cạc hãû sinh thại biãøn, hãû sinh thại nỉåïc ngt v c cạc hãû
sinh thại trãn âáút ven båì.
Quạ trçnh âäút dáưu, khê âãưu sinh ra cạc cháút gáy ä nhiãùm tỉång tỉû nhỉ âäút than. Khê
thiãn nhiãn lục âäút chè sinh ra CO2, ,mäüt êt CO, NOx v håi nỉåïc. NOx v SOx do âäút dáưu
chè bàòng 1/10 do âäút than, bủi êt hån nhiãưu v khäng cọ xè than.
•

Thy nàng :

Loi ngỉåìi tỉì hng chủc nghçn nàm vãư trỉåïc â biãút sỉí dủng nàng lỉåüng ca dng
nỉåïc våïi nhỉỵng thiãút bë thä så nhỉng hãút sỉïc thäng minh: xe nỉåïc, gu nỉåïc, cäúi xay nỉåïc,
mỉång nỉåïc tỉû chy. Thy nàng âỉåüc dng trong tỉåïi, tiãu âäưng rüng, chãú biãún näng sn,
chuøn âäüng mạy mọc th cäng. Tåïi âáưu thãú k 19 thy nàng âỉåüc dng âãø sn xút âiãûn
nàng.
Tiãưm nàng thy âiãûn ca thãú giåïi ỉåïc tênh vo khong 2214000MW. Thy nàng
âỉåüc liãût vo dảng nàng lỉåüng sảch, khäng thi ra cháút gáy ä nhiãùm. Tuy nhiãn viãûc xáy
dỉûng cạc häư chỉïa nỉåïc låïn cọ thãø cọ nhỉỵng tạc âäüng låïn vãư sinh thại, x häüi v kinh tãú cáưn
âỉåüc xem xẹt k trỉåïc lục quút âënh xáy dỉûng nh mạy thy âiãûn.
•

Nàng lỉåüng hảt nhán :

Nh mạy âiãûn ngun tỉí âáưu tiãn âi vo hoảt âäüng nàm 1954 tải Liãn Xä, sau âọ
cạc nỉåïc åí cháu Áu , cháu M v mäüt säú nỉåïc åí cháu Ạ â láưn lỉåüt xáy dỉûng v khai thạc
cạc nh mạy âiãûn ngun tỉí. Dỉû âoạn âãún nàm 2020 ngưn âiãûn nàng hảt nhán s chiãúm
60-65% täøng cäng sút âiãûn nàng trãn thãú giåïi .
Viãûc sỉí dủng âiãûn hảt nhán trạnh âỉåüc cạc dảng ä nhiãùm thäng thỉåìng tải cạc nh
mạy nhiãût âiãûn nhỉng lải l ngưn gáy nguy hiãøm låïn vãư mäi trỉåìng do cạc cháút thi phọng
xả .
•

Cạc nàng lỉåüng khạc :

Bao gäưm nàng lỉåüng tỉì cạc nhiãn liãûu truưn thäúng nhỉ gäù , ci, nàng lỉåüng giọ,
thy triãưu, âëa nhiãût , sỉïc kẹo ca sục váût, nàng lỉåüng Màût Tråìi, nàng lỉåüng vi sinh, nàng
lỉåüng dng hydro lm nhiãn liãûu.
ÅÍ Viãût Nam cho âãún cúi thãú k 18 ti ngun nàng lỉåüng dỉûa ch úu vo nàng
lỉåüng gäù ci v sinh khäúi. Ngoi ra cn khai thạc räüng ri nàng lỉåüng tỉì sỉïc ngỉåìi, sỉïc kẹo

13


ca sục váût, nàng lỉåüng tỉû nhiãn ca ạnh sạng Màût Tråìi, nàng lỉåüng dng chy ca nỉåïc;
nàng lỉåüng thy triãưu âãø tỉåïi tiãu cạc cạnh âäưng lụa.
Than âạ âỉåüc khai thạc åí vng Âäng Bàõc tỉì khong 1830. Âiãûn nàng xút hiãûn åí
Viãût Nam vo khong cúi thãú k 19. Tåïi nàm 1930 åí nỉåïc ta nàng lỉåüng thë trỉåìng gäưm
khong 2 triãûu táún than âạ anthraxit v 65 triãûu KWh âiãûn nàng. Nàm 1940 lãn tåïi 2,5 triãûu
táún anthraxit v 95 triãûu KWh âiãûn nàng. Nàm 1975 sỉïc sn xút âiãûn nàng lãn tåïi 1428
triãûu KWh v lỉåüng than âạ khai thạc lãn tåïi 5,2 triãûu táún. Nhiãưu nh mạy nhiãût âiãûn v
thy âiãûn â âỉåüc xáy dỉûng trong cạc nàm qua. Dáưu khê âỉåüc thàm d vo cúi tháûp k
1970 v khai thạc tỉì sau 1986.
•

Ti ngun sinh hc :

Trong tỉû nhiãn, cạc loi sinh váût tảo thnh mäüt dáy chuưn säúng. Theo nhỉỵng säú
liãûu måïi nháút , âãún nay con ngỉåìi â biãút âỉåüc 1.392.485 loi âäüng váût, thỉûc váût v vi sinh
váût , nghéa l khang 4,1% säú lỉåüng loi cọ thãø cọ trãn hnh tinh ny säúng åí trãn cản v åí
dỉåïi nỉåïc. Riãng âäüng váût v vi sinh váût chiãúm 76,8% cạc loi â biãút, nhọm âäüng váût cọ
xỉång säúng khong 3% .
Bng 1.3 : Säú loi â âỉåüc xạc âënh tãn (theo E.O .Wilson -Biodivesity ,1988):

CHÈ DANH

Vi sinh váût
Âäüng váût khäng xỉång
Thỉûc váût
Cạ
Chim

B sạt v lỉåỵng thã
Âäüng váût cọ vụ
Täøng säú

SÄÚ LOI Â XẠC
ÂËNH

T LÃÛ % TRÃN
TÄØNG SÄÚ

5760
1020561
322311
19056
9040
11757
4000
1392485 loi

3-27
13-27
67-100
83-100
94-100
90-95
90-95

Nhiãưu loi sinh váût âỉåüc con ngỉåìi khai thạc trỉûc tiãúp lm thỉïc àn tỉì bøi bçnh
minh ca nhán loải nhỉ sàn bàõt thụ rỉìng, âạnh cạ. Nhiãưu loi âỉåüc thưn dỉåỵng tråí thnh
gia sục gia cáưm ... âọng gọp ngưn thët, sỉỵa, trỉïng, da, läng ... to låïn cho cüc säúng con

ngỉåìi.
Do hoảt âäüng ca cüc säúng con ngỉåìi nhỉ sàn bàõt, hy hoẵi nåi säúng, nháút l thu
hẻp diãûn têch rỉìng , mäi trỉåìng bë ä nhiãùm do nhiãưu ngun nhán, viãûc bn bạn âäüng váût
hoang d lm cho ráút nhiãưu loi âäüng váût â bë diãût chng , nhiãưu loi suy gim sn lỉåüng
tåïi mỉïc bë âe da diãût vong , ngưn dỉû trỉỵ gen bë máút mạt v thu hẻp. Cạc nh khoa hc dỉû
âoạn ràòng , nãúu chiãưu hỉåïng hiãûn nay váùn tiãúp diãùn thç 25% säú loi trãn ton thãú giåïi s
chëu säú pháûn diãût chng trong vi tháûp k tåïi âi theo våïi sỉû suy gim âạng bạo âäüng ca
nåi säúng v cạc hãû sinh thại .
Âäüüng váût åí nỉåïc ta khạ âa dảng v giu cọ , âàûc trỉng cho vng khê háûu nhiãût âåïi.
Nhỉỵng âạnh giạ bỉåïc âáưu cho biãút säú lỉåüng cạc loi âäüng váût cọ thãø lãn tåïi hng vản, trong

14


âọ cạ nỉåïc ngt v biãøn cọ thãø lãn tåïi 3000, lỉåỵng cỉ 80, b sạt 180, chim 1000, thụ 273
loi v phán loi, âäng nháút l cän trng .

1.4. TẠC ÂÄÜNG CA CON NGỈÅÌI ÂÃÚN MÄI TRỈÅÌNG :
Tỉì bøi âáưu xút hiãûn , con ngỉåìi â tạc âäüng vo mäi trỉåìng xung quanh âãø säúng.
Con ngỉåìi â tråí thnh k âäüc tän chiãúm âoảt ngưn lỉång thỉûc v ti ngun cọ thãø khai
thạc âỉåüc, trong khi chênh bn thán con ngỉåìi chàóng âọng vai tr âạng kãø gç trong quạ
trçnh chuøn họa váût cháút m cüc säúng âi hi.
Ngy nay con ngỉåìi â lm ch hnh tinh, sinh säúng åí nhỉỵng hãû sinh thại khạc
nhau vãư âiãưu kiãûn tỉû nhiãn. Nhán täú x häüi, bàòng tiãún bäü cäng nghãû, â tạc âäüng lm cho
hiãûu lỉûc chn lc tỉû nhiãn gim âãún mỉïc tháúp nháút. Cạc hãû sinh thại tỉû nhiãn hồûc dáưn
chuøn sang hãû sinh thại nhán tảo hồûc bë tạc âäüng ca con ngỉåìi. Våïi sỉû gia tàng dán säú
hiãûn nay v nhỉỵng nhu cáưu ca nọ , våïi sỉû tiãún bäü ca nãưn vàn minh váût cháút , täøng nàng
lỉåüng , säú loải v khäúi lỉåüng váût cháút m con ngỉåìi rụt ra tỉì thiãn nhiãn thç hon lải cho
thiãn nhiãn dỉåïi dảng cháút thi , âãưu khäng ngỉìng tàng lãn .
Trong khn khäø ca cạch mảng khoa hc k thût, ca quạ trçnh cäng nghiãûp v

âä thë họa nhanh chọng tạc âäüng ca x häüi loi ngỉåìi âäúi våïi mäi trỉåìng âảt âãún mäüt
cỉåìng âäü v qui mä chỉa tỉìng tháúy, våïi xu hỉåïng ngy mäüt mảnh m , nhỉỵng hoảt âäüng
phạ hoải mäi trỉåìng khäng kiãøm soạt âỉåüc â gáy ra cản kiãût ti ngun thiãn nhiãn, suy
thoại mäi trỉåìng v lm máút cán bàòng sinh thại trong hãû tỉû nhiãn. Cạc hoảt âäüng chênh lm
nh hỉåíng âãún mäi trỉåìng cọ thãø âỉåüc phán ra nhỉ sau :
1.4.1- Khai thạc ti ngun thiãn nhiãn :
Ngy nay , sỉïc sn xút tàng lãn âạng kãø do sỉû phạt triãøn dán säú v do nhỉỵng thnh
tỉûu ca cạch mảng khoa hc k thût lm tàng nàng sút lao âäüng . Con ngỉåìi â khai thạc
ti ngun våïi mäüt cỉåìng âäü ráút låïn â lm cho cạc ti ngun cản kiãût âãún mỉïc bạo âäüng.
Cạc chu trçnh váût cháút trong tỉû nhiãn bë phạ hy, nhiãưu hãû sinh thại tỉû nhiãn bë máút äøn âënh,
cáúu trục váût l sinh quøn bë thay âäøi.
Viãûc khai thạc gäù v cạc loải sinh váût ca rỉìng dáùn âãún viãûc tn phạ rỉìng, thay âäøi
cáúu trục thm thỉûc váût, nhiãưu âäüng thỉûc váût khäng cn nåi sinh säúng cng bë tiãu diãût,
nhiãưu loi â bë diãût vong. Mäüt loảt háûu qu tiãúp theo do viãûc khai thạc rỉìng tảo nãn âäúi våïi
mäi trỉåìng v sinh quøn nhỉ thay âäøi chãú âäü v chu trçnh cháút khê , hm lỉåüng CO2 tàng
v O2 gim, nhiãût âäü khäng khê cng cọ xu hỉåïng tàng theo, hiãûn tỉåüng xọi mn v cún
träi âáút lm âäü mu måỵ ca âáút rỉìng bë gim, nỉåïc ngưn bë nhiãùm báøn ph sa, chãú âäü
dng chy ca säng ngi thay âäøi.Viãûc khai thạc rỉìng â lm máút 20 triãûu ha rỉìng/nàm.
Cạc ngnh cäng nghiãûp khai khoạng, khai thạc dáưu m â âỉa mäüt lỉåüng låïn phãú
thi, cạc cháút âäüc hải ... tỉì trong lng âáút vo sinh quøn. Cạc loải nỉåïc chỉïa axit, phenol...
ca quạ trçnh khai m x vo ngưn nỉåïc màût, gáy ä nhiãùm v phạ hy sỉû cán bàòng sinh

15


thại âọ. Màût khạc cáúu trục âëa táưng v thm thỉûc váût khu khai m thay âäøi nh hỉåíng xáúu
âãún sỉïc khe v cạc hoảt âäüng kinh tãú x häüi ca con ngỉåìi.
Viãûc xáy dỉûng âã âáûp häư chỉïa âãø khai thạc ngưn thy nàng cng cọ nhỉỵng tạc hải
nháút âënh âäúi våïi mäi trỉåìng nhỉ cn tråí di chuøn ca cạ tỉì hả lỉu vãư thỉåüng lỉu trong
ma â trỉìng, thay âäøi âäü bãưn vỉỵng ca âáút, gáy ngáûp lủt v khê háûu vng häư chỉïïa...

1.4.2- Sỉí dủng họa cháút :
Con ngỉåìi â sỉí dủng mäüt lỉåüng låïn họa cháút trong hoảt âäüng x häüi kinh tãú ca
mçnh. Trong näng nghiãûp sỉí dủng phán họa hc våïi mủc âêch canh tạc, tàng nàng sút cáy
träưng nhỉng màût trại ca nọ l lm ä nhiãùm âáút do âäü khäng trong sảch v lm ä nhiãùm
ngưn nỉåïc do tàng âäü phç dỉåỵng båíi cạc ngun täú N,P...
Cạc loải thúc trỉì sáu, diãût c hiãûn nay l cạc cháút bãưn vỉỵng dãù bë háúp thủ vo cáúu
tỉí ca âáút , phạ hy cáy träưng v xám nháûp vo chùi dinh dỉåỵng, cn tråí hoảt âäüng säúng
ca nhiãưu sinh váût .
Cạc họa cháút sỉí dủng trong cäng nghiãûp v nhiãưu hoảt âäüng kinh tãú khạc thoạt vo
mäi trỉåìng dỉåïi dảng phãú thi. Nhiãưu cháút trong âọ nhỉ xianua, chç, âäưng, thy ngán,
phenol... l nhỉỵng cháút âäüc hải âäúi våïi con ngỉåìi v nhiãưu loải sinh váût khạc.
Nhỉỵng cháút phọng xả xút phạt tỉì näø bom hảt nhán hồûc nhỉỵng cháút thi b phọng
xả lng hay ràõn phạt ra tỉì nhỉỵng trung tám cäng nghiãûp hay nghiãn cỉïu khoa hc cọ thãø
làõng xúng màût âáút , têch tủ åí âọ hay lan truưn trong khäng khê, cọ thãø gáy nguy cå âäüc
hải âäúi våïi con ngỉåìi, âäüng váût v thỉûc váût.
1.4.3- Sỉí dủng nhiãn liãûu :
Trong hoảt âäüng säúng ca mçnh con ngỉåìi sỉí dủng nhiãưu loải nhiãn liãûu khạc nhau
nhỉ : ci , than ci, than âạ , dáưu m, khê âäút ... Hng nàm trãn Trại Âáút âäút 10 t táún than
qui ỉåïc, gii phọng 4.1016 Kcal nhiãût v 30 t táún CO2.
Âäút nhiãn liãûu âỉåüc xem nhỉ sỉû âäút nọng trỉûc tiãúp sinh quøn vç pháưn nhiãût phạt
tạn vo mäi trỉåìng ráút låïn, gáy ra sỉû thay âäøi chãú âäü vi khê háûu khu vỉûc. Nguy hải nháút l
hm lỉåüng CO2 , NO ,NO2 ,ì SO2 ... trong khê quøn tàng lãn. Theo Machta v Olson (1970)
hng nàm CO2 s tàng 0,2 % v nhiãût âäü khäng khê gáưn màût âáút s tàng lãn do hiãûu ỉïng nh
kênh. Trong khong tỉì nàm 1885 âãún 1940, nhiãût âäü trung bçnh hàòng nàm ca màût âáút tàng
lãn 0,5 °C. Sau nàm 1940, âäü tàng nhiãût âäü åí màût âáút cọ cháûm hån nhỉng riãng åí Bàõc Áu
v Bàõc M thç nhiãût âäü åí màût âáút váùn tiãúp tủc tàng. Tỉì 1940 âãún 1980 tàng khong 0,11 °C.
Theo ti liãûu khê háûu qúc tãú trong vng 134 nàm gáưn âáy nhiãût âäü ca Trại Âáút â
tàng lãn gáưn 0,4 °C . Ba nàm nọng nháút l 1980, 1981, 1982 .
Häüi tho khê háûu hc åí cháu Áu gáưn âáy dỉû bạo nàm 2050 nhiãût âäü ca Trại Âáút s
tàng thãm 1,5 - 4,5 ° nãúu khäng cọ biãûn phạp ngàn chàûn hiãûu ỉïng nh kênh .

16


Pháưn låïn SO2 âỉåüc sn sinh ra do quạ trçnh âäút chạy than âạ (67 %) v dáưu m
(12%)... l ngun nhán ca mỉa acid, lm chua họa thiãn nhiãn, hy diãût rỉìng v ma
mng , lm han gè nh ca cäng trçnh, gáy nguy hải cho sinh váût, hy diãût sỉû säng ca hãû
thy sinh...
Ngoi ra NO2 v NO cng mäüt säú cháút khạc cn gáy hiãûn tỉåüng khọi quang họa,
nh hỉåíng ráút låïn tåïi âåìi säúng sinh váût trãn Trại Âáút .
1.4.4- Tạc âäüng ca âä thë họa âãún mäi trỉåìng :
Quạ trçnh âä thë họa gàõn liãưn våïi lëch sỉí loi ngỉåìi. Âọ l quạ trçnh kinh tãú x häüi,
nhán kháøu v âëa l âa diãûn, diãùn ra trãn cå såí nhỉỵng hçnh thỉïc phán cäng lao âäüng x häüi
v phán cäng lao âäüng theo lnh thäø â hçnh thnh trong lëch sỉí .
Kãø tỉì thãú k 18 , tỉì sau khi xút hiãûn mạy håi nỉåïc åí Anh vo cúi thãú k 17 âỉåüc
xem l khåíi âiãøm ca cạch mảng cäng nghiãûp. Trong khi âọ, âä thë , âiãøm khåíi âáưu ca âä
thë họa â xút hiãûn nhỉỵng 4000-5000 nàm trỉåïc cäng ngun. Mäüt säú úu täú âỉåüc xem
nhỉ úu täú âàûc th nháút l mỉïc âäü táûp trung dán säú säúng trong khu vỉûc âä thë trãn ton thãú
giåïi ngy cng phạt triãøn nhanh chọng. Lëch sỉí ca quạ trçnh âä thë họa gàõn liãưn våïi sỉû gia
tàng dán säú mang tênh âàûc th âọ . Hiãûn nay , thãú giåïi cọ khong trãn 2 t ngỉåìi säúng trong
khu vỉûc âä thë , dỉû bạo nàm 2000 cọ khong 3t v nàm 2025 cọ khong trãn 5 t ngỉåìi
säúng trong khu vỉûc âä thë . Âọ l hiãûn tỉåüng mang tênh qui lût v lëch sỉí trong quạ trçnh
âä thë họa.
Âä thë hoạ nọi lãn kh nàng phạt triãøn vỉåüt báûc ca trê tû con ngỉåìi, cng nhỉ sỉû
låïn mảnh vãư cạch mảng khoa hc k thût. Thãø hiãûn åí sỉû chinh phủc thiãn nhiãn, tảo ra
mäüt mäi trỉåìng nhán tảo m khäng máúy lãû thüc vo thiãn nhiãn. Con ngỉåìi â chäúng chi
âỉåüc våïi mỉa nàõng , bo tạp, âiãưu ha khê háûu cho nåi åí ca mçnh, tảo ra nhỉỵng cäng trçnh
phủc vủ cho phạt triãøn sn xút , gii trê , cnh quan ... våïi báút cỉï sỉû tạc âäüng báút låüi no
ca thiãn nhiãn. Âọ l màût âạng khêch lãû âäúi våïi con ngỉåìi. Nọi nhỉ váûy khäng cọ nghéa l
con ngỉåìi â âảt âỉåüc táút c. Viãûc ci tảo thiãn nhiãn l nhàòm tảo ra mäi trỉåìng ph håüp

våïi mçnh v hi ha våïi thiãn nhiãn chỉï khäng thãø l hon ton tạch biãût våïi qui lût ca tỉû
nhiãn. Chênh vç thãú con ngỉåìi â phảm phi mäüt sai láưm khäng láúy lm nh trong quạ trçnh
âä thë họa ca mçnh. Cọ thãø thäúng kã nhỉ sau :
- Sỉû bnh trỉåïng lnh thäø lm phạ rỉìng, thay âäøi cnh quan, âëa hçnh, gáy hiãûn
tỉåüng cún träi, xọi mn âáút åí vng ngoải ä, ngáûp ụng åí thnh phäú . Diãûn têch thm thỉûc
váût bë thu hẻp lm kh nàng âiãưu ha vi khê háûu , khu vỉûc âä thë bë gim.
- Viãûc xáy dỉûng cạc cäng trçnh, nh åí cao táưng trãn nãưn âáút, khai thạc nỉåïc ngáưm
hồûc khai khoạng lm cho bãư màût âáút bë biãún dảng , cáúu trục âáút thay âäøi v ngun nhán
ca sỉû sủt lụn, xút hiãûn khu vỉûc âáưm láưy... Mảng lỉåïi thy vàn v nỉåïc ngáưm bë xạo träün
mảnh, lm thay âäøi hon ton cạc thäng säú dng chy v âäü ngáúm ca nỉåïc mỉa. Viãûc phäø
biãún räüng ri låïp ph khäng tháúm nỉåïc (âỉåìng xạ, mại nh ...), âàût cạc hãû thäúng cäúng
ngáưm, mỉång tiãu... lm gim r rãût hãû säú tháúm nỉåïc. Sỉû âo läün cạc âiãưu kiãûn tỉû nhiãn ca

17


dng chy, khai thạc quạ mỉïc táưng chỉïa nỉåïc dáùn âãún hả tháúp mỉûc nỉåïc ngáưm v bë trng.
Vê dủ åí Mãhicä lụn 7.6 m , åí Täk lụn 3.4 m,åí Matxcåva lụn 0,3 m. Viãûc san láúp ao häư
âãø xáy dỉûng cäng trçnh lm hãû thäúng thy vàn âä thë thu hẻp lải.
- Mäi trỉåìng tỉû nhiãn ca âä thë: mäi trỉåìng nỉåïc, mäi trỉåìng âáút, mäi trỉåìng
khäng khê â chëu ti trng cháút báøn v cạc tạc nhán gáy ä nhiãùm ráút låïn. ÅÍ nhỉỵng thnh
phäú cäng nghiãûp thç trãn 50% úu täú gáy ä nhiãùm khäng khê l do cạc nh mạy thi ra, sinh
hoảt gia âçnh 23% , giao thäng 25%... Trãn cạc âỉåìng phäú låïn mỉïc âäü äưn cọ thãø lãn tåïi 80
- 110 dB. Mäüt lỉåüng låïn rạc thi, phãú thi sinh hoảt v cäng nghiãûp táûp trung trong âáút, lm
nhiãùm báøn âáút v nỉåïc ngáưm, nỉåïc màût , nh hỉåíng âãún tçnh trảng vãû sinh âä thë. Ä nhiãùm
ngưn nỉåïc säng häư v nỉåïc ngáưm do cạc loải nỉåïc thi sinh hoảt ca thnh phäú v nỉåïc
thi cäng nghiãûp l nghiãm trng nháút. Do mäi trỉåìng bë giåïi hản sỉû khuúch tạn cháút báøn
trong säng häư úu hån trong khäng khê ráút nhiãưu. Pháưn nhiãưu cạc con säng låïn åí cạc nỉåïc
phạt triãøn åí cháu Áu háưu nhỉ khäng thãø sỉí dủng âãø cáúp nỉåïc âỉåüc nỉỵa.
- Viãûc di dán äư ảt tỉì cạc vng näng thän âãún thnh phäú , xu hỉåïng táûp trung v tàng

cỉåìng cạc chỉïc nàng sn xút v phi sn xút do viãûc di dán, viãûc chuøn tỉì nãưn sn xút
näng nghiãûp sang sn xút cäng nghiãûp våïi nàng sút cao ... âem lải háûu qu r rãût cho sỉû
phạt triãøn nhanh chọng cạc thnh phäú , tàng vt dán säú âä thë .
- Sỉû bnh trỉåïng cạc thnh phäú v phỉång thỉïc sn xút cäng nghiãûp cọ tạc dủng
vä cng âa dảng v ngy cng tàng âäúi våïi mäi trỉåìng xung quanh. Âä thë họa tråí thnh
mäüt trong nhỉỵng nhán täú ch úu lm biãún âäøi mäi trỉåìng, lm náøy sinh nhu cáưu ngy cng
låïn vãư diãûn têch xáy dỉûng v qui hoảch, vãư ti ngun thiãn nhiãn v thỉûc pháøm.
Cạc thnh phäú hiãûn nay chè chiãúm 0,3 % diãûn têch âáút liãưn nhỉng â táûp trung trãn
40% dán säú thãú giåïi .
1.4.5- Cäng nghãû nhán tảo :
Sỉû tiãún bäü ca khoa hc k thût tảo cho con ngỉåìi cọ kh nàng khai thạc thiãn
nhiãn våïi täúc âäü låïn . Con ngỉåìi ỉïng dủng nhỉỵng thnh tỉûu khoa hc ca mçnh trong träưng
trt , chàn ni... lm tàng nhanh chu trçnh váût cháút dáùn âãún viãûc phạ hy cáúu trục tỉû nhiãn
ca chu trçnh âọ . Viãûc sỉí dủng giäúng måïi, cáy träưng måïi... nh hỉåíng âãún thnh pháưn sinh
váût, thay âäøi chng loải sinh váût v cáúu trục thm thỉûc váût. Viãûc x Freon (trãn 1 triãûu
táún/nàm) tỉì cäng nghãû nhiãût lảnh gáy ra läù thng táưng äzän .

18


Chỉång 2

HÃÛ SINH THẠI
2.1. SINH THẠI HC
Sinh thại hc l mäüt ngnh quan trng trong khoa hc sinh hc, nghiãn cỉïu nhỉỵng
âiãưu kiãûn täưn tải ca sinh váût v mäúi quan hãû tỉång häù giỉỵa cạc sinh váût våïi nhau v våïi
cạc nhán täú ca mäi trỉåìng. Sinh thại hc cọ nhiãưu bäü män: sinh thại hc âải cỉång, sinh
thại hc âäüng váût, sinh thại hc thy sinh, sinh thại hc vi sinh, sinh thại hc con ngỉåìi.
Sinh thại hc cọ mäúi quan hãû chàût ch våïi cạc män khạc ca khoa hc sinh hc, nọ cng cọ
mäúi quan hãû chàût ch våïi cạc män khạc ca khoa hc mäi trỉåìng. Sinh thại hc sỉí dủng

phỉång phạp nghiãn cỉïu, cạc khại niãûm v kãút qu nghiãn cỉïu ca sinh hc, toạn, l, họa...
Tuy váûy sinh thại hc váùn l khoa hc riãng trong khoa hc sinh hc vç nọ cọ cạc khại
niãûm, näüi dung v phỉång phạp nghiãn cỉïu riãng.
Sinh thại hc l ngnh tiãưn bäúi ca khoa hc mäi trỉåìng, vç tỉång tỉû nhỉ sinh thại
hc våïi mäüt phảm vi hẻp hån v ra âåìi nhiãưu tháûp k sau sinh thại hc, khoa hc mäi
trỉåìng láúy mäúi quan hãû giỉỵa con ngỉåìi v cạc hoảt âäüng ca nọ våïi mäi trỉåìng lm âäúi
tỉåüng nghiãn cỉïu. Ngỉåìi nghiãn cỉïu cạc váún âãư ti ngun v mäi trỉåìng cáưn cọ nhỉỵng
hiãøu biãút nháút âënh vãư sinh thại hc, trỉåïc hãút l nhỉỵng ngun l cå bn ca ngnh khoa
hc ny, vç suy âãún gäúc thç cạc hiãûn tỉåüng hy hoải ti ngun thiãn nhiãn gáy suy thoại
cháút lỉåüng mäi trỉåìng âãưu cọ thãø qui vãư viãûc vi phảm cạc ngun l vãư cáúu trục v chỉïc
nàng ca hãû sinh thại dáùn âãún máút cán bàòng ca hãû sinh thại trong âọ con ngỉåìi l mäüt
thnh pháưn.

2.2. HÃÛ SINH THẠI
2.2.1- Khại niãûm :
Sinh váût v thãú giåïi vä sinh xung quanh cọ mäúi quan hãû khàõn khêt våïi nhau v
thỉåìng xun cọ tạc âäüng qua lải, âàûc trỉng bàòng cạc dng nàng lỉåüng tảo nãn cáúu trục
dinh dỉåỵng xạc âënh. Sỉû âa dảng vãư loi v cạc chu trçnh tưn hon váût cháút trong mäüt hãû
thäúng âỉåüc gi l hãû sinh thại.
Nhỉ váûy hãû sinh thại l mäüt hãû thäúng bao gäưm sinh váût v mäi trỉåìng våïi cạc mäúi
quan hãû v tỉång tạc, tải âọ thỉåìng xun diãùn ra cạc chu trçnh tưn hon váût cháút, dng
nàng lỉåüng v dng thäng tin. Hay nọi mäüt cạch khạc hãû sinh thại l hãû thäúng bao gäưm
qưn x v sinh cnh ca nọ.
2.2.2- Cå cáúu thnh pháưn ca hãû sinh thại :
Vãư màût cå cáúu hãû sinh thại gäưm 6 thnh pháưn chia lm 2 nhọm chênh nhỉ sau :

19


1. Nhọm thnh pháưn vä sinh gäưm :

- Cạc cháút vä cå: C , N , P , CO2 , H2O , O2 ... tham gia vo cạc chu trçnh tưn hon
váût cháút.
- Cạc cháút hỉỵu cå : protein , gluxit , lipit , mn ,...
- Chãú âäü khê háûu: nhiãût âäü , âäü áøm , ạnh sạng v úu täú váût l khạc cọ nh hỉåíng ráút
låïn tåïi sỉû täưn tải v phạt triãøn ca sinh váût .
2. Nhọm thnh pháưn hỉỵu sinh :
- Sinh váût sn xút (sinh váût tỉû dỉåỵng) : bao gäưm cạc vi khøn cọ kh nàng täøng
håüp v cáy xanh. Âọ l nhỉỵng sinh váût cọ kh nàng täøng håüp âỉåüc cháút hỉỵu cå tỉì nhỉỵng
cháút vä cå âån gin nhåì nàng lỉåüng Màût tråìi âãø xáy dỉûng cå thãø ca mçnh.
- Sinh váût tiãu thủ (sinh váût dë dỉåỵng) : bao gäưm cạc âäüng váût, chụng dinh dỉåỵng
bàòng cạch láúy cháút hỉỵu cå trỉûc tiãúp hồûc giạn tiãúp tỉì váût sn xút. Sinh váût tiãu thủ âỉåüc
phán thnh cáúp: cáúp 1-cạc âäüng váût àn thỉûc váût, cáúp 2-cạc âäüng váût àn âäüng váût cáúp 1, cáúp
3-cạc âäüng váût àn âäüng váût cáúp 2.
- Sinh váût hoải sinh (phán gii) : bao gäưm cạc loải vi khøn v náúm, phán gii cạc
cháút hỉỵu cå âãø säúng, âäưng thåìi gii phọng ra cạc cháút vä cå cho cạc sinh váût sn xút.
2.2.3- Phán loải hãû sinh thại :
Cạc loải hãû sinh thại trong sinh quøn cọ thãø phán thnh cạc loải hãû sinh thại trãn
cản, cạc hãû sinh thại nỉåïc màûn v hãû sinh thại nỉåïc ngt .
1. Hãû sinh thại trãn cản :
Hãû ny âàûc trỉng båíi cạc qưn thãø thỉûc váût, vç trong cạc hãû ny thm thỉûc váût chiãúm
mäüt sinh khäúi ráút låïn v gàõn liãưn våïi khê háûu âëa phỉång. Do váûy tãn ca cạc qưn x cnh
quan thỉåìng l tãn ca hãû thỉûc váût åí âáúy. Cọ thãø kãø ra mäüt säú hãû sinh thại trãn cản:
- Savan hay rỉìng c âåïi nọng åí vng nhiãût âåïi nọng, êt mỉa nãn thỉåìng thiãúu nỉåïc
v khä hản.
- Hoang mảc åí miãưn nhiãût âåïi v än âåïi, våïi âàûc âiãøm ráút êt mỉa v biãn âäü nhiãût
ngy âãm låïn. Giåïi sinh váût äúc âo l âàûc trỉng ch úu åí âáy.
- Tho ngun ch úu åí miãưn än âåïi êt mỉa våïi c chiãúm ỉu thãú .
- Rỉìng lạ räüng än âåïi åí miãưn än âåïi cọ lỉåüng mỉa vỉìa phi våïi rỉìng lạ räüng, rủng
lạ theo ma.
- Âi ngun åí vng cỉûc bàng tuút quanh nàm, ch úu l rãu mc.

2. Hãû sinh thại nỉåïc màûn :
Biãøn v âải dỉång chiãúm 70 % bãư màût trại âáút cọ âäü sáu tåïi11000m. Thỉûc váût säúng
åí nỉåïc màûn ráút ngho, ngỉåüc lải giåïi âäüng váût lải ráút phong phụ v cọ åí háưu hãút cạc nhọm
âàûc trỉng cho âäüng váût trãn trại âáút.

20


Dổỷa vaỡo phổồng thổùc vỏỷn chuyóứn, coù thóứ phỏn thaỡnh caùc hóỷ sinh thaùi nổoùc mỷn theo
chióửu thúng õổùng :
- Hóỷ sinh thaùi nóửn õaùy .
- Hóỷ sinh vỏỷt nọứi .
- Hóỷ sinh vỏỷt tỏửng giổợa .
Theo chióửu ngang coù thóứ phỏn thaỡnh caùc hóỷ sinh thaùi nổồùc mỷn nhổ sau :
- Hóỷ sinh thaùi vuỡng ven bồỡ : vồùi ổu thóỳ cuớa sinh vỏỷt sọỳng cọỳ õởnh vaỡ coù sọỳ loaỡi khaù
õa daỷng vaỡ hồn hún vuỡng khồi.
- Hóỷ sinh thaùi vuỡng khồi: vồùi ổu thóỳ cuớa caùc sinh vỏỷt nọứi vaỡ chố coù ờt sọỳ loaỡi õỷc
trổng sinh sọỳng .
3. Hóỷ sinh thaùi nổồùc ngoỹt :
- Hóỷ sinh thaùi nổồùc õổùng : ruọỹng, ao, õỏửm, họử...
- Hóỷ sinh thaùi doỡng chaớy: sọng , suọỳi ,kónh , mổồng...
Ngoaỡi ra, hóỷ sinh thaùi coỡn coù thóứ phỏn theo chia theo qui mọ nhổ hóỷ sinh thaùi nhoớ
(bóứ nuọi caù , phoỡng thờ nghióỷm ...), hóỷ sinh thaùi vổỡa (mọỹt thở trỏỳn,mọỹt caùi họử, mọỹt thaớm
rổỡng...), hóỷ sinh thaùi lồùn (õaỷi dổồng, sa maỷc, thaỡnh phọỳ lồùn ...).
Cuợng coù thóứ phỏn chia theo baớn chỏỳt hỗnh thaỡnh nhổ hóỷ sinh thaùi tổỷ nhión (rổỡng, nuùi,
õỏửm, họử, sọng, suọỳi...) vaỡ hóỷ sinh thaùi nhỏn taỷo (caùnh õọửng nọng nghióỷp, cọng vión ...).
Tỏỷp hồỹp caùc hóỷ sinh thaùi trón traùi õỏỳt laỡm thaỡnh hóỷ sinh thaùi khọứng lọử goỹi laỡ sinh
quyóứn.
2.2.4- Voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt trong hóỷ sinh thaùi :
Trong hóỷ sinh thaùi thổồỡng xuyón coù voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt õi tổỡ mọi trổồỡng ngoaỡi

vaỡo trong cồ thóứ caùc sinh vỏỷt , tổỡ sinh vỏỷt naỡy qua sinh vỏỷt khaùc, rọửi tổỡ sinh vỏỷt ra mọi
trổồỡng ngoaỡi. Voỡng tuỏửn hoaỡn nhổ vỏỷy õổồỹc goỹi laỡ voỡng tuỏửn hoaỡn sinh - õởa- hoùa hay coỡn
goỹi laỡ voỡng chỏỳt dinh dổồợng. Coù vọ sọỳ voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt vỗ yóu cỏửu tọửn taỷi vaỡ phaùt
trióứn cuớa sinh vỏỷt cỏửn tồùi khoaớng 92 nguyón tọỳ hoùa hoỹc. Trong õoù chuớ yóỳu laỡ 40 nguyón tọỳ
hoùa hoỹc nhổ H2 , O2 , P , S... vaỡ nhoùm vi lổồỹng nhổ Ca , K , Na , Mg , Fe , Zn... Mọỹt sọỳ
voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt õổồỹc minh hoỹa ồớ hỗnh veợ .
Coù thóứ phỏn voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt laỡm hai loaỷi :
- Voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt hoaỡn toaỡn: khi lổồỹng chỏỳt naỡy chổùa trong thaỡnh phỏửn vọ
sinh rỏỳt lồùn vaỡ õổồỹc sổớ duỷng trồớ laỷi mọỹt caùch lión tuỷc theo mọỹt chu trỗnh kờn. Vờ duỷ nhổ
voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt cuớa C , N , O2...
- Voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt khọng hoaỡn toaỡn: õióứn hỗnh laỡ voỡng tuỏửn hoaỡn cuớa P, do
coù mọỹt lổồỹng P tọửn õoỹng ồớ daỷng trỏửm tờch dổồùi õaùy õaỷi dổồng vaỡ khọng õổồỹc sổớ duỷng laỷi.
Caùc voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt hoaỷt õọỹng khọng taùch rồỡi nhau vaỡ coù quan hóỷ rỏỳt chỷt
cheợ vồùi nhau.

21


Trong mäüt vng tưn hon cọ hai giai âoản :
- Giai âoản mäi trỉåìng : tải âọ cháút dinh dỉåỵng täưn tải trong âáút, nỉåïc hồûc khäng
khê.
- Giai âoản cå thãø : tải âọ cháút dinh dỉåỵng l thnh pháưn mä ca sinh váût sn xút
hồûc sinh váût tiãu thủ .
Sỉû nhiãùu loản ca mäüt giai âoản s nh hỉåíng nghiãm trng âãún giai âoản kia.
CO2

VI SINH VÁÛT HỌA
TÄØNG HÅÜP

HÄ HÁÚP V LÃN

SỈÛ CHẠY
THỈÛC VÁÛT XANH
(Sinh váût tỉû dỉåỵng)
THAN ÂẠ
ÂÄÜNG VÁÛT
(Sinh váût dë dỉåỵng)

DÁƯU LỈÍA

Hçnh 2.1 : Vng tưn hon ca Cạc bon .
2.2.5- Dng nàng lỉåüng trong hãû sinh thại :
Dng nàng lỉåüng xy ra âäưng thåìi våïi vng tưn hon váût cháút trong hãû sinh thại.
Nàng lỉåüng cung cáúp cho táút c cạc hãû sinh thại trãn trại âáút l ngưn nàng lỉåüng Màût tråìi.
Sỉû phán bäø nàng lỉåüng Màût tråìi âi tåïi màût Trại âáút trçnh by tải hçnh v.
Thỉûc váût háúp thủ qua quạ trçnh quang håüp mäüt t lãû ráút nh, khong 1-2 % täøng
nàng lỉåüng Màût tråìi chiãúu xúng Trại âáút v tỉì âọ xáy dỉûng nãn ton bäü cüc säúng trãn
Trại âáút.
Nàng lỉåüng chỉïa trong sinh khäúi sn xút så cáúp mäüt pháưn âỉåüc dng lm thỉïc àn
cho váût tiãu thủ báûc1, mäüt pháưn cung cáúp cho váût phán gii sỉí dủng. Cạc cháút bi tiãút v
xạc chãút ca váût tiãu thủ báûc 1 cng âỉåüc váût phán gii sỉí dủng. Khạc våïi vng tưn hon
váût cháút, nàng lỉåüng khäng âỉåüc sỉí dủng lải m phạt tạn, máút âi dỉåïi dảng nhiãût. Vng
tưn hon ca váût cháút l vng kên. Dng nàng lỉåüng l vng håí.

22


Nng lổồỹng
MT TRèI
(100%)

Hỏỳp thuỷ
bồớikhọng
khờ, nổồùc, õỏỳt
(68%)

Taỷo nón
sổỷ chuyóứn
õọỹng cuớa
khọng
khờ, thồỡi
tióỳt, khờ
tổồng

Hỏỳp thuỷ bồới
thổỷc vỏỷt
(1-2%)

Phaớn
xaỷ
nhióỷt
trồớ laỷi
vuợ truỷ

Giổợ laỷi
trong
sinh
khọỳi bỏỷc
dinh
dổồợng

thổù 1

Phaớn xaỷ tổỡ
mỏy
(21%)

Cung
cỏỳp
nng
lổồỹng
cỏửn thióỳt
cho thổỷc
vỏt

Phaớn xaỷ tổỡ
buỷi
(5%)

Phaớn xaỷ tổỡ
caùc vỏỷt khaùc
(4%)

Trồớ
laỷi
vuợ
truỷ

Nng lổồỹng qua mọỹt cồ thóứ hay mọỹt bỏỷc dinh dổồợng coù thóứ chuyóứn tổỡ daỷng naỡy sang
daỷng khaùc. Sổỷ bióỳn õọứi naỡy tuỏn theo hai õởnh luỏỷt cồ baớn cuớa nhióỷt õọỹng hoỹc :
- ởnh luỏỷt thổù nhỏỳt -õởnh luỏỷt baớo toaỡn nng lổồỹng: trong quaù trỗnh chuyóứn õọứi

nng lổồỹng khọng mỏỳt õi vaỡ cuợng khọng õổồỹc taỷo thóm, maỡ chố chuyóứn õọứi tổỡ daỷng naỡy
sang daỷng khaùc.
- ởnh luỏỷt thổù hai - õởnh luỏỷt vóử suy thoaùi daỷng nng lổồỹng: trong quaù trỗnh chuyóứn
õọứi tổỷ nhión, nng lổồỹng luọn luọn bở suy thoaùi vóử daỷng nng lổồỹng. Vờ duỷ caùc daỷng nng
lổồỹng cọ õoỹng nhỏỳt coù thóứ saớn xuỏỳt nhióửu cọng nhổ quang nng, hoùa nng coù thóứ chuyóứn
thaỡnh caùc daỷng nng lổồỹng ờt cọ õoỹng hồn, vồùi khaớ nng saớn xuỏỳt cuợng ờt hồn nhổ cồ nng,
nhióỷt nng. Nng lổồỹng Mỷt trồỡi chióỳu xuọỳng Traùi õỏỳt chuớ yóỳu ồớ daỷng quang nng. Quang
nng coù thóứ chuyóứn õọứi toaỡn bọỹ thaỡnh hoùa nng, thóỳ nng, nhióỷt nng. Ngổồỹc laỷi, thóỳ nng,
nhióỷt nng, hoùa nng chố coù thóứ õọứi trồớ laỷi thaỡnh quang nng mọỹt phỏửn, caùc phỏửn khaùc seợ ồớ
daỷng nng lổồỹng thỏỳp hồn.
Hỗnh veợ sau: Sồ õọử mọỹt hóỷ sinh thaùi vồùi voỡng tuỏửn hoaỡn vỏỷt chỏỳt vaỡ doỡng nng
lổồỹng giổợa caùc bỏỷc dinh dổồợng.

23


SINH VÁÛT SN XÚT

Dng nàng lỉåüng

SV tiãu
thủ cáúp 1

SINH VÁÛT PHÁN HY

Dng váût cháút

CẠC ÚU TÄÚ VÄ SINH
(Âáút, nỉåïc, cháút vä cå, cháút hỉỵu cå, khê háûu,...)

SV tiãu
thủ cáúp 2

SV tiãu
thủ cáúp 3

2.2.6- Sỉû tiãún họa v cán bàòng ca hãû sinh thại :
Sinh váût hay váût thãø säúng cọ mäüt säú tênh cháút âàûc th, phán biãût nọ mäüt cạch r rãût
våïi váût khäng säúng. Cạc tênh cháút âọ l :
1. Kh nàng trao âäøi cháút : tỉïc kh nàng tiãúp nháûn váût cháút tỉì mäi trỉåìng vo mçnh,
phán gii v täøng håüp nhỉỵng cháút ny âãø âem lải cho mçnh váût cháút v nàng lỉåüng cáưn thiãút
cho cüc säúng v phạt triãøn.
2. Kh nàng låïn lãn : tỉïc kh nàng phạt triãøn vãư qui mä, cáúu trục ca bn thán theo
thåìi gian.
3. Kh nàng tại sinh sn : tỉïc kh nàng sinh â ra váût cng loi våïi mçnh.
4. Kh nàng bë kêch thêch : tỉïc kh nàng tiãúp nháûn cạc thäng tin, dỉåïi dảng tên hiãûu
váût l , họa hc v phn ỉïng lải våïi cạc thäng tin ny.
5. Kh nàng thêch nghi : tỉïc kh nàng thay âäøi bn thán cho ph håüp våïi mäi
trỉåìng.

24


Trong 5 tênh cháút nọi trãn xẹt theo quan âiãøm ca sinh thại hc thç kh nàng thêch
nghi cọ nghéa quan trng nháút .
Nhåì cọ tênh bë kêch thêch, sinh váût nháûn âỉåüc tên hiãûu tỉì mäi trỉåìng qua cạc giạc
quan ca mçnh, cọ thãø l giạc quan vãư ạnh sạng (thë giạc), vãư ám thanh (thênh giạc), vãư mi
(khỉïu giạc), vãư vë (vë giạc), vãư nhiãût âäü (xục giạc) v phn ỉïng lải våïi cạc tên hiãûu ny theo
nhỉỵng phỉång thỉïc khạc nhau nhàòm tỉû bo vãû hồûc ci thiãûn âiãưu kiãûn säúng ca mçnh.
Lục mäi trỉåìng gim nhiãût âäü, con ngỉåìi ngun thy biãút chui vo hang sáu, kên

giọ hồûc âäút lỉía chäúng lảnh. Con ngỉåìi hiãûn âải biãút lm nh, trang bë qưn ạo v cạc
phỉång tiãûn giỉỵ thán nhiãût. Cå bàõp ca âäüng váût run ráøy 1 cạch tỉû âäüng ngoi sỉû âiãưu khiãøn
cọ thỉïc âãø tàng thán nhiãût. Hảt cáy lục náøy máưm d åí vë trê no cng theo tên hiãûu ca
trng trỉåìng âãø hỉåïng rãù xúng v máưm lãn trãn. Mäüt säú vi khøn ln ln di chuøn vãư
nåi cọ ạnh sạng, mäüt säú khạc ngỉåüc lải tçm vãư nåi cọ bọng täúi. Tênh kêch thêch hay nọi mäüt
cạch khạc kh nàng tiãúp nháûn thäng tin tỉì mäi trỉåìng v phn ỉïng âạp lải â giụp cho mi
sinh váût duy trç cüc säúng ca mçnh. Sinh váût âån bo ngun thy nãúu khäng cọ tênh bë
kêch thêch s khäng biãút tçm vãư ngưn thỉïc àn v s chãút. Con ngỉåìi trong thãú giåïi hiãûn âải
nãúu khäng nháûn âỉåüc cạc thäng tin cáưn thiãút tỉì mäi trỉåìng s cọ säú pháûn tỉång tỉû. Sau khi
nháûn âỉåüc tên hiãûu bë kêch thêch, theo cå chãú âiãưu khiãøn cọ thỉïc hồûc tỉû âiãưu khiãøn vä
thỉïc sinh váût phn ỉïng bàòng cạch biãún âäøi cå thãø mçnh hồûc biãún âäøi mäi trỉåìng âãø âảt tåïi
sỉû thêch nghi giỉỵa cå thãø v mäi trỉåìng. Quạ trçnh biãún âäøi cå thãø ca cạc giäúng loi sinh
váût cho ph håüp våïi mäi trỉåìng âỉåüc gi l sỉû tiãún họa. Quạ trçnh ny l quạ trçnh thay âäøi
tênh cháút gii pháùu, sinh l, tám l v táûp tủc diãùn ra trong qưn thãø, nhọm v cạ thãø sinh
váût cng loi.
Quạ trçnh tiãún họa bàõt âáưu våïi sỉû thay âäøi ngáùu nhiãn v tỉû phạt trong váût liãûu di
truưn ca tãú bo máưm (tinh trng, trỉïng) ca nhỉỵng cạ thãø trong 1 qưn thãø . Cạc biãún âäøi
ny tảo nãn nhỉỵng biãún dë di truưn trong qưn thãø , nọi 1 cạch khạc tảo nãn 1 vi kiãøu di
truưn håi khạc kiãøu chung. Cạc phiãn bn ti liãûu di truưn ghi trong cạc tãú bo bäú , mẻ
âỉåüc truưn lải cho cạc thãú hãû sau v quút âënh tênh cháút gii pháùu, sinh l , ỉïng xỉí ca
váût thãø säúng. Sỉû täø håüp cạc âàûc tênh bäú mẻ trong 1 váût thãø cọ ỉu thãú so våïi âäưng loải âỉåüc
gi l ỉu thãú chn lc. Váût thãø no do di truưn cọ tênh cháút sinh l v ỉïng xỉí ph håüp våïi
âiãưu kiãûn mäi trỉåìng âỉåüc chn lc âãø täưn tải v phạt triãøn. Váût thãø khäng ph håüp s bë
âo thi. Ỉu thãú ny qua qụa trçnh sinh sn nhiãưu thãú hãû näúi tiãúp nhau s lm cho con chạu
váût thãø cọ ỉu thãú nọi trãn chiãúm 1t lãû låïn hån cạc giäúng loi khạc. Cáúu trục di truưn ca
qưn thãø do âọ s bë thay âäøi.
Sỉû thêch nghi theo sinh hc l âàûc trỉng gii pháùu sinh l hồûc ỉïng xỉí âỉåüc âiãưu
khiãøn bàòng di truưn, cọ tạc dủng tàng xạc sút ca viãûc chuøn váût liãûu di truưn ca mäüt
váût thãø säúng tỉû biãún âäøi sao cho ph håüp hån våïi mäi trỉåìng âëa phỉång ca nọ.
Biãún dë di chuưn tảo nãn váût liãûu cho tiãún họa v chn lc tỉû nhiãn l âäüng lỉûc cho

tiãún họa. Mäi trỉåìng khäng cọ tạc âäüng trỉûc tiãúp no tåïi váût liãûu âi truưn trong cạc váût thãø
säúng. Mäi trỉåìng âỉïng ngoi váût thãø säúng, âọng vai tr tuøn chn cạc váût liãûu no thêch

25