Tải bản đầy đủ (.pdf) (179 trang)

Ebook tiến hóa và động lực hệ đầm phá tam giang cầu hai phần 2 NXB KHTN CN

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (16.65 MB, 179 trang )

63

Ch

ng III

NG L C H
I. I U KI N

A

M PHÁ

NG L C N I SINH

H� ��m phá Tam Giang – C�u Hai n�m trong ��i s�t h� t�ơng ��i trong �� t� v�i
t�c �� s�t h� trung bình 0,12 - 0,15 mm/n�m (Lê ��c An và Ma Kông C� 1979), ti�p
xúc v�i kh�i nâng tây Hu� (t�c �� v�n ��ng 0,3 mm/n�m) qua ranh gi�i g�n trùng v�i
qu�c l� I (Nguy�n �ình Hòe, Nguy�n H�u C�, Tr�n �ình Lân, 1995) và v�i kh�i nâng
B�ch Mã có t�c �� 0,3 mm/n�m � phía nam. Toàn b� khu v�c b� phá h�y m�nh b�i ��t
gãy hi�n ��i phát sinh t� h� ��t gãy sâu A L��i, các h� ��t gãy phát sinh c�c b�
thu�c h� ��t gãy H�i Vân - Sơn Trà (Nguy�n C�n, Nguy�n �ình Hòe, Nguy�n
H�u C� và nnk, 1992, 1995) (hình 3.1).
Các h� ��t gãy phân nhánh t� h� ��t gãy sâu A L��i g�m h� ��t gãy Phò Tr�ch, h� ��t
gãy Hu� (V�n ��c Chư�ng và nnk, 1994, g�i là ��t gãy �akrong - Nam Hu�) và h� ��t gãy
Rào Tr�ng. Các h� ��t gãy Phò Tr�ch và Hu� tr��t ph�i, ph�ơng á v� tuy�n. ��t gãy sông T�
Tr�ch ��nh h��ng á kinh tuy�n (B�c – Tây b�c – Nam – �ông nam), bi�u hi�n tr��t ph�i c�t
qua phá Tam Giang. H� ��t g�y sông H�u Tr�ch ��nh h��ng �ông b�c - tây nam, có bi�u
hi�n tr��t trái c�t qua ��m Th�y Tú. Thu�c h� ��t gãy H�i Vân - Sơn Trà, các ��t gãy chính
có ph�ơng �ông b�c - tây nam, chia c�t m�nh m� kh�i B�ch Mã � phía nam và có bi�u hi�n
tr��t ph�i. Nhìn chung các h� ��t gãy phá h�y các thành t�o khu v�c ��m phá ��u có chung


m�t tr��ng �ng su�t có tr�c nén ép á kinh tuy�n. Các h� ��t g�y tham gia tích c�c vào quá
trình phá h�y và các v�n ��ng nâng phân d�, nh� �ó mà h� ��m phá Tam Giang – C�u Hai
�ã hình thành trên ��i s�t h� t�ơng ��i trong �� t�.
Trong quá trình phát tri�n c�a mình, h� ��m phá b� �nh h��ng sâu s�c b�i ch�
�� ki�n t�o khu v�c. V�n ��ng nâng và ho�t ��ng ��t gãy hi�n ��i �ã làm xu�t hi�n
hàng lo�t vòm nâng c�c b� ( hình 3.2 và hình 3.3) gây bi�n d�ng c�u trúc m�ng l��i
th�y v�n và các dòng ch�y m�t �� vào ��m phá và t�t y�u làm thay ��i hoàn l�u và
��ng thái c�a ��m phá. Phú Cam là m�t chi l�u l�n c�a sông H�ơng t� Hu� �� v� ��m
C�u Hai qua sông ��i Giang. Sông Phú Cam �óng vai trò v�a là ngu�n cung c�p b�i
tích cho khu v�c Th�y Châu, Th�y L�ơng, L�c B�n, L�c An, c�ng là ngu�n cung c�p
b�i tích gián ti�p cho c�a T� Hi�n. Ho�t ��ng nâng c�c b� d�ng vòm (Th�y Thanh)
� �ây �ã c�t ��t và làm gián �o�n các h�p l�u sông ��i Giang, k� c� sông Phú
Cam và vì v�y ng��i ta cho �ào kênh Phú Cam vào ��u th� k� nh�m chia l�u thoát
l� t� sông H�ơng.
� h� l�u sông H�ơng, các vòm nâng c�c b�, ��c bi�t là vòm Phú Vang �ã tác
��ng tr�c ti�p vào cơ ch� u�n khúc c�a ch� l�u, gây gián �o�n các h�i l�u mà quan
tr�ng nh�t là chi l�u Phú Vang b�t ��u t� thôn La �. Tr��c �ây, Phú Vang t�ng là chi
l�u l�n trong th�i gian ��m phá ch� có m�t c�a duy nh�t là T� Hi�n. Cho t�i khi m�


64

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

65



66

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

c�a Hòa Duân n�m 1404, Phú Vang v�n �óng vai trò chi l�u l�n b�i vì �ây là ���ng
thoát l� ng�n nh�t. Hi�n t��ng chuy�n d�ch c�a t� v� trí ban ��u � làng Hòa Duân t�i v�
trí hi�n nay trên kho�ng 4 km là do tác ��ng ��ng th�i c�a dòng b�i tích d�c b� h��ng
v� tây b�c và s� l�n d�n c�a vòm nâng Phú Vang. Chi l�u Phú Vang b� ách t�c (sau này
ph�i �ào kênh thoát l�) gây thi�u h�t b�i tích và t�o hình lõm sâu c�a ��m Sam trên
bình �� hi�n nay.
Khu v�c H�i Kinh, H�i Qu� cho t�i th� k� XV v�n còn là m�t ph�n th�y v�c
c�a phá Tam Giang. Hi�n nay khu v�c này tr� thành m�t vùng ��t th�p b�i m�t
m�t là do b�i tích c�a sông Ô Lâu, sông Ô Giang và sông Thác Ma nh�ng m�t
khác còn do tác ��ng ��ng th�i c�a vòm nâng H�i Thanh làm bi�n d�ng c�u trúc
m�ng l��i các l�ch tàn và thu h�p m�t �o�n sông Ô Lâu tr��c khi �� vào vùng c�a
Ô Lâu.
Ho�t ��ng phá h�y ki�n t�o hi�n ��i khu v�c ��m phá �ã hình thành m�t s�
�ơn v� ki�n trúc sau:
- Vùng nâng kh�i t�ng, bao g�m:

Hình 3.3. Vòm nâng H�i Thanh và h� th�ng sông Ô Lâu, Ô Giang
(Nguy n ình Hòe, Tr n ình Lân và Nguy n H u C , 1995)


Ch

67


ng III. ��ng l�c h� ��m phá

Kh�i tây Hu�, ti�p giáp phía tây nam ��m phá, có ranh gi�i trùng v�i qu�c
l� 1A.
Kh�i B�ch Mã, ti�p giáp v�i phía tây và tây nam ��m C�u Hai.
- Vùng s�t h� tư�ng ��i, �ng v�i ph�n ��ng b�ng ven bi�n, trong �ó có:
B�n tr�ng c�c b� c�a sông H�ơng, ���c ng�n cách b�i h� ��t gãy T� Tr�ch
(tr��t ph�i) � phía tây và ��t gãy H�u Tr�ch (tr��t trái) � phía �ông, trong �ó t�n
t�i vòm nâng Phú Vang.
B�n tr�ng c�c b� C�u Hai.
Ph�n còn l�i (Tam Giang và Th�y Tú) s�t h� t�ơng ��i, trong �ó có vòm
nâng c�c b� Th�y Thanh, An Hòa và H�i Thanh.

II.
C TR NG
BI%N

NG L C HÌNH THÁI H

M PHÁ VÀ C#A

1. T'ng quan v, -.a hình

Hình 3.4. S� �� c�u trúc h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai


68

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy


H� ��m phá Tam Giang- C�u Hai g�m 4 �ơn v� c�u trúc cơ b�n (hình 3.4): 1- V�c
n��c; 2- �ê cát ch�n; 3 - C�a; 4 - B� sau ��m phá. M�i �ơn v� c�u trúc có ch�c n�ng
riêng nh�ng chúng liên h� v�i nhau quy�t ��nh s� t�n t�i, hình thái, ki�u lo�i, ��ng thái
phát tri�n và ti�n hóa c�a h� t� nhiên th�ng nh�t t�ơng ��i.

1.1.V�c nư�c
V�c n��c kéo dài 68 km song song v�i ���ng b� t� c�a Ô Lâu ��n chân núi
V�nh Phong, r�ng 1 - 10 km, sâu trung bình 1,0 - 2,0 m và sâu nh�t trên 10m � c�a
Thu�n An, v�c n��c h�p thành b�i các b� ph�n có tên g�i phá Tam Giang t� c�a Ô
Lâu t�i c�a sông H�ơng, ��m Sam - An Truy�n � phía nam sông H�ơng (g�i t�t là
��m Sam), ��m Th�y Tú - Hà Truy�n (g�i t�t là ��m Th�y Tú) và ��m C�u Hai �
t�n cùng phía nam.
Phá Tam Giang dài kho�ng 27 km, r�ng trung bình 2 km, r�ng nh�t 3,5 km và h�p
nh�t 0,6 km. Di�n tích phá r�ng kho�ng 52 km2. �� sâu trung bình c�a phá ��t 2m, t�o
thành m�t l�ch tri�u ng�m sâu d�n v� phía c�a Thu�n An t�i 4 - 5m. ��m Sam có hình
dáng t�ơng ��i ��ng th��c v�i di�n tích vào kho�ng 16,2 km2. Ph�n �B giáp v�i c�a
Hòa Duân ��t �� sâu trung bình 1,5m và có l�ch tri�u ng�m ch�y v� phía c�a Thu�n An
theo h��ng tây b�c, sâu t� 2 ��n 4 - 5m. Ph�n tây b�c giáp làng Phú An và An Truy�n
có �áy b�ng ph�ng, ��t �� sâu 0,4 - 0,5m.
��m Th�y Tú dài 24km, r�ng trung bình trên 1 km, sâu trung bình 2m và sâu d�n
v� phía C�u Hai �� ��t t�i trên 4m � Hà Trung. ��m Th�y Tú có hình thái m�t l�ch
tri�u ho�t ��ng ch� y�u vào th�i gian tr��c khi m� c�a Thu�n An. Di�n tích ��m Th�y
Tú vào kho�ng 36km2.
��m C�u Hai có hình bán nguy�t v�i cung tròn h��ng v� phía Phú L�c. Chi�u
dài theo ph�ơng chung Tây b�c – �ông nam kho�ng 11 km t� Th�y Tú t�i chân núi
V�nh Phong.
Chi�u dài h�p nh�t t� �á B�c ��n chân Túy Vân kho�ng 6km và chi�u dài nh�t t�
c�a ��i An t�i chân �èo Ph��c T��ng 17 km. �� sâu trung bình c�a ��m C�u Hai 1,0 1,5m, sâu nh�t trên 2m nghiêng v� phía �á B�c. Di�n tích ��m C�u Hai vào kho�ng
112km2 và di�n tích toàn b� ��m phá lên t�i 216 km2.


1.2. �ê ch�n cát
�ê ch�n cát g�m m�t h� th�ng c�n- ��n và bãi bi�n hi�n ��i kéo dài theo ph�ơng
Tây B�c – �ông Nam t� C�a Vi�t t�i c�a Thu�n An kho�ng 60 km, t� c�a Thu�n An
t�i núi Linh Thái kho�ng 37 km, t� chân núi Linh Thái ��n c�a T� Hi�n kho�ng 2 km
và t� T� Hi�n t�i L�c Thúy kho�ng 3 km. C� th�y kho�ng 102 km.
�o�n t� C�a Vi�t t�i c�a Thu�n An r�ng trung bình 4,5 km cho t�i �i�n H�ơng
(b�c c�a Ô Lâu) và �� cao trung bình d��i 10m, vát nh�n hình m�i tên nh�ng cao d�n
v� phía c�a Thu�n An, trung bình 10m và cao nh�t 32m.
�o�n t� c�a Thu�n An ��n núi Linh Thái r�ng trung bình 2km, cao trung bình
10m, vát nh�n và th�p d�n v� phía c�a Thu�n An. �� cao l�n nh�t � Phú Diên ��t 20m
và nh� nh�t � c�a Thu�n An ch� trên 2m.


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

69

�o�n t� chân núi Linh Thái t�i c�a T� Hi�n r�i t�i L�c Th�y r�ng trung bình
300m và cao trung bình 2,5m.
�o�n �ê cát t� �i�n L�c (c�a Ô Lâu) t�i c�a Thu�n An g�m hai h� th�ng �ê
liên ti�p nhau. H� th�ng ngoài g�m cát vàng (mvQ22-3) cao hơn h� th�ng phía
trong g�m cát m�u tr�ng ��c (mvQ22-3). H� th�ng phía ngoài d�n ch�ng ph� lên
h� th�ng phía trong và nâng cao lên t�i trên 30m. T�ơng t� t� c�a Thu�n An t�i
Linh Thái c�ng có hai h� th�ng. H� th�ng phía trong g�m �ê cát nh� g�i lên nhau
t�o nên b� m�t khá b�ng ph�ng, cao 4 - 7m, g�m cát màu tr�ng mu�i (mvQ21-2) t�
Vinh Hi�n t�i Vinh Xuân. H� th� hai phía ngoài g�i lên nó g�m cát vàng (mvQ223) kéo dài liên t�c t� Linh Thái t�i c�a Thu�n An.
Trong quá trình ti�n hoá ��m phá, h� c�n cát ch�n ngoài di chuy�n t� phía
bi�n v� phía ��m phá do hai quá trình cơ b�n là gió th�i m�nh t� phía bi�n và m�c

n��c bi�n dâng cao. �i�u này ���c minh ch�ng qua di tích tháp Ch�m M� Khánh
b� vùi sâu trong lòng c�n cát (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2006).
C�m di tích tháp Ch�m t�i thôn M� Khánh, xã Phú Diên, huy�n Phú Vang, t�nh
Th�a Thiên - Hu�, cách c�u Thu�n An kho�ng 15km v� phía �ông nam. Di ch� ��c bi�t
� ch� vì b� vùi l�p sâu trong thân c�n cát, g�n sát b� bi�n. Tháp chính phát l� vào tháng
4 n�m 2001 khi khai thác sa khoáng titan t�i s��n phía bi�n c�a c�n cát, sau �ó �ã phát
hi�n thêm m�t s� di tích khác trong tháng 9 cùng n�m. Vi�c xác ��nh v� trí xây d�ng và
hoàn c�nh tháp c� M� Khánh b� vùi l�p trong c�n cát có ý ngh�a quan tr�ng ��i v�i
nghiên c�u kh�o c�, ti�n hoá c� ��a lý khu v�c và góp ph�n nghiên c�u �ánh giá di�n
bi�n thiên tai ven b� Th�a Thiên - Hu� hơn m�t nghìn n�m qua.
T�i khu di tích, theo m�t c�t ngang, ���ng ��ng sâu 10m cách b� kho�ng 1,2km.
Bãi bi�n khi tri�u ki�t r�ng kho�ng 100m. C�n cát r�ng kho�ng 400m, cao kho�ng 15 20m, có hình thái b�t ��i x�ng, m�t phía bi�n tho�i, m�t phía l�c ��a d�c ph�n ánh tính
ch�t c�a c�n cát tích t� do gió. Th�m ven rìa ��m phá sát phía trong c�n cát r�ng kho�ng
50m, cao 3- 4m, c�u t�o t� cát nh� màu xám tr�ng. Ngay sát d��i m�t th�m, �ôi ch� các
tr�m tích sét b�t màu loang l� Pleistocen l� trên m�t. Trên m�t th�m cao và sát rìa c�n cát,
t�p trung nhi�u nhà c�a và l�ng m�. Ti�p t�c v� phía l�c ��a là bãi b�i ven ��m phá, r�ng
kho�ng 500m, �� cao 1,5 – 2m, c�u t�o t� cát nh� màu xám l�n nhi�u mùn bã h�u cơ,
���c s� d�ng làm ru�ng tr�ng màu. Sau �ó là lòng ��m phá r�ng 2,5km và sâu
1 – 2m.
Theo tài li�u kh�o sát c�a các tác gi� Lê V�n Qu�ng, Lê Xuân Tài và Nguy�n
Thanh Tùng ti�n hành vào các n�m 2005 và 2006, các di tích b� chôn vùi d��i
s��n phía bi�n c�a c�n cát có �� cao b� m�t 10 - 12m, cách mép n��c bi�n kho�ng
120 - 150m. Trong h� �ào sâu 8 – 9m, c�m di tích có móng công trình n�m � cao
�� kho�ng 1,5 - 2 m so v�i m�c n��c bi�n (Lê Xuân Tài và nnk, 2005). �ó là m�t
tháp c�t ��nh còn khá nguyên v�n có chi�u cao kho�ng 3,0m, m�t b�ng r�ng 5,3 x
5,7m, lòng tháp có kích th��c 3,3 x 3,9m. Sát g�n v� phía nam tháp là m�t m�t
móng công trình, ���c coi là nhà chu�n b� hành l�, �ã b� tháo g� g�m hai ô n�m k�
nhau, kích th��c 5,03m x 7,4m và 3,11 x 4,31m. Sát g�n phía �ông nam tháp là
m�t b� th� hình tr� vuông, kích th��c m�i chi�u 1,4m và chi�u cao trên 1m. Tu�i
c�a c�m di tích ���c xác ��nh b�ng ph�ơng pháp C14 t� m�t m�u than tìm th�y



70

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

trong lòng tháp là 750 ± 40 n�m (sau CN), t�c là vào kho�ng 1300 n�m tr��c (Lê
V�n Qu�ng, 2005), ���c coi là có niên ��i s�m nh�t trong nh�ng ki�n trúc tháp
Ch�m Pa ���c bi�t hi�n nay (Tr�nh Nam H�i, 2006).
N�n tháp n�m t�i �� cao t�ơng ��ơng v�i b� m�t bãi b�i ven rìa ��m phá hi�n
nay, trên n�n ��t y�u c�a tr�m tích Holocen mu�n dày kho�ng 8m, g�m l�p trên là cát
xám vàng, xám tr�ng ngu�n g�c bi�n - gió, l�p d��i là sét, sét b�t xám xanh, xám �en
ch�y d�o có l�n v� sò �c ngu�n g�c ��m l�y bi�n. N�m d��i là tr�m tích Holocen s�m
– gi�a g�m sét b�t màu xám xanh l�n v� sò �c và các l�p k�p cát, ngu�n g�c ��m l�y
bi�n. Tr�m tích Pleistocen n�m � �� sâu kho�ng 15m tr� xu�ng g�m cát nh� xám
tr�ng và cát s�n xám tr�ng, xám vàng ch�t xít (Lê V�n Qu�ng và nnk, 2006).
Vào kho�ng 13 th� k� tr��c, vùng ven rìa quanh h� ��m phá Tam Giang –
C�u Hai là m�t khu v�c khá phát tri�n v� kinh t� và xã h�i. Gi�ng nh� hoàn c�nh
ngày nay, d�c ven rìa phía trong c�a h� c�n cát ch�n ngoài ��m phá xu�t hi�n các
t� �i�m dân c� �ông �úc, kèm theo các ��n mi�u và l�ng m�. Ngày nay, tr� m�t s�
r�t ít công trình ph�c v� du l�ch và phòng th� ���c b� trí phía ngoài bi�n, h�u nh�
không có các công trình dân d�ng và tôn giáo nào xây d�ng t�i chân ho�c s��n
phía bi�n c�a c�n cát do �i�u ki�n thiên nhiên kh�c nghi�t, nhi�u r�i ro do sóng
bão, n��c bi�n dâng, xói l� b� bi�n b�t th��ng, v.v. H�u nh� toàn b� các �i�m dân
c� và các công trình dân d�ng, tôn giáo ��u n�m trên b�c th�m cao 3 – 4m sát rìa
trong c�n cát và bãi b�i cao 1,5 -2m giáp v�i ��m phá. C�m di tích tháp Ch�m M�
Khánh c�ng v�y, khi m�i xây d�ng to� l�c trên bãi b�i cao r�ng, b�ng ph�ng n�m
gi�a c�n cát phía bi�n và ��m phá, ch�ng t� tình tr�ng ng�p l�t khu v�c khi �y
không c�ng th�ng nh� bây gi�.
Gi�ng nh� ngày nay, t� x�a n�n cát bay và cát ch�y �ã tr� thành hi�m ho�

âm th�m, nh�ng lâu dài và d�n d�n d�n ��n vùi l�p, hu� ho�i các công trình xây
d�ng và các khu dân c� ven c�n cát. Vào mùa khô trùng mùa hè nóng, sóng bi�n
tung cát lên b�, b�c x� nhi�t cao làm khô cát, gió bi�n th�i m�nh g�n vuông góc
v�i b� vun cát khô thành c�n cát �i�n hình và �� s�, có hình thái s��n tho�i phía
bi�n, s��n d�c phía l�c ��a. Vào mùa �ông l�nh, m�a t�i vùng Th�a Thiên - Hu�
th��ng r�t l�n và x�i x� liên t�c nhi�u ngày, gây ra dòng l� cát ch�y t�i s��n d�c
c�n cát phía ��m phá. Cát ch�y làm vùi ng�p d�n các công trình ven rìa c�n cát và
trôi ch�y xu�ng làm c�n ��m phá, cùng v�i dòng l� t� sông H�ơng t�o nên các bãi
b�i khá r�ng ven rìa ��m phá.
Qua n�m tháng và nhi�u th� k�, gió và sóng trên s��n ngoài phía bi�n cùng
v�i m�a l� trên s��n phía trong �ã t�o ra quá trình cát bay, cát ch�y, ��y d�ch c�n
cát v� phía ��m phá, t� t� vùi l�p các công trình nhà c�a, ���ng sá, ��n mi�u trên
���ng di chuy�n c�a mình. C�m di tích tháp Ch�m M� Khánh c�ng �ã b� vùi l�p
b�ng cách nh� v�y. Khi m�i xây d�ng, chúng n�m t�i chân th�m rìa phía trong c�n
cát. Ngày nay, chúng b� c�n cát l�n vào, l��t qua ít nh�t 250m và b� vùi sâu t�i v�
trí s��n phía bi�n c�a c�n (hình 3.5).


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

71

Hình 3.5. Mô ph�ng s� d�ch chuy�n c�a c�n cát v� phía ��m phá
gây vùi l�p tháp M� Khánh
Ghi chú: 1- $ m phá; 2- bi+n; a – tr/ng thái ban $ u c0a c1n cát; b – tr/ng thái
trung gian; c- tr/ng thái hi2n nay.
v4 trí c0a tháp M7 Khánh
M9i tên ch; h<=ng di chuy+n c0a c1n cát.


Di�n bi�n này s� r�t ch�m, r�t y�u, ho�c không gây vùi l�p sâu công trình trong
cát n�u không có s� h� tr� ��c l�c c�a quá trình xói l� b� bi�n, tr�c ti�p ��y lùi ���ng
b� bi�n – chân c�n cát v� phía ��m phá. N�u b� bi�n không xói l�, �n ��nh ho�c b�i l�n
ra phía bi�n, quá trình di chuy�n c�a c�n cát v� phía ��m phá �ơn thu�n do gió và l� cát
s� ph�i �� l�i m�t kho�ng tr�ng tho�i r�ng n�m gi�a b� bi�n và chân c�n. Rõ ràng �
�ây, quá trình xói l� b� bi�n �ã thúc ��y và ti�n sát b��c s� di chuy�n c�a c�n cát.
Trong �i�u ki�n b� tích t� cát khá th�ng và kéo dài, không có nh�ng bi�n ��ng l�n v�
c� ��a lý, xu th� xói l� b� bi�n lâu dài hơn m�t thiên niên k� t�i �ây liên quan ��n quá
trình dâng cao m�c n��c bi�n do nguyên nhân chân t�nh. Hi�n t��ng xói l� b� g�n v�i
s� d�ch chuy�n c�n cát v� phía l�c ��a hi�n �ang quan sát ���c t�i m�t s� nơi, nh� � b�
bãi ���ng Gianh, Phù Long, H�i Phòng.
C�m tháp Ch�m M� Khánh ���c xây d�ng vào kho�ng 13 th� k� tr��c trong �i�u
ki�n b� m� r�ng ra phía bi�n ít nh�t 250m và v� trí ban ��u c�a tháp là n�m phía trong
c�n cát, trên m�t bãi b�i cao ráo hơn, m� r�ng hơn và ít ng�p l�t hơn so v�i hi�n nay.
Tác ��ng ��ng th�i c�a sóng, gió bi�n và m�c n��c bi�n dâng cao, trong �i�u ki�n khô
nóng mùa hè và m�a l� l�n mùa �ông, các quá trình xói l� b� bi�n, cát bay và cát ch�y
�ã ��y d�ch d�n c�n cát v� phía ��m phá và l�p kín, vùi sâu khu tháp c� trong cát, t�o ra
v� trí tháp c� n�m không xa b� bi�n nh� ngày nay.
T� li�u này giúp chúng ta hi�u rõ hơn di�n bi�n c� ��a lý và thiên tai xói l� b�
bi�n, cát bay, cát ch�y, ng�p l�t và b�i l�p ��m phá ven bi�n Th�a Thiên Hu� trong quá
kh�, làm cơ s� �ánh giá xu th� di�n bi�n trong t�ơng lai. Cùng v�i m�t s� t� li�u khác
�ã phát hi�n d�c ven b� Vi�t Nam, �ây là m�t b�ng ch�ng khá thuy�t ph�c v� s� dâng
cao m�c bi�n chân t�nh liên quan v�i xu th� xói l�, d�ch lùi b� bi�n v� phía l�c ��a liên
t�c hơn nghìn n�m qua. V�i nh�n th�c này, m�t lo�t các hi�n t��ng và quá trình liên
quan ��n kh�o c� h�c và ��a ch�t Holocen ven bi�n có th� ���c làm sáng t�.


72


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

1.3. C�a ��m phá
H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai có 2 c�a: c�a Thu�n An (c�a chính) và c�a
T� Hi�n.
Lu�ng c�a Thu�n An ��nh h��ng B�c – Tây B�c, Nam – �ông nam, dài kho�ng
600 km, r�ng 400 - 500m, sâu t�i 11m � phía trong. � phía ngoài c�a phát tri�n m�t
delta tri�u xu�ng b�t ��i x�ng do lu�ng c�a không vuông góc v�i ���ng b� và b�t ��i
x�ng do l�u l��ng dòng b�i tích d�c b� gi�a hai mùa gió �ông b�c và Tây nam. Delta
tri�u xu�ng này có c�u trúc ph�c t�p do tác ��ng c�a sóng.
Ng��c l�i, T� Hi�n là c�a ph�, ��nh h��ng lu�ng �ông b�c – Tây nam, khi b�t
��u m�, r�i chuy�n thành Tây b�c – �ông nam khi tàn trong m�t pha m� - l�p, dài
kho�ng 100m, r�ng 50m và sâu t�i �a 1m (v� trí � Vinh Hi�n). Tr��c �ây khi v� trí c�a
Vinh Hi�n còn ho�t ��ng m�nh, �ã t�o nên m�t delta tri�u lên r�t �i�n hình � phía
trong. B� m�t tích t� này � �� sâu kho�ng 0,4- 0,5m. Delta này ���c chia làm 3 ph�n
b�i hai l�ch tri�u ng�m t�ơng ��i h�p và sâu trên 1m. Tr�m tích c�a delta này ch� y�u
là cát màu vàng nh�t (mQ23).

1.4. B� sau ��m phá
T�ng chi�u dài b� sau vào kho�ng 183km, trong �ó 12% b� �á g�c-granit và
grabro olivin, tu�i Triat mu�n. B� �á g�c bao b�c phía �ông và phía tây ��m C�u Hai.
Ph�n còn l�i c�a b� sau g�m các tr�m tích �� t� b� r�i thu�c bãi b�i ��m phá (am Q23),
thu�c các vùng c�a sông Ô Lâu, sông H�ơng, Tru�i - ��i Giang (am Q23) và thu�c các
c�n cát c� � Qu�ng �i�n và Phú Vang (mv Q21-2).
Bãi b�i cao g�m bãi b�i cao ven th�m và các bãi b�i cao d�ng ��o. Thành ph�n
tr�m tích ch� y�u là cát nh� và b�t màu nâu xám. Hàng n�m v� mùa m�a l�, các bãi
này th��ng b� ng�p l�t và ���c b�i thêm nh�ng không �áng k�. Các bãi b�i th�p
phân b� không liên t�c � ven b� v�i thành ph�n tr�m tích là cát, nghèo mùn và ��
��t th�p (< 40%).
��ng b�ng ven b� sau g�m ch� y�u các tr�m tích cát, b�t ngu�n g�c sông - bi�n,

tu�i Holocen mu�n (am Q23) và cát tr�ng ngu�n g�c bi�n – gió (mv Q21-2). Chúng t�o
nên ��ng b�ng bùn cát cao 3-6m và ��ng b�ng cát cao 4-10m.

2. 1c -i4m hình thái - -9ng l;c c<a các d>ng -.a hình
2.1. ��c �i�m hình thái - ��ng l�c ven b� bi�n phía ngoài ��m phá
��ng l�c và quá trình bi�n d�ng c�a ��m phá ch�u �nh h��ng sâu s�c c�a quá
trình b� bi�n ven rìa ngoài h� c�n ch�n th� hi�n qua các ��c �i�m hình thái - ��ng l�c
(hình 3.6). Xét theo tính ��ng nh�t và phân b� c�a quá trình b�, ��ng l�c hai c�a ��m
phá ch�u s� chi ph�i c�a quá trình b� bi�n trên m�t d�i b� dài 102 km ch�y h��ng tây
b�c - �ông nam. Trong �ó, b� ch�n ngoài ��m phá dài 65 km. Gi�i h�n ��ng l�c phía
nam là m�i nhô �á g�c Chân Mây Tây (granit) có biên �� nhô 900m so v�i ���ng b�
cơ b�n. Gi�i h�n phía b�c là C�a Vi�t, h�p l�u c�a sông Th�ch Hãn và sông Cam L�,
có t�ng l�u l��ng n��c là 15,6 km3/n�m.


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

73

D�i ��ng l�c này ���c chia làm hai khu v�c, phía b�c và phía nam có ranh gi�i là
lu�ng c�a Thu�n An, r�ng 400 - 500m, tr�c lu�ng l�ch v� h��ng tây b�c, là nơi thoát
n��c chính ra bi�n c�a 3 sông: H�ơng, B�, Ô Lâu. Và t�ng quan trên toàn d�i t� C�a
Vi�t ��n Chân Mây Tây có m�t các d�ng và y�u t� ��a hình cơ b�n sau:

a. ��a hình xâm th�c b�
- L�ch sông (lagoonal inlets): c�a Thu�n An và T� Hi�n n�m cách nhau 40 km,
xâm th�c do dòng tri�u và sông.
- M�i nhô �á g�c (bedrock caps) Chân Mây Tây và Linh Thái. Là ��a hình xâm

th�c bóc mòn k� th�a, trong giai �o�n hi�n t�i ch�u s� mài mòn phá h�y c�a sóng.
- Th�m mài mòn (benches). D�ng ��a hình xâm th�c bào mòn do sóng, vi�n quanh
m�i nhô Linh Thái.
Ngoài ra còn có l�ch tàn. �ó là ��m L�c Th�y sát c�a T� Hi�n. Khi c�a chính m�
nó t�n t�i nh� ��m phá nh� (microlagoon). Khi c�a ph� m�, nó ���c khơi hai ��u và
tr� thành l�ch c�a ��m C�u Hai.

b. ��a hình tích t� b�
- Bãi bi�n (beaches) ch�y su�t t� C�a Vi�t ��n Chân Mây Tây. �ây là d�ng tích
t� do sóng, b�ng ph�ơng th�c di chuy�n ngang t� �áy.
- �ê cát d�ng doi (sand spits) phát tri�n k� sát �ông nam c�a Thu�n An, l�n v�
phía b�c và k� sát c�a chính T� Hi�n, l�n v� phía �ông nam.

c. ��a hình �áy bi�n ven b�
Vùng tích t� b� cát có �áy bi�n ven b� khá d�c, trung bình toàn d�i, ���ng ��ng
sâu 10m cách b� 1,2- 1,5 km, g�n nh�t 100m. � �áy bi�n ven b�, ��a hình b� chia c�t
khá m�nh, phân hóa thành các d�ng ��a hình âm lòng tr�ng h�p g�n vuông góc v�i b�
(có l� �ây là thung l�ng sông c�) và g�n song song v�i b� (có l� �ây là lòng các ��m
phá c� b� ng�p chìm) và các ��i cát ng�m, tho�i, có ��nh cao t�ơng ��i 5 - 7m so v�i
�áy (Nguy�n Thanh và nnk, 2005). � d�i sát b�, xét m�t �� và hình thái ���ng ��ng
sâu, th�y r�ng, ��a hình tho�i trong �� sâu 0 - 5m, sau �ó r�t d�c � �� sâu 10 -15m. Nh�
v�y, � vùng nghiên c�u s��n b� ng�m ��t ��n �� sâu 15m, �ây c�ng là gi�i h�n c�a ��i
sóng v� (chi�u sâu b�ng hai l�n chi�u cao sóng bão).
���ng ��ng sâu 6m, �ng v�i hai l�n c�a �� cao ph� bi�n sóng bão ch�y cách b�
0,45-1km, trung bình 600-700m, m� r�ng nh�t � Linh Thái - Chân Mây Tây ph�n ánh
s� b�i t� m�nh hơn � �ông nam vùng, liên quan ��n h��ng di chuy�n c�a dòng b�i tích
d�c b�.

d. Hình thái – ��ng l�c các khu v�c b�
Khu v�c b� t� C�a Vi�t ��n c�a Thu�n An dài 59 km d��ng nh� khá ��ng nh�t

v� h��ng và hình thái b�, th� hi�n s� cân b�ng tr�c di�n d�c và ngang b� � m�c �� cao.
Sông C�a Vi�t th�c s� là m�t ranh gi�i ��ng l�c, c�t g�n vuông góc v�i b�. B� phía
b�c C�a Vi�t có d�ng doi cát, áp sát chút ít tr�c c�a sông l�ch v� phía nam. �i�u này
ch�ng t� cân b�ng b�i tích d�c b� khu v�c C�a Vi�t - Thu�n An g�n cân b�ng nhau, v�i
�u th� hơi l�ch v� phía �ông nam. Có l� vì v�y, trong th� k� qua, tr�c lòng c�a Thu�n


74

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

An ch�u chi ph�i c�a ��ng l�c dòng sông H�ơng di chuy�n khá nhanh v� phía b�c và
ch�u s� áp ��y c�a dòng b�i tích v� phía tây b�c � phía �ông nam c�a Thu�n An. Do s�
cân b�ng tr�c di�n nên b� - bãi khu v�c b�c c�a Thu�n An ít b� bi�n ��ng b�i- xói ph�c
t�p. �áng l�u ý � phía ngoài Tam Giang, trên chi�u dài b� g�n 12 km, ���ng ��ng sâu
10m ch� cách b� 100 - 300m, t�o nên �� d�c l�n, trung bình 0,05. B�ng �o sâu phá Tam
Giang � phía trong cho th�y rõ hình thái ch�u, thành d�c c�a m�t c�t, phía ngoài là m�t
tr�ng bi�n sát b�. Vì v�y, tr�c di�n b� � �ây khá tho�i.
Khu v�c phía nam b� Thu�n An - Chân Mây Tây phân hóa ph�c t�p hơn và có th�
chia ra làm hai ti�u khu: Thu�n An - Linh Thái và Linh Thái - Chân Mây Tây. M�i nhô
Linh Thái, nhô 200m so v�i ���ng b� cơ b�n. N�u tính c� th�m mài mòn �á g�c vi�n
quanh, m�i nhô này v��t xa 400m. M�i nhô Linh Thái có vai trò phân hóa ��ng l�c khu
b� Thu�n An - Chân Mây Tây, nh�ng dòng b�i tích d�c b� hi�n t�i v�n v��t qua. B�ng
ch�ng là có m�t d�i bãi h�p (50m) vi�n liên t�c qua m�i. Trên bình �� chung s� có m�t
c�a �ê cát d�ng doi n�i c�a T� Hi�n v�i Chân Mây Tây th� hi�n �u th� áp ��o c�a dòng
d�c b� trên khu v�c �i t� c�a Thu�n An v� Chân Mây Tây � �ông nam.
� khu v�c Thu�n An - Chân Mây Tây (dài 38 km) h��ng b� cơ b�n c�ng tây b�c�ông nam, nh�ng hình thành nên m�t d�i vòng cung tho�i dài 32 km t� c�a Thu�n An
��n Vinh Xuân. Chính t�i �ây x�y ra các bi�n ��ng b�i - xói ph�c t�p theo mùa � bãi
bi�n, b�i m�nh v� mùa gió tây nam, xói m�nh v� mùa gió �ông b�c. Di�n bi�n b�i - xói
ph�c t�p nh�t là các bãi thu�c Thái D�ơng H� trên chi�u dài 3 km. T�i bãi t�m Thu�n

An, tr��c �ây trung bình m�i n�m vào mùa gió �ông b�c, bãi b� xói 15 - 20m, vào mùa
gió tây nam, bãi b�i ra 10 - 15m, hàng n�m bãi b� xói l�n vào kho�ng 5m. Sau tr�n l�
1999, bãi b� xói l� mãnh li�t, t�o nên vách s�t d�ch l�n vào phía b� và không còn hình
thái tích t�.
M�i cát ���c b�i t� sát b� nam c�a Thu�n An do lu�ng b�i tích d�c b� v� mùa
gió tây nam ti�p t�c ��y tr�c lu�ng Thu�n An không �n ��nh và d�ch v� phía b�c làm
t�ng �� cong c�a tr�c dòng ch�y t� sông H�ơng. Quá trình d�ch chuy�n tr�c c�a
Thu�n An là d�ch - xoay do n�a phía ngoài tr�c d�ch v� phía b�c, còn n�a phía trong
d�ch v� phía nam gây xói l� b� ��m phá t�i �ây. V�i cơ ch� nh� v�y, kh� n�ng sa
b�i c�a lu�ng vào c�ng Tân M� r�t l�n vì tr�c lu�ng tàu và tr�c lu�ng ch�y l�ch
nhau theo ki�u d�ch - xoay.
C�a chính T� Hi�n (� Vinh Hi�n) thu�c khu v�c ��ng l�c c�a Thu�n An - Chân
Mây Tây và ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây. Khi thông m�, c�a có tác d�ng nh�
m�t gi�i h�n ��ng l�c, chia ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây thành hai �o�n Linh
Thái - Vinh Hi�n và Vinh Hi�n - Chân Mây Tây. Khi c�a b� �óng, gi�i h�n này b� m�t
�i và có gi�i h�n t�ơng ��i v� ��ng l�c b� ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây.
� ti�u khu Thu�n An - Linh Thái, nh� �ã nêu trên, b� hình thành nên cung l�i dài
32 km. �ây là cung b� xói l� r�t m�nh v� mùa gió �ông b�c (c�c ��i 20m) và b�i t�
m�nh v� mùa gió tây nam (c�c ��i 15m). T�i �ây, bãi bi�n h�p, d�c, b� ngang m�t bãi
tr��c trung bình ch� 15m, các vách xói l� cao trung bình 1,0m c�c ��i 1,2m. �o�n b� t�
Vinh Xuân ��n Linh Thái t�ơng ��i �n ��nh do cân b�ng tr�c di�n d�c và ngang b�,
hình thái b� th�ng, bãi tr��c r�ng trung bình 30 - 50m, khá tho�i, ho�t ��ng b�i - xói �
�ây ��u � m�c y�u, dao ��ng theo mùa gió.


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

75


� ti�u khu Linh Thái - Chân Mây Tây dài 5km, hình thái b� ph�c t�p nh�t và
th��ng xuyên bi�n d�ng. �ây là nơi b�i t� m�nh v� mùa gió �ông b�c do dòng b�i tích di
chuy�n v��t m�i Linh Thái sang và là nơi xói l� vào mùa gió tây nam, do dòng b�i tích di
chuy�n d�c b� v� phía tây b�c. M�t tr��c bãi bi�n h�p, trung bình 10 - 15m, các vách xói
l� cao trung bình 0,8m c�c ��i 1,5m. Doi cát phía b�c c�a T� Hi�n (vào 10/1994) r�ng 30
- 35m ch�y theo h��ng 1350 có m�t bãi tr��c phía bi�n ch� r�ng 5 -10m, s��n phía ��m
phá tho�i, ��nh doi cát cao kho�ng 2,5m. Doi này l�n t� phía b�c v�i t�c �� 50m/n�m
trong n�m 1990 - 1994. Nó làm h�p, nông d�n, và l�p h�n c�a chính T� Hi�n. Khi c�a
chính T� Hi�n b� �óng, c�a ph� ���c khơi l�i và dòng b�i tích di chuy�n sát m�i Chân
Mây Tây, d�n d�n l�p c�a ph�. Tr��c n�m 1404, khi ch�a m� c�a Thu�n An, ��m phá
���c ghi nh�n ch� có c�a T� Hi�n. Vì v�y, l�u l��ng n��c qua c�a r�t l�n và tr� thành
gi�i h�n ch�n b�i tích d�c b� t� phía b�c xu�ng. Khi có c�a Thu�n An, T� Hi�n thành
c�a ph�, ��ng l�c dòng qua �ây y�u �i và c�a b� doi cát d�c b� t� phía b�c l�n ��y d�n v�
phía Chân Mây Tây, t�i v� trí c�a ph�. Khi c�a ph� b� c�n l�p d�n, khi có �i�u ki�n thích
h�p cho c�a chính m� ra. C�a chính b� c�n l�p, nhân dân l�i khơi c�a ph� �� có l�i cho
thuy�n ra bi�n. C�a ph� th��ng t�n t�i không lâu vì � v� trí l�p góc h��ng dòng b�i tích
d�c b� t� tây b�c xu�ng.
Khi c�a T� Hi�n m� r�ng, v� mùa khô, m�c n��c ��nh tri�u luôn cao hơn m�c
n��c ��m C�u Hai 25 - 35cm, vì v�y dòng tri�u ch�y vào qua c�a T� Hi�n �ã t�i cát
vào và t�o nên bãi tích t� ng�m delta tri�u lên r�ng ��n 6000m2, chia làm 3 hàng ch�n
phía trong c�a. S� phát tri�n delta tri�u lên � phía bên trong c�a T� Hi�n ch�ng t� r�ng,
cân b�ng dòng ch�y h��ng vào phía trong và m�t l��ng b�i tích cát �áng k� ���c ��a
vào ��m phá.
Trong tr��ng h�p c�a T� Hi�n m�, dòng ch�y qua c�a tr� thành gi�i h�n ch�n
dòng b�i tích t� phía tây b�c m�i Linh Thái �i xu�ng. Tuy nhiên, dòng ch�y này y�u
d�n do doi cát l�n l�ch và ��n th�i �i�m thích h�p, c�a b� l�p.

2.2. ��c �i�m hình thái - ��ng l�c ��m phá
��c �i�m hình thái - ��ng l�c ��m phá ���c th� hi�n t�ng quát trên hình 3.6.

Chúng g�m các d�ng ��a hình sau:

a. ��a hình xâm th�c
L�ch trong ��m phá hình thành do xâm th�c c�a dòng tri�u
Hình thái l�ch tri�u � phá Tam Giang và ��m Sam (�ang ho�t ��ng m�nh) và �
��m Th�y Tú (ho�t ��ng y�u) là do tác ��ng xâm th�c c�a dòng tri�u bán nh�t. Các
l�ch này ��u h�p và ��t �� sâu 2- 4m, d�c d�n v� phía c�a Thu�n An.

L�ch xâm th�c do sông trong ��m phá
�� sâu c�a các l�ch này ph�n ánh rõ vai trò xâm th�c c�a các sông Ô Lâu, sông
H�ơng và sông Tru�i - ��i Giang.
��a hình xâm th�c bóc mòn và th�i mòn do các dòng ch�y t�m th�i và do gió r�t
phát tri�n trên h� th�ng các c�n cát c� (mv Q21-2) và ��c bi�t là �ê cát ch�n (m,mvQ23).
B� m�t c�a chúng b� bi�n d�ng m�nh m�, t�o nhi�u ��n cát vun cao c�c b� t�i vài mét
và vùi l�p cây b�i. Ng��c l�i hàng tr�m rãnh xói c� l�n d�n qua t�ng mùa m�a, gia t�ng
xâm th�c ngang do cát ch�y.


76

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

77

b. ��a hình tích t�

��ng b�ng tích t� sông - bi�n �� t� chi�m ph�n l�n di�n tích ��ng b�ng ven
bi�n, b� m�t c�a nó ��t �� cao 3-6m và �ng v�i các �o�n h� l�u c�a các con sông và
cơ ch� u�n khúc m�nh m� c�a các sông � �ây. Tr�m tích c�u t�o nên ��ng b�ng g�m
cát, s�i, b�t và sét ch� y�u có ngu�n g�c sông - bi�n. Ngoài ra còn có ngu�n g�c sông,
��m l�y.

Bãi b�i cao ��m phá tích t� do ng�p l�
Nhi�u bãi b�i cao d�ng th�m (ven b� Phá Tam Giang và ��m Th�y Tú) và
d�ng ��o, cao 1,0 -1,5m v�n còn ���c b�i t� không �áng k� vào mùa m�a và l�
hàng n�m.

Bãi b�i th�p ven b� tích t� do tri�u và sông
Bãi b�i th�p ph� bi�n � ven b� nh�ng không liên t�c. Thành ph�n tr�m tích c�a
bãi tri�u �u th� h�t thô. D�ng tích t� này do tri�u và sông. Ngoài ra, các dòng ch�y t�m
th�i c�ng t�o ra các bãi ng�m ki�u r�a trôi (Washover fan).

Bãi b�i châu th� trong ��m phá tích t� do ��ng l�c sông - ��m phá
Có b� m�t cao 2 - 3m, bãi b�i này chi�m m�t ph�n �áng k� c�a châu th� hi�n ��i
các sông Ô Lâu, sông H�ơng và sông Tru�i - ��i Giang. V� mùa m�a l� hàng n�m v�n
còn ng�p úng.

Delta tri�u xu�ng hình thành do dòng tri�u rút
Các bãi b�i c�u t�o nên ba c�n hi�n nay � phía nam ��m Th�y Tú là k�t qu�
ho�t ��ng c�a dòng tri�u xu�ng, ho�t ��ng trong su�t th�i gian hình thành ��i
Tr��ng Sa cho ��n khi phá v� ��i Tr��ng Sa và khai thông c�a Thu�n An vào ��u
th� k� XV. � phía ngoài c�a Thu�n An hi�n nay �ang hình thành m�t delta tri�u
xu�ng không ��i x�ng. Hình thái không ��i x�ng là do ��nh h��ng lu�ng xiên chéo
v�i ���ng b�, b� tác ��ng m�nh c�a sóng và dòng b�i tích d�c b� không cân b�ng
theo mùa.


Delta tri�u lên hình thành do dòng tri�u lên
� phía trong c�a T� Hi�n (Vinh Hi�n) xu�t hi�n m�t delta tri�u lên r�t �i�n
hình. D�ng tích t� ch� y�u là cát trung - thô màu vàng xám, có b� m�t n�i sâu ��n 0,4
- 0,5m và chia c�t thành ba ph�n t�ơng x�ng nhau nh� các l�ch tri�u ng�m t�ơng ��i
h�p. Delta này có quá trình hình thành t� khi c�a T� Hi�n bi�n thành c�a ph� cho t�i
khi nó không còn ho�t ��ng b�i vì c�a L�c Th�y hi�n nay h�u nh� không có vai trò
ti�p n�i quá trình này.

Lòng ��m phá tích t� do sông, tri�u và sinh v�t t�i ch�
Trong su�t di�n tích lòng ��m phá �ang di�n ra quá trình này. �ây là s�n ph�m
quá trình tích t� trong ��m phá (thu�c quá trình ��m phá) ch�a phát tri�n ��n giai �o�n
tàn và tr�m tích trong là tr�m tích sông - bi�n. Khi phát tri�n ��n giai �o�n tàn, thì quá
trình tích t� �áy nh� tích t� sông - h� v�i vai trò ch� y�u là sông và sinh v�t t�i ch�, ��c
bi�t là th�c v�t th�y sinh, m�t �i vai trò c�a bi�n.


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

78

3. Bi@n d>ng hình thái -Am phá và cDa bi4n
3.1. Nh�ng bi�n d�ng trư�c l� l�ch s� 11/1999
K� t� khi c�a Thu�n An ���c m�, c�a T� Hi�n tr� thành c�a ph� và c� hai h�
th�ng ��u không �n ��nh. Tính không �n ��nh c�a bi�u hi�n qua các tr�ng thái chuy�n
��i v� trí c�a, d�ch c�a, l�p c�a, m� c�a, thu h�p m�t c�t ��t ho�c bi�n d�ng lu�ng c�a
nhi�u l�n trong l�ch s� (B�ng 3.1, 3.2).
C�a T� Hi�n th�c t� g�m 2 c�a, c�a chính do dòng l� m� thông tr�c ti�p ra bi�n � Vinh
Hi�n (thôn Phú An) và � L�c Th�y (sát m�i Chân Mây Tây), 2 c�a cách nhau kho�ng 3 km.
N�m 1897 là m�c �ánh d�u s� suy tàn c�a c�a Hòa Duân và khai thông c�a Thu�n
An có v� trí nh� ngày nay. Cho t�i n�m 1904, c�a Hòa Duân m�i b� l�p h�n trong m�t tr�n

bão ngày 11 tháng 6.
B ng 3.1. Bi�n ��ng l�p, m� c�a Tư Hi�n
Th i gian

V trí c a
Vinh Hi n

L c Th y

N�m 1404

�ã có

Chưa có

N�m 1811

M�

L�p

N�m 1823

L�p

N�m 1844

M�

N�m 1953


L�p

N�m 1959

M�

N�m 1979

L�p

L�p

M�

N�m 1984

L�p

N�m 1990

M�

N�m 1994

L�p

M�

N�m 1999


M�

M�

N�m 2000

M�

L�p

B ng 3.2. Bi�n ��ng l�p, m� c�a Thu�n An
Th i gian

Tình tr"ng c a

V trí c a

1404

B�t ��u m�

Hòa Duân

1467 - 1504

��p l�p l�i

Hòa Duân


1504 - 1700 (?)

M�

Thôn Thái Dư�ng H�

1700 - 1897

M�

Hòa Duân

1897 - nay

M�

Hi�n nay


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

79

N�m 1928, ��p Vallette ng�n m�n ch�n ngang c�a Thu�n An �ang ���c xây
d�ng thì dòng l� sông H�ơng (10/1928) �ã phá h�y �o�n dài 120m, sâu 7m, ngay
gi�a ��p.
C�a Thu�n An th��ng xuyên thay ��i v� trí theo chu k� dài và ��ng thái c�a nó
ch�u chi ph�i c�a tr�ng thái c�a T� Hi�n.


3.2. Nh�ng bi�n d�ng qua và sau c�n l� l�ch s� tháng 11 n�m 1999
Tr��c �ây ch�a có tài li�u nào ghi nh�n ��m phá Tam Giang - C�u Hai có ��n 5
c�a nh� trong tr�n l� l�ch s� t� ngày 01 ��n 06 tháng 11 n�m 1999 (hình 3.7). �ó là k�t
qu� phá m� c�a mãnh li�t c�a tr�n l� l�ch s� và ��ng th�i là m�t hi�n t��ng c�a m�t
quá trình phát tri�n t� nhiên có ch�u �nh h��ng c�a các y�u t� b�t th��ng, hi�m g�p, k�t
h�p v�i tác ��ng c�a các ho�t ��ng nhân sinh. Nh� �ã bi�t, c�a Thu�n An d�ch chuy�n
v� trí và m� c�a m�i theo chu k� 1 - 2 th� k�, còn c�a T� Hi�n m� �óng theo chu k� 12
- 20 n�m tr��c kia và 4 - 11 n�m g�n �ây. L�n chuy�n v� trí c�a cu�i cùng c�a c�a
Thu�n An vào n�m 1897 và l�n l�p c�a T� Hi�n cu�i cùng vào n�m 1994 (hình 3.8).
Tr��ng h�p tháng 11 n�m 1999, �i�u ki�n gây ng�p l�t và phá m� nhi�u c�a x�y ra
trong �i�u ki�n ��c bi�t b�t th��ng hi�m th�y vì:
Tr�n l� l�ch s� x�y ra ngày 1 - 6/11/1999 �ã phá m� thêm 3 c�a và ��m phá � th�i
�i�m này có t�t c� 5 c�a. Theo th� t� t� b�c xu�ng nam và l�n l��t là:
- C�a Thu�n An, là c�a chính c�a ��m phá t�n t�i t� n�m 1897, d�ch d�n v� trí t�
thôn Thái D�ơng H� ��n v� trí hi�n nay. Trong tr�n l� tháng 11, c�a m� thêm m�t l�ch
m�i � xã H�i D�ơng (hình 3.8). Nh� v�y, vào th�i �i�m này c�a Thu�n An có hai l�ch
thông vào ��m phá. L�ch H�i D�ơng th�c ra là m�t l�ch r�t c� x�a.
- C�a Hòa Duân, ���c m� t�i v� trí c� và là l�ch chính c�a ��m phá tr��c n�m
1897 b� tàn và l�p h�n trong kho�ng n�m 1897 - 1904, khi c�a Thu�n An m� � Thái
D�ơng H� (hình 2.6).
- C�a Vinh H�i v�n là c�a r�t c� �ã b� tàn t� lâu, d�u v�t �� l�i là m�t l�ch
tr�ng và m�t khu ��t th�p d�ng yên ng�a phía b�c núi V�nh Phong. C�a này ���c
xác ��nh theo phân tích hình thái, ch�a th�y ���c ghi rõ ràng trong th� t�ch c� nào.
Trong cơn l�t, c�a m� v�i chi�u r�ng kho�ng 200m, sâu 1-1,5m. Sau cơn l�, c�a
nhanh chóng b� b�i l�p.
- C�a T� Hi�n t�i Vinh Hi�n, b� l�p tháng 12 n�m 1994, sau �ó n�m 1995 l�i
���c kè �á kiên c� và b� phá m� trong tr�n l� v�a qua (hình 3.8). �ây là v� trí xung
y�u và d� b� m� tr� l�i. Có th�, không b� kè, c�a m� l�i t� nh�ng n�m tr��c ho�c
ngay ngày ��u tr�n l� l�n. Trong �i�u ki�n bình th��ng c�a T� Hi�n r�ng kho�ng

200m, sâu 3m. Vào cu�i tháng 10/1994 (hơn 1 tháng tr��c khi b� l�p) c�a ch� còn
r�ng kho�ng 50m, sâu 0,5 - 1m. Sau tr�n l� n�m 1999, c�a ���c m� v�i chi�u r�ng
kho�ng 600m và sâu ��t kho�ng 4 - 8m (hình 2.6).


80

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

Hình 3.8. M�t c�t ngang và theo tr�c lu�ng c�a ��m phá
trư�c và sau l� tháng 11/1999

81


82

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

M�t c�t ngang c�a l�p Hòa Duân tháng 10/1994

Hình 3.8a. M�t c�t ngang và theo tr�c lu�ng c�a ��m phá
trư�c và sau l� tháng 11/1999



Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

83

- C�a L�c Th�y, là c�a ph� c�a c�a T� Hi�n, n�m sát m�i Chân Mây Tây. Tr��c tr�n
l� tháng 11/1999, c�a � tr�ng thái m� nh� công trình kè c�a T� Hi�n, khai thông l�ch n��c
sau c�n cát và xây d�ng m�t s� kè m� hàn �� ch�ng cát tràn d�c b� t� phía c�a T� Hi�n
xu�ng. Trên th�c t�, l�ch c�a L�c Th�y r�t nh� h�p, xâm th�c m� r�ng hơn vào mùa m�a
l�, nh�ng b� c�n và h�p �áng k� vào mùa khô. N�ng l�c thoát l� và ph�c v� giao thông c�a
c�a r�t kém. Sau l�, c�a r�ng kho�ng 200m, sâu 2-5m nh�ng ph�n ��u l�ch phía trong giáp
c�a chính T� Hi�n nhanh chóng b� b�i c�n.
��n tháng 3 n�m 2000, ��m phá còn l�i 3 c�a chính là Thu�n An, Hòa Duân và
T� Hi�n (t�i Vinh Hi�n). D� báo theo phát tri�n t� nhiên (Tr�n ��c Th�nh, 1997), c�a
Thu�n An s� d�n tàn l�p, c�a Hòa Duân s� ���c duy trì. Nh�ng vào tháng 8/2000, c�a
Hòa Duân b� kè l�p nên c�a Thu�n An v�n t�n t�i.

III. MÔI TR GNG TR M TÍCH
1. 1c -i4m phân bJ bùn cát l lDng trong -Am phá
��c tr�ng phân b� bùn cát lơ l�ng trong ��m phá bi�n ��i theo khu v�c và t�ng
n��c c�ng nh� theo mùa khá rõ. Trung bình hàm l��ng bùn cát lơ l�ng toàn ��m phá
kho�ng 20 - 50 mg/l theo mùa và giá tr� này cao hơn � các c�a sông, ��t 83 mg/l. Hàm
l��ng bùn cát lơ l�ng trong t�ng n��c sát �áy th��ng cao hơn trong t�ng m�t t� 1,2 - 2
l�n (Ph�m V�n Lư�ng và nnk, 1996). Tr�ng thái �óng m� c�a ��m phá c�ng �nh h��ng
t�i phân b� bùn cát lơ l�ng trong ��m phá.

1.1. Phân b� theo t�ng và di�n
Theo t�ng n��c hàm l��ng bùn cát lơ l�ng c�ng thay ��i khác nhau ph� thu�c
khu v�c (hình 3.9). Chênh l�ch hàm l��ng bùn cát lơ l�ng l�n nh�t x�y ra � khu v�c

��m Th�y Tú và C�u Hai v�i t� l� hàm l��ng trong t�ng �áy/t�ng m�t là 114/90 và
59/35. Trong khi �ó s� phân t�ng ng��c l�i xu h��ng trên �ôi khi l�i x�y ra � các
c�a nh� c�a sông H�ơng và c�a T� Hi�n v�i t� l� t�ơng �ng là 19/17 và 23/20. Hi�n
t��ng ng��c xu th� chung này x�y ra là do �nh h��ng c�a kh�i n��c sông trong
mùa m�a l� có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng cao t�n t�i bên trên kh�i n��c pha tr�n
(sông – bi�n) � t�ng �áy có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng th�p hơn.

1.2. Phân b� theo mùa
V� mùa khô hàm l�ơng bùn cát lơ l�ng trong kho�ng 5 - 50 mg/l, trung bình 20 mg/l,
v� mùa m�a, giá tr� này trong kho�ng r�ng hơn 5 - 180 mg/l. Bùn cát lơ l�ng xu�t hi�n vào
mùa khô ch� y�u do các tác nhân khu�y ��c �áy v�i th� tích v�c n��c 324 tri�u m3 ch�a
6.480 t�n bùn cát lơ l�ng. V� mùa m�a, bùn cát lơ l�ng ch� y�u do sông ��a t�i v�i th� tích
n��c lên t�i 432 tri�u m3 ch�a 21.600 t�n bùn cát lơ l�ng th��ng xuyên d�ch chuy�n trong
ph�m vi ��m phá (Nguy�n Chu H�i, �� Nam và nnk, 1996).


Trn c Thnh, Trn ỡnh Lõn, Nguyn Hu C, inh vn Huy

84

120

H m l ợng(mg/l)

100
80
60
40
20
Khu vực

0
Tam
Giang

Đầm
Sam

Thuỷ Tú Đầm Cầu Cửa sông Cửa T
Hai
H ơng
Hiền

Mặt

Đáy

Hỡnh 3.9. Phõn b bựn cỏt l lng trong m phỏ
Tam Giang - Cu Hai
mg/l
120
mg/l
100
120
80
100
60
80
40
60
20

40
0
20
Tam
0
Giang
Tam
Giang

Cửa sông
Cửa
H ơng Thuận An
Cửa sông
Cửa
H ơng Thuận An

Sam-An Thuỷ Tú Cầu Hai
Truyền
Sam-An Thuỷ Tú Cầu Hai
Truyền
H'm
L ợng

Cửa T
Hiền
Cửa T
Hiền

H'm L ợng


Hỡnh 3.10. Phõn b bựn cỏt l lng theo din trong m phỏ
Tam Giang - Cu Hai


Ch

85

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

Phân b� bùn cát lơ l�ng theo di�n th� hi�n � m�c hàm l��ng th�p trên h�u h�t di�n
tích ��m phá. Kho�ng 2/3 di�n tích ��m phá có m�c hàm l��ng bùn cát lơ l�ng trong
n��c thay ��i trong kho�ng 5 - 20 mg/l, bao g�m ph�n l�n di�n tích ��m C�u Hai, Tam
Giang, toàn b� ��m Sam - An Truy�n, hai ��u ��m Th�y Tú. Kho�ng 1/6 di�n tích ��m
phá v�i kh�i n��c có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng trong kho�ng 20 - 30 mg/l. Kh�i n��c
có hàm l��ng bùn cát lơ l�ng ��t trên 90 mg/l chi�m kho�ng 1/6 di�n tích ��m phá
(Ph�m V�n Lư�ng và nnk, 1996), ch� y�u trong khu v�c ��m Thu� Tú (hình 3.10).

2. 1c tr ng phân bJ bùn cát -áy
2.1. ��c trưng c� h�c và phân b� tr�m tích � lòng ��m phá, l�ch c�a, bãi
bi�n b� ngoài ��m phá
a. Tr�m tích phía trong ��m phá
Tr�m tích m�t �áy vùng ��m phá g�m các lo�i t� bùn sét ��n cát. S� thay ��i v�
thành ph�n cơ h�c c�ng nh� phân b� ph� thu�c các khu v�c khác nhau: lòng ��m phá,
l�ch c�a và bãi bi�n b� ngoài ��m phá (hình 3.11 – hình 3.14).
Tr�m tích cát (b�ng 3.3): có m�t t� cát l�n ��n cát nh�. Trong �ó, cát l�n và cát
trung màu vàng nh�t, nâu vàng, phân b� � c�n cát ch�n ngoài, bãi ngoài ��m phá, các
l�ch c�a Thu�n An, T� Hi�n và bãi h�p (r�ng 5 - 10m) ven chân núi �á B�c. Các ��c
tr�ng phân b� �� h�t mô t� t�i (b�ng 2.3). Tr�m tích ch�n l�c t�t, giá tr� Md t�p trung �
ph�n c�p h�t nh� hơn. �áng chú ý là � nh�ng nơi �ang b� xói l� m�nh thành ph�n h�t

thô �u th� (0,5 - 1 mm và > 1 mm), thành ph�n h�t m�n hơn (cát trung và cát nh�) xu�t
hi�n t�i nh�ng nơi xói l� r�t y�u ho�c không di�n ra quá trình này.
B ng 3.3. ��c trưng c� h�c tr�m tích cát vùng ��m phá
Cát l)n - cát trung

Cát nh,

Khu v�c

Bãi/lòng l�ch

Md (mm)

So

Khu v�c

Bãi/lòng l�ch

Md (mm)

So

Qu�ng L�i

Phía TG

0,484

1,5


Tam Giang

Bãi

0,151

1,5

�i�n L�c

-nt

0,251

1,3

Th�y Tú

Bãi V.Xuân

0,190

1,4

Thu�n An

C�a

0,291


1,2

C�u Hai

Bãi Tru�i

0,168

1,4

Bãi bi�n

0,290

1,3

Thu�n An

Bãi C�a

0,221

1,4

Sg.
Hư�ng

L�ch C�a


0,261

1,3

Sông
Hư�ng

Lòng sông

0,238

1,4

Vinh Xuân

Phía bi�n

0,287

1,3

Tư Hi�n

C�a l�p

0,247

1,4

Phía ��m


0,285

1,3

Phú M�

Bãi

0,122

2,1

Tư Hi�n

C�a

0,304

1,3

��m Sam

Bãi gi�a

0,147

1,8

C�u Hai


�á B�c

0,362

1,5

Phú Thu�n

Bãi

0,101

1,6


86

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy


Ch

ng III. ��ng l�c h� ��m phá

87


×