Phong cách truyện ngắn nguyễn khải

1

Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học vinh
......................

Cao Thị Anh Tú
Phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số
: 60.22.34

luận văn thạc sĩ ngữ văn

Vinh - Năm 2008.

Mục lục
1. Lí do chọn đề tài
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
3. Đối tựong và phạm vi nghiên cứu

trang
1
2
11


2

4. Nhiệm vụ nghiên cứu
5. Phơng pháp nghiên cứu

6. Đóng góp và cấu trúc của luận văn
Chơng 1: Khái niệm phong cách nhà văn, quá trình hình thành và
sự vận động của phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải
1.1. Khái niệm phong cách nhà văn
1.2. Những chặng đờng sáng tác và quá trình hình thành phong cách của
Nguyễn Khải
1.2.1. Giai đoạn 1955 - 1978
1.2.2. Giai đoạn 1978 - 1986
1.2.3. Giai đoạn 1986 2008
1.3. Sự vận động của phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải
1.3.1. Sự vận động trên phơng diện nội dung
1.3.2. Sự vận động trên phơng diện hình thức nghệ thuật
Chơng 2: Phong cách truyện ngắn Nguyễn khải nhìn trên phơng
diện tiếp cận hiện thực và cảm hứng sáng tạo
2.1. Phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải nhìn trên phơng diện tiếp cận
hiện thực
2.1.1. Bám sát thời sự nhng không bị ràng buộc bởi tính thời sự
2.1.2. Nhà văn luôn đi tìm vẻ đẹp vĩnh hằng trong những biến đổi vô
cùng của cuộc sống
2.2. Phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải nhìn trên phơng diện cảm
hứng sáng tạo
2.2.1. Cảm hứng ngợi ca
2.2.2. Cảm hứng phê phán
2.2.3. Cảm hứng về thân phận con ngời
Chơng 3: Phong cách truyện ngắn Nguyễn khải nhìn trên phơng
diện hình thức nghệ thuật
3.1. Tình huống truyện
3.1.1. Tình huống kịch
3.1.2. Tình huống lựa chọn
3.2. Các kiểu nhân vật

3.2.1. Kiểu nhân vật sống bản lĩnh, luôn có những ứng xử bất biến trớc
những vạn biến của cuộc đời

11
12
12
13
13
16
17
19
21
24
24
44
57
57
58
65
69
69
72
78
83
83
84
92
96
96

3

3.2.2. Kiểu nhân vật nam giới - thất thế, lạc thời, bế tắc trong cuộc sống
3.2.3. Kiểu nhân vật phụ nữ với những hi sinh thầm lặng
3.3. Đặc điểm về ngôn ngữ
3.3.1. Sử dụng ngôn từ chắt lọc từ lời ăn tiếng nói của đời sống hàng
ngày
3.3.2. Tạo dựng đợc những cuộc đối thoại sinh động, giàu kịch tính
3.3.3. Sử dụng lối nói đùa tếu và tự trào của chủ thể trần thuật
Kết luận
Tài liệu tham khảo

102
105
108
109
114
117
120
127

Lời nói đầu
Sau một thời gian làm việc nghiêm túc, đề tài Phong cách truyện ngắn
Nguyễn khải đã hoàn thành. Với tình cảm chân thành, tôi xin cảm ơn thầy
giáo - PGS. TS Đinh Trí Dũng, ngời đã tận tình hớng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ
tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự
góp ý, chỉ bảo quý báu của các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn. Và cuối
cùng xin chân thành cảm ơn gia đình, ngời thân, bạn bè đã động viên, tạo mọi
điều kiện để tôi có thể hoàn thành luận văn này.

Mặc dù đã rất nỗ lực khi thực hiện đề tài, chúng tôi cũng không sao tránh khỏi những
thiếu sót. Rất mong đợc sự góp ý và chỉ bảo của các quý thầy cô giáo trong Hội đồng bảo
vệ luận văn và toàn thể các bạn để chúng tôi có điều kiện học hỏi, mở mang kiến thức khoa
học. Tôi xin chân thành cảm ơn.

Vinh, tháng 12 năm 2008
Tác giả

Mở đầu
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Sự nghiệp sáng tác của nhà văn Nguyễn Khải gắn liền với những thời
kì đặc biệt của đất nớc, khởi bút từ những năm đầu thời kì kháng chiến chống


4

Pháp, trải qua công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc, thời kì chống
Mĩ và đặc biệt có nhiều thành tựu trong những năm sau hoà bình. Với một
chặng đờng sáng tác dài, gắn liền với lịch sử của đất nớc nh vậy, Nguyễn Khải
đã có một khối lợng tác phẩm lớn trên nhiều thể loại nh tiểu thuyết, kí, kịch,
truyện ngắn, tạp văn, tự truyện, tùy bút. Và qua những sáng tác ấy, ông đã
khẳng định đợc một phong cách nghệ thuật độc đáo, mới mẻ, đợc giới nghiên
cứu đánh giá cao. Nguyễn Khải đã từng nhận đợc các giải thởng nh: Giải Tác
phẩm xuất sắc của Hội văn nghệ Việt Nam (1953), hai giải thởng văn xuôi của
Hội văn nghệ Việt Nam (1982, 1989), Giải thởng Hồ Chí Minh (2000), Giải
thởng ASEAN (2000)...
Trong các thể loại đã kể trên, chúng tôi nhận thấy truyện ngắn của
Nguyễn Khải là một mảng hết sức đặc sắc, đặc biệt là những tác phẩm viết sau
1975 đã thể hiện đợc độ chín của một tài năng văn học. Có thể nói, bên cạnh
thể loại tiểu thuyết, phong cách của nhà văn này đã thực sự kết lắng và định

dạng ở thể loại truyện ngắn. Tuy vậy, riêng ở thể loại này của Nguyễn Khải
vẫn cha thực sự có một công trình nghiên cứu nào đi vào tìm hiểu công phu,
hầu hết chỉ mới dừng lại ở những nhận định ban đầu, những bài nghiên cứu
với dung lợng nhỏ. Chính vì vậy, trong một khối lợng sáng tác khá lớn của
ông, chúng tôi chọn thể loại truyện ngắn, nhìn từ những góc độ nhất định, để
từ đó có thể đi đến những kết luận về phong cách của Nguyễn Khải.
1.2. Nguyễn Khải là cây bút có vị trí đặc biệt trong quá trình vận động,
phát triển của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông là một trong số những nhà
văn có ý thức sâu sắc trong việc đổi mới, hiện đại hoá nền văn học dân tộc.
Bất cứ một công trình nghiên cứu văn xuôi nào bàn về sự đổi mới của văn học
ở nớc ta sau 1975, tên tuổi của Nguyễn Khải cũng đợc dẫn lên hàng đầu. Dĩ
nhiên, nền văn học hiện đại của nớc ta vẫn đang ở thì hiện tại và đang vận
động với tất cả những phức tạp vốn có của nó. Tuy vậy, các nhà nghiên cứu
đang rất mực quan tâm đến việc nhìn nhận, đánh giá nó ở những bớc ban đầu
và cơ bản nhất. Và trong hoàn cảnh đó, tác giả Nguyễn Khải cần đợc đánh giá
một cách toàn diện, đặc biệt là thấy đợc phong cách của một tài năng văn học
trong một thời kì đầy biến động của văn học nớc nhà. Việc làm đó lại càng có
ý nghĩa hơn khi nhà văn của chúng ta vừa kết thúc một đời văn, một đời ngời
với bao sự tiếc nuối của bạn đọc.


5

1.3. Trong chơng trình Ngữ văn phổ thông trung học, rất nhiều thế hệ học
sinh đã biết đến và thực sự yêu thích nhà văn Nguyễn Khải qua những truyện
ngắn nh Tầm nhìn xa, Mùa lạc. Thực hiện chơng trình đổi mới sách giáo khoa
hiện nay, tác phẩm Một ngời Hà Nội, một tác phẩm rất tiêu biểu của ông viết
ở giai đoạn sau 1975 đã đợc chọn để đa vào sách Ngữ văn 12. Điều đó cho
thấy rằng cùng với thời gian và sự sàng lọc, Nguyễn Khải vẫn là cây bút trụ
vững và có ý nghĩa đặc biệt trong những biến động, phát triển của nền văn học

dân tộc.
Với những lí do trên, chúng tôi nghĩ rằng tìm hiểu phong cách truyện
ngắn của Nguyễn Khải trong tình hình hiện nay là một việc làm rất thiết thực.
Trên cơ sở tiếp thu những thành tựu của những ngời đi trớc, cùng với sự nỗ lực
của bản thân, hi vọng rằng ít nhiều kết quả của luận văn này sẽ đóng góp một
phần nhỏ trong việc tìm hiểu thể loại truyện ngắn của Nguyễn Khải nói chung
và giảng dạy truyện ngắn của ông ở chơng trình Ngữ văn 12 nói riêng.
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Chúng tôi nhận thấy rằng tác phẩm của Nguyễn Khải khi ra đời, dù ở giai
đoạn nào, cũng đặc biệt thu hút sự chú ý của độc giả cũng nh giới phê bình
văn học, kể cả những tác phẩm ông viết khi đã ngoài 70 tuổi và cả những năm
cuối đời. Sở dĩ văn ông có một sức hút đặc biệt đối với bạn đọc nói chung và
giới phê bình nói riêng là bởi vì ở đó ngời ta luôn bắt gặp những vấn đề nóng
bỏng của cuộc sống đợc nhìn nhận và phản ánh một cách khá thẳng thắn, có
những tác phẩm không kém phần quyết liệt, nhng lại hàm chứa nhiều giá trị
nhân văn sâu sắc. Những bài viết về con ngời và sự nghiệp văn chơng của
Nguyễn Khải từ trớc đến năm 2001 chủ yếu đợc tập hợp và chọn lọc trong
cuốn Nguyễn Khải tác gia và tác phẩm [60]. Sáng tác của ông còn đợc tìm
hiểu, nghiên cứu nhiều trong các công trình văn xuôi hiện đại, chuyên luận,
các luận văn, luận án từ bậc đại học cho đến nghiên cứu sinh. Thời gian sau
ngày Nguyễn Khải qua đời (1-2008), tác phẩm của ông lại càng đợc bạn đọc
và giới phê bình tìm đọc và nghiên cứu. Gần đây, khi tuỳ bút chính trị Đi tìm
cái tôi đã mất của ông xuất hiện trên báo mạng, những ý kiến đánh giá về ông
dờng nh trở nên phức tạp hơn. Tuy nhiên, theo nhận định của chúng tôi, đó
cũng là cái phức tạp tất yếu sẽ có ở những nhà văn tài năng, có nhiều trắc ẩn,
suy t trong cuộc đời nh Nguyễn Khải. Đọc những bài viết về con ngời và tác
phẩm của ông gần đây nhất, chúng tôi nhận thấy các nhà nghiên cứu đều gặp


6

nhau ở chỗ cho rằng: Nguyễn Khải là ngời có tài và trong ông luôn thờng trực
nỗi suy t, trăn trở về con ngời và thời cuộc. Chúng tôi tạm chia lịch sử vấn đề
nghiên cứu nhà văn Nguyễn Khải làm hai giai đoạn, lấy mốc là năm 1980.
2.1. Những công trình nghiên cứu về phong cách Nguyễn Khải trớc
năm 1980
Do nhiều yếu tố, đặc biệt là do hoàn cảnh lịch sử chi phối, văn học nói
chung và tình hình nghiên cứu phê bình của nớc ta nói riêng trong giai đoạn
này đều có những đặc điểm riêng và cả những hạn chế riêng. Những bài
nghiên cứu về Nguyễn Khải thời kì này chủ yếu tìm hiểu cảm hứng của nhà
văn trớc hiện thực của đời sống đất nớc. Các tác giả đặc biệt chú trọng vào nội
dung phản ánh hiện thực và ý nghĩa xã hội đợc thể hiện trong tác phẩm của
ông. Chính vì thế mà ở một chừng mực nào đó, những bài nghiên cứu về tác
phẩm Nguyễn Khải thời kì này còn ít nhiều mang màu sắc xã hội học, những
nhận xét, đánh giá về mặt nghệ thuật của tác phẩm còn hạn chế, cha đợc bàn
bạc một cách thấu đáo.
Khi tập truyện Mùa lạc vừa mới ra đời, Thành Duy đã có bài viết Mùa
lạc, một thành công mới của Nguyễn Khải, trong đó có những nhận xét, đánh
giá nh: Với Mùa lạc, không những Nguyễn Khải chọn cho mình đợc một phơng hớng tốt trong sáng tác, mà còn vợt các tác phẩm trớc của anh về tính t tởng và tính nghệ thuật hay: Trong Mùa lạc anh tập trung sự chú ý của mình
vào việc diễn tả cuộc đấu tranh giữa cái mới và cái cũ, nêu lên những vấn đề
thiết thực nóng hổi của đời sống, của con ngời [60, tr.199 -203]. Có thể nói
rằng đây là một trong những bài viết sớm nhất đánh giá tập truyện Mùa lạc,
nhng nhìn chung tác giả thiên về đánh giá nội dung t tuởng của tác phẩm, có
nói đến sự vợt trội về mặt nghệ thuật nhng vẫn cha chỉ ra đợc những giá trị
nghệ thuật của tập truyện, ý kiến còn mang tính chung chung, khái quát.
Cũng đánh giá về tập truyện Mùa lạc, Nh Phong trong bài viết Phơng hớng tìm tòi của Nguyễn Khải qua tập Mùa lạc cũng thiên về tìm hiểu nội dung
và đặc biệt là t tởng của tác phẩm, những ý kiến đánh giá về nghệ thuật hầu
nh không đợc đề cập đến. Bài viết có đoạn: Những truyện ngắn của Nguyễn
Khải, từ Mùa lạc cho đến gần đây rõ ràng là tỏ rõ một quan niệm góp phần
truyền bá, cổ vũ cho một chủ nghĩa nhân đạo tích cực và chân chính, chủ

nghĩa nhân đạo xã hội chủ nghĩa, trong quan hệ giữa ngời và ngời trong xã hội
ta. ý định này anh đã đạt đợc khá rõ trong tác phẩm của anh. Những truyện


7

của anh tuy đầm ấm, nhẹ nhàng, nhng đọc kĩ ra đều thấy rung động bên trong
một lời thiết tha kêu gọi mọi ngời chúng ta phải thật sự thơng yêu nhau và tôn
trọng con ngời, phải có thái độ quan tâm thành thật đến ngời chung quanh
[60, tr.197].
Nguyễn Văn Hạnh trong bài viết Vài ý kiến về tác phẩm của Nguyễn Khải
có nhận xét: Trong những tác phẩm của Nguyễn Khải nhất là trong những
truyện về nông trờng Điện Biên, nhiều lúc hình ảnh của tác giả đã trở thành
một nhân vật văn học; đó là con ngời luôn suy nghĩ về ý nghĩa của cuộc đời,
về bề sâu của tâm hồn con ngời, về những quan hệ đạo đức mới, về vị trí của
mỗi ngời trong cuộc đấu tranh chung; nhân vật đó kêu gọi ngời đọc hãy
nhìn chu đáo xung quanh và vào chính bản thân mình, cố gắng nâng tầm mình
lên theo cái tầm lớn lao của thời đại. Những suy nghĩ ấy về một phơng diện
nhất định đã tạo nên cái đặc sắc và chiều sâu cho một số tác phẩm của
Nguyễn Khải khi anh đề cập đến những vấn đề rất quen thuộc [60, tr.56]
Vũ Cao cũng có nhận xét khi đọc tập truyện Hãy đi xa hơn nữa, tác giả đã
nhấn mạnh tới giá trị chiến đấu của tác phẩm: Với Hãy đi xa hơn nữa,
Nguyễn Khải tỏ ra là một ngòi bút chiến đấu đang sung sức. Trong lúc Đảng
viên vẫn kêu gọi anh em viết văn đi vào đời sống, anh đã mạnh dạn đi khai
phá và viết đợc tốt. Tác phẩm của anh nhất định có bổ ích cho công tác t tởng
trong nhân dân, giúp ích cho việc xây dựng t tởng xã hội chủ nghĩa, đề cao
đạo đức mới của con ngời. Không có nhiệt tình thì không thể viết đợc nh vậy
[60, tr.227]. Bên cạnh việc đánh giá nội dung t tởng của tập truyện, điều đáng
quý ở bài viết này là tác giả đã nhận ra một lối viết không minh họa gản đơn ở
Nguyễn Khải. Vũ Cao đã phân tích, đánh giá nhân vật Tuy Kiền trong tính đa

dạng và phức tạp của nó. Vì thế ông cho rằng: Tuy Kiền là một nhân vật vừa
đáng bực mình vừa đáng mến. Đọc xong ngời đọc vẫn giữ đợc niềm tin ở ông
ta, một ngời có nhiệt tình và tuy rằng ông ta có khuyết điểm, nhng không ai
không tin rằng ông ta sẽ sửa chữa đợc khuyết điểm đó, sẽ đóng góp đợc nhiều
công lao hơn cho hợp tác xã của mình [60, tr.228].
Nhìn chung, trớc năm 1980, các bài viết còn nặng về bình phẩm, nhận xét
về giá trị nội dung, t tởng cuả truyện ngắn Nguyễn Khải. Nói nh vậy cũng
không có nghĩa là vào thời gian này không có những bài nghiên cứu có giá trị
và xác đáng về tác phẩm Nguyễn Khải. Thời kì này, những bài viết của những
nhà nghiên cứu nh : Phan Cự Đệ, Nguyễn Văn Hạnh, Nguyễn Huệ Chi, Hà


8

Minh Đức, Phan Hồng Giang, Nguyễn Đăng Mạnh, Chu Nga...đã ban đầu đa
ra đuợc những ý kiến rất xác đáng và có ý nghĩa trong việc đánh giá tác phẩm
nói chung cũng nh phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải nói riêng. Nguyễn
Văn Hạnh qua khảo sát một số tác phẩm của Nguyễn Khải, đặc biệt là các
truyện ngắn nh Mùa lạc, Một cặp vợ chồng, Tầm nhìn xa đã gọi phong cách
của Nguyễn Khải là phong cách hiện thực tỉnh táo, ông cũng chỉ ra những
nét chủ yếu trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Khải nh: Sự hài hòa
giữa việc miêu tả sự kiện của đời sống bên ngoài và tâm lí nhân vật, giữa tính
chính xác của các chi tiết và hơi chất trữ tình, sự trình bày những sự việc cụ
thể trong mối liên hệ trực tiếp với lí tởng [60, tr.59]. Chu Nga trong một bài
viết cũng cho rằng : Với con mắt sắc sảo của mình, nhìn vào ngõ ngách nào
của cuộc sống, Nguyễn Khải cũng có thể nhanh nhạy phát hiện ra những vấn
đề phức tạp [60, tr. 65]. Còn nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh lại cho
rằng: những điều thôi thúc Nguyễn Khải cầm bút là nhu cầu đợc bàn bạc, đợc
triết lí với độc giả. Nguyễn Đăng Mạnh còn thấy một điều đặc biệt ở nhà văn
này nữa, đó là vấn đề tự biểu hiện con ngời t tởng, con ngời trí tuệ của nhà văn

trong tác phẩm v v
Tóm lại, những bài nghiên cứu giai đoạn này tuy còn mang màu sắc xã
hội học, các nhà nghiên cứu cũng cha có điều kiện để khảo sát kĩ các tác
phẩm của Nguyễn Khải, đặc biệt là mảng truyện ngắn. Nhng những đánh giá,
nhận xét trong giai đoạn này vẫn là những t liệu đáng quý, thể hiện đợc mối
quan tâm của bạn đọc cũng nh giới phê bình trớc một nhà văn sớm định hình
đợc phong cách nh Nguyễn Khải. Bên cạnh những bài viết mà chúng tôi vừa
điểm trên đây, còn có một số bài viết đáng chú ý về truyện ngắn hoặc có liên
quan đến truyện ngắn của Nguyễn Khải vào giai đoạn này nh: Một chặng đờng của Nguyễn Khải của Triều Dơng [60, tr.213]; Nguyễn Khải và Ngời trở
về của Hà Minh Đức [60, tr.245]; Hãy đi xa hơn nữa của Nguyễn Khải của
Mai Liên [60, tr.229]; Tính hiện thực, tính chiến đấu trong Nguời trở về và
Tầm nhìn xa của Nguyễn Phan Ngọc [60, tr.236]; Triết luận về tôn giáo và
chủ nghĩa xã hội bằng ngôn ngữ tự sự của Lại Nguyên Ân [60, tr.320] v v
2.2. Những công trình nghiên cứu về phong cách Nguyễn Khải viết từ
sau 1980 đến nay
Từ sau 1980 đến nay, các nhà nghiên cứu đã đặc biệt chú trọng đến việc
đánh giá t tởng, tìm hiểu những đặc điểm trong quan niệm nghệ thuật, bút


9

pháp của Nguyễn Khải. Và trong một số bài viết của các tác giả nh Phan Cự
Đệ, Vơng Trí Nhàn, Bích Thu, Nguyễn Đăng Mạnh, Tuyết Nga....những đặc
điểm trong phong cách nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Khải đã ban đầu đợc
chỉ ra. Hầu hết các nhà nghiên cứu trong thời gian này, qua khảo sát văn xuôi
nói chung đều khẳng định Nguyễn khải là một cây bút có phong cách và có
những đóng góp to lớn cho nền văn xuôi Việt Nam hiện đại . Phan Cự Đệ tiếp
tục nhấn mạnh đến đặc điểm trong ngòi bút hiện thực tỉnh táo của Nguyễn
Khải và thấy đợc những phơng diện làm nên phong cách của nhà văn nh:
Phong cách hiện thực tỉnh táo cũng tạo cho tác phẩm của Nguyễn Khải có

một thứ ngôn ngữ đặc biệt. Đó là một thứ ngôn ngữ trí tuệ, sắc sảo, đánh
thẳng vào đối phơng không kiêng nểmột thứ ngôn ngữ mang tính chiến đấu,
chân thật, khách quan, không cần một sự tô màu mĩ học lộ liễu nào [60, tr.43
- 44]. Đoàn Trọng Huy lại nhấn mạnh tới tính chính luận: Sáng tác của
Nguyễn Khải là loại sáng tác mang luận đề và tính chính luận rõ nét. Cái tạo
nên sức hấp dẫn của ngời đọc chính là tính thuyết phục của lí lẽ [60, tr.89],
tác giả cũng chỉ ra rằng: Nguyễn Khải là cây bút thời sự luôn xông xáo,
năng nổ, nhạy bén, giàu sức chiến đấu [57, tr.60]. Trần Đình Sử thì nhận xét:
Thành công trong việc sáng tác của Nguyễn Khải có lẽ là do hai đặc điểm
chính của anh với t cách là một nghệ sĩ: cảm hứng nghiên cứu và sự phân tích
tâm lí [2, tr.7] v v
Xét riêng về mảng truyện ngắn, đã có một số bài viết đợc đề cập trong
thời gian này nh Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn nguyễn Khải những
năm tám mơi đến nay của Bích Thu [60, tr.122]. Tác giả bài viết này đã chỉ ra
một số đặc điểm rất tiêu biểu về giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Khải
nh giọng triết lí, tranh biện; giọng điệu thể hiện sự trải nghiệm cá nhân, tâm
tình, chia sẻ và giọng hài hớc, hóm hỉnh. Tuy nhiên, với dung lợng nhỏ của bài
viết nên các ý kiến đa ra còn mang tính khái quát. Khi tập truyện Hà Nội
trong mắt tôi ra mắt bạn đọc, Đinh Quang Tốn cũng đã có bài viết Nguyễn
Khải với Hà Nội đăng trên Báo Văn Nghệ, số 19, ngày 10.5.1997. Bài viết này
thiên về đánh giá về nội dung của tập truyện, có những ý kiến tiêu biểu nh:
Hà Nội trong mắt tôi là một tập truyện hay. Mỗi truyện một vấn đề, mỗi ngời
một nhân cách. Cả tập truyện là tập hợp những nhân cách Hà Nội. Mỗi ngời
một vẻ, nhng không có ai hèn. Có lẽ không phải ngẫu nhiên mà giữa những
biến động lớn của cuộc sống, con ngời bị khủng hoảng nhân cách trầm trọng,


10

Nguyễn Khải lại xây dựng những nhân cách sống. Nhân cách của mỗi con ngời cũng nh bản lĩnh mỗi dân tộc có lẽ là điều cốt yếu để khẳng định mình

[60, tr.375].
Cũng đánh giá về tập truyện Hà Nội trong mắt tôi, Trần Thanh Phơng có
bài viết Nguyễn Khải với Hà Nội trong mắt tôi đăng trên Phụ san Văn nghệ
quân đội, số 11, tháng 6 năm 1998. ở bài viết này, chúng tôi nhận thấy rằng
tác giả đã đa ra những nhận xét khá xác đáng về phơng diện nghệ thuật của
tập truyện, ví dụ nh: Hà Nội trong mắt tôi không tuân theo những khuôn mẫu
thông thờng của truyện ngắn truyền thống đòi hỏi phải có cốt truyện và những
pha hấp dẫn ly kì của sự thắt nút, cởi nút v vở đây vai trò h cấu dờng nh
cũng bị tớc bỏ: toàn chuyện ngời thực, việc thực hoặc: Sự kết hợp nhiều thể
loại vào trong một thể loại đã làm cho truyện ngắn Nguyễn Khải giống nh một
bức tranh giàu màu sắc với nhiều mảng sáng tối xen kẽ, tạo ra một thế gới đa
dạng, phong phú. Đó là đặc điểm tạo nên truyện ngắn Nguyễn Khải hay Tác
giả thờng xuyên sử dụng thủ pháp tự giễu mình, giễu cái nghề của mình và
giễu cả bạn bè đồng nghiệp. Nhiều khi ông mợn lời nhân vật để giễu rồi tự xác
nhận. Cách giễu cợt ấy có tác dụng xóa nhòa khoảng cách nhà văn với nhân
vật, kéo độc giả gần lại với mình, tạo ra sự bình đẳng thân mật, thậm chí có
thể vỗ vai, cợt nhả nữa [60, tr.381-382].
Nguyễn Hữu Sơn trong bài viết Đọc truyện ngắn và Tạp văn của Nguyễn
Khải cũng đã đa ra những đánh giá, nhận xét khái quát về truyện ngắn
Nguyễn Khải nh: Có thể nói Nguyễn Khải không chỉ sống với nhân vật, ông
còn chiêm nghiệm nhân vật nữa. Không phải ngẫu nhiên mà rất nhiều khi
Nguyễn Khải đặt mình ở nhân vật tôi trong vai trò ngời thuật chuyện, ngời
đứng trong cuộc; Thông qua hệ thống các hình tợng nhân vật, một nỗi ám
ảnh thờng xuyên suốt các truyện ngắn này của Nguyễn Khải là sự hụt hẫng,
cách ngăn thậm chí đối lập giữa các thế hệ [60, tr.383].
Trong bài viết Sự đổi mới quan niệm nghệ thuật về con ngời trong truyện
ngắn Nguyễn Khải sau 1975 của Đặng Thị Mây đăng trên Tạp chí Giáo dục số
185 kì 1-3/2008, tác giả đã đi sâu bàn về con ngời cá nhân trong truyện ngắn
Nguyễn Khải sau 1975, trong đó có những đánh giá nh: Con ngời trong sáng
tác của ông (Nguyễn Khải), nhất là những truyện ngắn gần đây đợc đặt trong

nhiều chiều, đợc định vị với những giá trị có tính căn bản, bền vững, phổ quát
chứ không chỉ là tiên tiến hay lạc hậu, đề cao hay phê phán một chiều. ý thức


11

mở rộng khả năng chiếm lĩnh hiện thực, khám phá phát hiện về con ngời đã
trở thành yếu tố thờng trực chi phối cách viết của nhà văn. Bên cạnh t cách
con ngời lịch sử, con ngời trong quan hệ với thời gian, trong sáng tác của
Nguyễn Khải đầu năm 1980 đã xuất hiện t cách con ngời cá nhân [47, tr.38].
Có thể nói rằng từ những năm 1980 trở đi, Nguyễn Khải là một trong
những cây bút đợc giới nghiên cứu rất mực quan tâm. Theo khảo sát của
chúng tôi, có đến hàng trăm bài viết, công trình về Nguyễn Khải. Tuy nhiên,
phần lớn đều là những bài viết, những công trình tập trung vào văn xuôi
Nguyễn Khải nói chung hoặc đi vào đánh giá những cuốn tiểu thuyết nổi tiếng
của ông. Có những bài viết tiêu biểu nh: Vài đặc điểm phong cách nghệ thuật
Nguyễn Khải, của Đoàn Trọng Huy in trong Văn học Việt Nam 1945 -1975
(tập 2), Nxb Giáo dục, Hà Nội năm 1990; Nguyễn Khải trong sự vận động của
văn học cách mạng từ sau 1945 của Vơng Trí Nhàn in trong Tuyển tập
Nguyễn Khải ( tập 1), Nxb Văn học, Hà Nội năm 1996; Vài nét về sáng tác
của Nguyễn Khải trong những năm gần đây của Vơng Trí Nhàn đăng trên Tạp
chí Văn học (số 2) năm 1999; Đầu năm gặp gỡ tác giả Gặp gỡ cuối năm của
tác giả Nhật Khanh đăng trên Báo Văn nghệ (số 6) năm 2000; Phong cách văn
xuôi Nguyễn Khải (chuyên luận) của Tuyết Nga, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội
năm 2004; Cảm khái cùng nhà văn Nguyễn Khải, của Phong Lê trên
hltp://www.diendan.org; Tầm nhìn xa trong cõi nhân gian của Phạm Xuân
Nguyên đăng trên ; Nguyễn Khải, nhà văn tài năng
nhất
của
thế

hệ
chúng
tôi
của
Nguyên
Ngọc
trên
vv..
Điểm lại những bài nghiên cứu về Nguyễn khải, chúng tôi nhận thấy rằng
hầu hết các nhà nghiên cứu đều thống nhất Nguyễn Khải là nhà văn lớn, có ý
nghĩa đặc biệt trong nền văn học Việt Nam hiện đại với một phong cách nghệ
thuật độc đáo. Tuy nhiên, các bài viết mới chỉ dừng lại ở những nhận định
khái quát, cha thực sự đi vào những tác phẩm cụ thể, để có thể làm sáng rõ vấn
đề. Mặt khác, các bài viết đều có xu hớng thiên về nghiên cứu, phân tích, đánh
giá những cuốn tiểu thuyết nổi tiếng của nhà văn mà cha thực sự chú ý vào thể
loại truyện ngắn, một thể loại vốn cũng rất thành công của Nguyễn Khải.
Trong quá trình làm đề tài này, chúng tôi cũng thực sự quan tâm đến công
trình Phong cách văn xuôi Nguyễn Khải, một chuyên luận của Tuyết Nga do
Nhà xuất bản Hội nhà văn xuất bản năm 2004. Tuy nhiên, chúng tôi cũng


12

nhận thấy rằng công trình này của chị đã tìm hiểu phong cách của Nguyễn
Khải trên một diện rộng, đó là tất cả các thể loại thuộc văn xuôi của Nguyễn
Khải. Và chị cũng thiên về thể loại tiểu thuyết, các nhận định về truyện ngắn
nói riêng vẫn cha đợc đề cập đến. Chúng tôi nghĩ rằng thể loại truyện ngắn với
những đặc trng riêng của nó về mặt dung lợng, nhân vật, cốt truyện, kết cấu,
tình huống ...chắc chắn cũng tạo nên sự khu biệt so với các thể loại khác nh
tiểu thuyết, tản văn, kịch... Thiết nghĩ, đó chính là những khoảng trống để

chúng tôi có thể thực hiện đợc đề tài này.
Trong luận văn này, chúng tôi đi vào tìm hiểu phong cách của Nguyễn
Khải qua thể loại truyện ngắn và vấn đề này sẽ đợc làm rõ từ những góc nhìn
nhất định. Chúng tôi hi vọng đây cũng là một cách tiếp cận mới về tác phẩm
của nhà văn Nguyễn khải, góp một tiếng nói nhỏ vào việc tìm hiểu, nghiên
cứu một nhà văn lớn nh ông.
3. Đối tợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tợng nghiên cứu của luận văn là phong cách truyện ngắn của Nguyễn
Khải. Để thực hiện đề tài này, chúng tôi tiến hành khảo sát tất cả các truyện
ngắn của Nguyễn Khải, chủ yếu tập trung trong Tuyển tập truyện ngắn
Nguyễn Khải do Nhà xuất bản Hội nhà văn xuất bản năm 2002 và các truyện
khác nằm rải rác trong hai cuốn Nguyễn Khải - truyện ngắn 1 và Nguyễn Khải
- truyện ngắn 2 do Nhà xuất bản Hội nhà văn xuất bản năm 2003.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
Trong luận văn này, chúng tôi thực hiện hai nhiệm vụ cơ bản :
- Giới thuyết khái niệm phong cách nhà văn và một số khái niệm có liên
quan, xem đó nh là một công cụ then chốt để soi vào đối tợng nghiên cứu.
- Khảo sát và phân tích truyện ngắn của Nguyễn Khải trên ba phơng diện:
sự vận động của phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải, phong cách truyện
ngắn nguyễn Khải nhìn trên phơng diện tiếp cận hiện thực và cảm hứng sáng
tạo và phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải nhìn trên phơng diện hình thức
nghệ thuật.
5. Phơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng những phơng pháp chính sau:
- Phơng pháp phân tích, tổng hợp
- Phơng pháp so sánh - đối chiếu
- Phơng pháp cấu trúc, hệ thống
6. Đóng góp và cấu trúc luận văn

13

6.1. Đóng góp của luận văn
Luận văn sẽ cố gắng tìm ra đợc sự vận động của phong cách truyện ngắn
của Nguyễn Khải qua các thời kì sáng tác. Mặt khác, qua phân tích, lí giải,
chúng tôi hi vọng sẽ rút ra đợc những đặc điểm về phong cách truyện ngắn
Nguyễn Khải nhìn trên các phơng diện tiếp cận hiện thực, cảm hứng sáng tạo
và trên phơng diện hình thức nghệ thuật. Từ đó, có thể khẳng định truyện ngắn
của Nguyễn Khải mang một phong cách riêng trong thế giới truyện ngắn Việt
Nam hiện đại.
6.2. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn đợc triển khai thành ba chơng:
Chơng 1: Khái nịêm phong cách nhà văn, quá trình hình thành và vận
động của phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải
Chơng 2: Phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải nhìn trên phơng diện
tiếp cận hiện thực và cảm hứng sáng tạo
Chơng 3: Phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải nhìn trên phơng diện hình
thức nghệ thuật

Chơng 1
Khái niệm phong cách nhà văn, quá trình
hình thành và sự vận động của phong cách
truyện ngắn Nguyễn Khải
1.1. Khái niệm phong cách nhà văn

Phong cách là một thuật ngữ mang tính đa nghĩa bởi nó đuợc sử dụng ở rất
nhiều lĩnh vực. Trong đời sống của con ngời, ta thờng hay nghe nói phong
cách làm việc, phong cách công tác. Trong lĩnh vực ngôn ngữ có phong cách
hành chính, phong cách chính luận, phong cách báo chí... Và ngay cả trong

lĩnh vực nghiên cứu văn học, quan niệm về phong cách cũng cha hoàn toàn
thống nhất và cũng đợc thể hiện ở nhiều cấp độ. Tùy theo đối tợng của từng
ngành khoa học mà khái niệm phong cách có những ý nghĩa khác nhau. Tuy
nhiên, nhìn chung nghĩa phổ quát nhất về phong cách là để chỉ kiểu, dáng, vẻ
và một cấu trúc mang tính chỉnh thể, chỉ những đặc trng tơng đối bền vững,
mang tính độc đáo và có ý nghĩa của đối tợng đợc bàn đến.
Trong lĩnh vực văn học, thuật ngữ phong cách đợc dùng từ rất sớm, ngay từ
thời kì cổ đại, trớc hết là ở phơng Tây với Palaton (428- 348 TCN), Arixtôt


14

(348- 322 TCN), sau đó là ở phơng Đông với các đại biểu xuất sắc nh Lu Hiệp
(456- 520)và càng ngày càng trở thành một khái niệm phổ biến ở thời cận
đại và hiện đại. Tìm hiểu những công trình nghiên cứu về phong cách nghệ
thuật, chúng tôi thấy có những công trình tiêu biểu nh: Cá tính sáng tạo của
nhà văn và sự phát triển của văn học của M.B. Khrapchenco (Theo thống kê
của M.B. Khrapchenco trớc năm 1960 ở Liên Xô có trên 20 cách hiểu khác
nhau về phong cách). ở Việt Nam, trong khoảng 20 năm trở lại đây, các công
trình nghiên cứu về văn học cũng đã đặc biệt chú trọng tới việc đa ra một cách
nhìn nhận cơ bản, thống nhất về khái niệm phong cách nghệ thuật. Và chính
những công trình này đã trở thành những t liệu hữu ích cho những ngời làm
công việc nghiên cứu văn học nói chung và tìm hiểu phong cách trong văn học
nói riêng. Có những công trình tiêu biểu nh: Từ điển thuật ngữ văn học [66],
giáo trình Lí luận văn học [61]. Bên cạnh đó còn có những công trình nghiên
cứu cụ thể nh Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong truyện Kiều của Phan
Ngọc [21], Nhà văn - T tởng - Phong cách của Nguyễn Đăng Mạnh [43], Một
số vấn đề thi pháp học hiện đại của Trần Đình Sử [67], Từ kí hiệu học đến
ngôn ngữ học của Hoàng Trinh [77], Con mắt thơ của Đỗ Lai Thuý [76],
Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu của Tôn Phơng Lan [35], Phong

cách thời đại nhìn từ một thể loại văn học [65] v vMặc dù ở mỗi công trình
vừa kể trên, phong cách nghệ thuật đều đợc nhìn nhận ở những góc độ khác
nhau và đợc thể hiện trong rất nhiều dạng vẻ tuỳ thuộc vào cách lí giải, lập
luận của từng tác giả. Nhng nhìn chung, các tác giả đều gặp nhau ở một điểm
khi bàn đến phong cách trong văn học, đó là sự thống nhất ở nội dung và hình
thức của tác phẩm và đặc biệt coi trọng cá tính sáng tạo của mỗi nhà văn trong
sáng tác của họ. Trong các công trình nghiên cứu về phong cách của mỗi nhà
văn cụ thể, những định nghĩa, khái niệm nói chung về phong cách văn học chỉ
đóng vai trò nh những khái niệm công cụ và thực tiễn sáng tác của nhà văn đó
mới là những yếu tố cơ bản nhất để đi đến những kết luận. Chính vì vậy, khi đi
vào nghiên cứu từng tác giả cụ thể, khái niệm phong cách nhà văn không phải
là một khái niệm có tính bất biến, mà còn tùy thuộc rất nhiều vào thực tế sáng
tác của từng nhà văn.
Trên cơ sở kế thừa và tiếp thu những công trình nói trên và tình hình
nghiên cứu cụ thể về tác giả Nguyễn Khải của bản thân, chúng tôi hiểu phong
cách của nhà văn trên cơ sở những nét chính sau đây:


15

- Phong cách nhà văn là dấu hiệu độc đáo, không lặp lại, đánh dấu những
phẩm chất riêng biệt của một tác giả nào đó, mang lại cho ngời đọc một sự hởng thụ thẩm mĩ phong phú. D.X. Likhachôp cho rằng: Phong cách là một
hình thức liên kết của ngôn ngữ, là nguyên tắc cấu trúc toàn bộ nội dung và
toàn bộ hình thức nghệ thuật. M. Bakhtin xem phong cách là công cụ để lĩnh
hội thế giới. M.B. Khrápchenco lại phát biểu Phong cách là phơng thức, cách
chiếm lĩnh đời sống bằng hình tợng, là phơng thức lôi cuốn độc giảNh vậy,
dù đợc phát biểu dới những hình thức khác nhau, nhng phong cách nhà văn
vẫn luôn đợc các nhà nghiên cứu coi nh là một sáng tạo độc đáo, có tính thẩm
mĩ đối với ngời đọc.
- Phong cách là phẩm chất của hệ thống đợc thể hiện qua các yếu tố trong

sáng tác của nhà văn nào đó. Yếu tố ở đây có thể hiểu đó là hình thức để
chuyển tải nội dung đó, ví dụ nh đặc điểm riêng của ngôn ngữ, giọng điệu,
tình huống, cốt truyện Nói cách khác, phong cách chính là phẩm chất của
một chỉnh thể trọn vẹn. Nó không phải là cái độc đáo của một hoặc vài tác
phẩm của nhà văn. Nó là cái đợc lặp đi lặp lại, vừa thống nhất vừa đa dạng
trong nhiều tác phẩm của nhà văn đó, để lại những ấn tợng, những ám ảnh khó
quên khi tiếp xúc với toàn bộ văn nghiệp của họ.
- Phong cách của nhà văn hoàn toàn không phải là một đại lợng tĩnh tại, bất
biến nằm ngoài phép biện chứng của lịch sử. Nó cũng nh bao hiện tợng, sự vật
khác trong thế giới này, luôn luôn vận động, phát triển phụ thuộc vào nhiều
yếu tố. Nguyễn Lơng Ngọc cho rằng: Phong cách không phải là một cái gì
bất biến; nó đã từng thay đổi với các thời đại, nó còn thay đổi ngay trong một
nhà văn đối với quá trình phát triển của sự nghiệp văn chơng [65, tr.67]. Tuy
nhiên, trong sự vận động và biến đổi đó, chúng ta vẫn có thể nhìn thấy những
nét ổn định, bền vững xuyên suốt. Và nh vậy, phong cách nhà văn không hề
tạo ra cho chúng ta cảm giác nhàm tẻ, đơn điệu và tĩnh tại. Nó vẫn đem đến
cho chúng ta những những rung động thẩm mĩ phong phú và đa dạng. `
- Nói đến phong cách nhà văn không thể không nói đến một yếu tố nữa, yếu
tố quyết định đến toàn bộ sự ghiệp của nhà văn, làm nên phong cách của nhà
văn đó. Đó là t tởng nghệ thuật của mỗi nhà văn. Nguyễn Đăng Mạnh cho
rằng: Tầm cỡ một nhà văn rút cục phụ thuộc vào tầm cỡ t tởng của ông ta
[46, tr.7]. Đó là một thứ t tởng bao trùm lên toàn bộ sự nghiệp của nhà văn, chi
phối căn bản toàn bộ thế giới nghệ thuật của tác giả đó. Và điều đó tạo nên


16

tính chỉnh thể trọn vẹn ở mỗi nhà văn, nh đã trình bày ở trên. M. Bakhtin từng
khẳng định cái nhìn mới là yếu tố căn bản của phong cách nghệ thuật. Cái
nhìn ở đây chính là cái thế giới quan cảm tính nghệ thuật của nhà văn, là cách

cảm thụ chủ quan mang nội dung quan niệm của anh ta. Cái nhìn của chủ thể,
hay t tởng của chủ thể sẽ trở thành nguyên tắc tạo nên hình thức cho tác phẩm
văn học.
Trên cơ sở nhận thức về phong cách của nhà văn nh vậy, chúng tôi cố
gắng vận dụng để có thể tìm hiểu đặc điểm phong cách của một nhà văn đợc
thể hiện qua một thể loại văn học vốn là sở trờng của nhà văn đó, phong cách
truyện ngắn Nguyễn Khải.
1.2. Những chặng đờng sáng tác và quá trình hình thành phong cách
Nguyễn Khải
Nguyễn Khải thuộc thế hệ nhà văn trởng thành từ cuộc kháng chiến chống
Pháp. Kể từ bấy cho đến khi ông từ giã cõi đời này, nhà văn đã đều đặn hàng
năm cho ra đời những đứa con tinh thần của mình. Ông sáng tác trên nhiều thể
loại nh kí sự, tạp văn, tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch, tự truyện, tùy bút. Và hầu
nh những tác phẩm của Nguyễn Khải khi ra đời, dù ở thời chiến hay thời bình,
dù khi ông còn trẻ hay khi đã về già, kể cả những năm tháng cuối đời, đều đợc
đông đảo bạn đọc và giới phê bình đón đợi và đánh giá cao. Nguyễn Khải đã
từng tự chia hành trình sáng tạo của mình nh sau: Từ năm 1955 đến năm
1977 tôi sáng tác theo một cách khác () từ năm 1978 đến nay sáng tác theo
một cách khác [33]. Qua tìm hiểu các bài viết, công trình nghiên cứu và thực
tế khảo sát của bản thân, chúng tôi chia hành trình sáng tạo của Nguyễn Khải
thành các giai đoạn nh sau:
1.2.1. Giai đoạn 1955 - 1978
Năm 1945, khi cách mạng Tháng Tám thành công, đó cũng là thời gian mà
Nguyễn Khải đã bắt đầu đến độ tuổi thanh niên, bắt đầu có những hiểu biết,
những suy nghĩ và trăn trở trớc cuộc sống. Những năm sau 1945, Nguyễn
Khải bắt đầu tham gia cách mạng và làm quen với nghề viết, lúc đầu là viết
báo, làm một cán bộ tuyên huấn. Đó cũng là những năm tháng kháng chiến
chống Pháp diễn ra sôi nổi và hào hùng. Và chính những năm tháng này,
Nguyễn Khải bắt đầu khẳng định đợc tên tuổi của mình. Hành trình sáng tạo
và khẳng định phong cách của nhà văn Nguyễn Khải bắt đầu từ những năm

tháng nh vậy.


17

Năm 1950, Nguyễn Khải trình làng văn truyện ngắn mang nhan đề Ra
ngoài đăng trên Tạp chí Lúa Mới của Chi hội Văn nghệ Liên khu Ba. Năm
1955, lại cho ra đời một truyện vừa có tên Xây dựng, tiếp sau đó là tác phẩm
Nguời con gái quang Vinh, truyện ca ngợi nữ anh hùng Mạc Thị Bởi. Nhng
nh nhà văn đã tự đánh giá, những tác phẩm ấy đều thất bại và không le lói
chút tài năng nào của ngời cầm bút. Phải đến năm 1956, ông viết truyện Nằm
vạ và ông xem Nằm vạ là truyện chính thức, truyện trình làng vào nghề của
mình. Liên tục trong hai năm 1957- 1958, ồng lần lợt xuất bản những phần
đầu của tiểu thuyết Xung đột. Với tác phẩm này, nh một nhà phê bình đã nhận
xét: Nguyễn Khải đã bắt đầu ý thức về chức năng ngời cầm bút và thật sự bớc
vào con đờng viết truyện. Xung đột là kết quả của chuyến đi thâm nhập thực tế
của nhà văn ở vùng đạo gốc thuộc huyện Hòa Hậu, tỉnh Nam Định khi Đảng
ta tiến hành sửa sai trong cải cách ruộng đất và bắt đầu cuộc vận động phong
trào hợp tác hóa nông nghiệp. Tác phẩm phản ánh rõ những mâu thuẫn giữa ta
và địch dới một hình thức mới, bọn phản động đội lốt tôn giáo để phá hoại
thành quả cách mạng. Xung đột ra đời là một sự kiện đáng chú ý trên văn đàn
lúc bấy giờ, đợc d luận sôi nổi đón nhận và đánh giá. Tài năng cũng nh phong
cách của nhà văn Nguyễn Khải đã bắt đầu đợc định hình và khẳng định. Tiểu
thuyết Xung đột đã thực sự thể hiện đợc ngòi bút phân tích tâm lí sắc sảo, khả
năng nắm bắt và đánh giá nhanh nhạy, kịp thời các vấn đề thời sự, hiện thực
của đất nớc.
Trong phong trào xây dựng vùng kinh tế mới, hàn gắn vết thơng chiến
tranh, Nguyễn Khải đã lên với nông trờng Điện Biên, nơi xa là chiến trờng
oanh liệt, nay là nông trờng với bạt ngàn màu xanh của cây cỏ, ông đã viết tập
truyện Mùa lạc (1960) trong niềm tin tởng, lạc quan trớc cuộc sống mới. So

với những tác phẩm trớc đây, Mùa lạc đợc giới phê bình cho rằng là một tác
phẩm có những vợt trội về tính t tởng và nghệ thuật: Từ truyện Mùa lạc trở đi
phong cách của Nguyễn Khải mới thật sự trởng thành [60, tr.210]. Mặc dù
viết để cổ vũ cho một phong trào xây dựng kinh tế mới, nhng tập truyện Mùa
lạc đã thể hiện đợc ngòi bút nhân đạo sâu sắc, một lối viết bám sát vào vấn đề
thời sự của đất nớc nhng không minh họa giản đơn một chiều. Từ những đổi
thay của mỗi cuộc đời nhân vật, tác giả đến với ngời đọc bằng một lời thức
ngộ nhẹ nhàng mà cũng rất đỗi chân thành, tha thiết: chúng ta đang sống trong
một xã hội tốt đẹp và giàu tình cảm nhân đạo.


18

Tiếp tục cổ vũ cho phong trào hợp tác hóa, nhằm đa nông thôn miền Bắc
tiến lên sản xuất xã hội chủ nghĩa, Nguyễn Khải viết Tầm nhìn xa (1963) và
Nguời trở về (1964). Cho đến nay, truyện Tầm nhìn xa vẫn là một trong những
tác phẩm hàng đầu thể hiện sự nhạy cảm của nhà văn đối với vấn đề nông thôn
nói riêng và mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể trong công
cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa ở nớc ta nói chung. Đây cũng là hai tác phẩm
tiếp tục đợc phong cách chính luận sắc sảo trớc đây, đồng thời đánh dấu một
bớc phát triển mới trong tài năng của Nguyễn Khải. Đó là thành công trong
việc xây dựng nhân vật phản diện với những cá tính rõ nét. Những vấn đề
mang tính chất thời sự, chính luận nh trên chúng ta còn bắt gặp trong các tác
phẩm khác nh Gia đình lớn (1964), Chủ tịch huyện (1972)
Khi đế quốc Mĩ leo thang chiến tranh đánh phá miền Bắc, Nguyễn Khải
đã đến với những nơi nóng bỏng của cuộc chiến và tiếp tục cho ra đời những
sáng tác còn mang hơi thở hào hùng, sôi động của những năm tháng chống Mĩ
cứu nớc. ở thể loại kí sự có: Họ sống và chiến đấu (1966), Tháng ba ở Tây
nguyên (1976). Tiểu thuyết có: Đờng trong mây (1970), Ra đảo (1970), Chiến
sĩ (1973). Qua những tác phẩm ấy, Nguyễn Khải đã đóng góp một tiếng nói

riêng, một cách nhìn nhận và tiếp cận riêng trớc hiện thực cách mạng. Sau này,
khi có dịp nhìn nhận lại thời kì sáng tác này, Nguyễn Khải nói: Tôi không
thích nhân vật chỉ đơn thuần một chiều. Tôi muốn nhân vật của mình lớn lên
trong dằn vặt, mâu thuẫn để đến với chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Nhng
trong thời chiến, cả nớc đang lao vào cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc,
mình không thể viết nh thế đợc. Vì vậy để khai thác những nhân vật nội tâm,
nay tôi phải chuyển hớng sang đề tài khác [60, Tr.22]. Đó cũng chính là
những yếu tố làm nên một Nguyễn Khải không thể trộn lẫn với bất cứ nhà văn
nào cùng thời và cả sau này nữa.
Nhìn chung, đây là giai đoạn mà phong cách của Nguyễn Khải bắt đầu
định hình và phát triển. Nếu nh nói rằng Nguyễn Khải là nhà văn của vấn đề,
nhà văn của thời sự với một giọng điệu chính luận không thể trộn lẫn thì đó là
giai đoạn này. Qua khảo sát, chúng tôi cũng thấy rằng, thành tựu xét trên phơng diện thể loại của Nguyễn Khải ở giai đoạn này chính là thể loại truyện
ngắn. Một thể loại mà ông sẽ còn phát huy đợc nhiều thế mạnh hơn nữa trong
giai đoạn 1986 trở về sau.
1.2.2. Giai đoạn 1978 - 1986


19

Sau năm 1975, đất nớc thống nhất, Nguyễn Khải vào miền Nam, tiếp xúc
với một hiện thực cực kì đa dạng và mới mẻ. Cùng với những trải nghiệm của
bản thân, sự trởng thành trong nhận thức, ông bắt đầu có những tác phẩm mà ở
đó đã bộc lộ độ chín lắng của một cây bút. Nhiều tác phẩm mang ý nghĩa
thâm trầm và giàu tính triết lí của nhà văn đã ra đời trong hoàn cảnh đó nh
kịch: Cách mạng (1978), Hành trình đến tự do (1980), Khoảnh khắc đang
sống (1982); tiểu thuyết: Cha và con và(1979), Gặp gỡ cuối năm (1982),
Thời gian của ngời (1985)...Có lẽ không phải ngẫu nhiên, vô tình mà Nguyễn
Khải đến với thể loại kịch. Hẳn ở đó nhà văn đã tìm đợc một cách tối đa nhất
để cho nhân vật đợc đối thoại, đợc triết lí, không chỉ đối thoại, triết lí với nhau

mà còn đối thoại, triết lí với tác giả, với bạn đọc để tranh luận đi đến làm sáng
tỏ một vài vấn đề nào đó. Tiểu thuyết Cha và con vàtiếp tục đề tài tôn giáo,
nhng trong một hoàn cảnh mới: chủ nghĩa xã hội đã có những cơ sở vững chắc
ở nông thôn. Và vấn đề mà Nguyễn Khải đa ra là tôn giáo sẽ đối thoại nh thế
nào với xã hội khi quan hệ xã hội chủ nghĩa đã chiến thắng? Tác phẩm Gặp gỡ
cuối năm thể hiện khả năng lựa chọn tình huống, sở trờng trong việc miêu tả
và phản ánh những cái ngổn ngang, bề bộn của ngày hôm nay. Xung quanh
cái bàn tròn nhân dịp gặp gỡ cuối năm ấy, nhà văn đã nói lên đựơc bao điều
vẫn đang tồn tại trong hiện tại. Chỉ năm tiếng đồng hồ ngồi chờ đón phút giao
thừa mà bao số phận, tình ý đợc đa ra. Thời gian của ngời cũng là cuốn tiểu
thuyết triết lí về cuộc đời. Tất nhiên, đó không phải là thứ triết lí suông thuần
túy mà qua từng việc, từng số phận của nhân vật, tác giả đã luận bàn, đối thoại
với bạn đọc về những khía cạnh để làm nên mỗi cuộc đời của con ngời. Mỗi
ngời chúng ta sống trong cuộc đời chỉ có một khoảng thời gian không dài lắm
trong cái vô hạn của thời gian vũ trụ, vậy kéo dài nó bằng cách nào? Đó là câu
hỏi mà tác phẩm muốn đặt ra và mời gọi mọi ngời cùng trả lời và giải quyết.
Vấn đề đặt ra mang tầm triết học nhng cách giải quyết vấn đề của Nguyễn
Khải vẫn thật nhẹ nhàng, không quá giáo điều. Dờng nh Nguyễn Khải đã khắc
phục đợc những nhợc điểm vẫn thờng thấy của văn học trớc 1975, tạo cho tác
phẩm một giá trị mới về mặt nghệ thuật, đó là tính đa thanh trong hầu hết
những tác phẩm của ông ở thời kì này.
Nói tóm lại, giai đoạn này đã có một sự vận động trong phong cách của
Nguyễn Khải. Nếu nh trớc đây ngòi bút của nhà văn thiên về chính luận thì
nay đã chuyển sang giọng triết luận, giọng điệu suy t, chiêm nghiệm. Đây là


20

thời kì ông có duyên nhất với thể loại tiểu thuyết và ít viết truyện ngắn. Những
đặc điểm trong văn phong của ông thời kì này vẫn tiếp tục đợc phát huy và thể

hiện dới nhiều dạng vẻ với một sự chín lắng hơn ở giai đoạn sau, cho dù giai
đoạn sau ông lại dờng nh có duyên với thể loại truyện ngắn hơn.
1.2.3. Giai đoạn 1986 2008
Năm 1986, đất nớc tiến hành đổi mới, đặc biệt là sự xuất hiện của nền
kinh tế thị truờng đã làm thay đổi xã hội trên nhiều lĩnh vực, làm thay đổi cả
về quan niệm về con ngời của nhà văn. Nguyễn Khải là một trong số ít nhà
văn đợc đánh giá là đi đầu trong công cuộc đổi mới văn học. Theo dõi các
công trình nghiên cứu văn học sau 1975, chúng tôi dễ dàng nhận ra rằng khi
bàn về sự đổi mới trong văn học nớc ta, tên tuổi Nguyễn Khải vẫn luôn đợc
dẫn lên hàng đầu. Nếu nh trớc đây, vấn đề mà Nguyễn Khải quan tâm là cách
mạng, là muôn mặt trong cái chung của dân tộc, đất nớc thì giờ đây ngòi bút
của ông lại tìm về cái phía hiu quạnh hơn, lặng lẽ hơn của những cuộc đời,
những số phận con ngời. Nhà văn thiết tha đi tìm cái đẹp đang ẩn giấu trong
những bề bộn của cuộc sống để chiêm nghiệm nó, ca ngợi nó với một cái nhìn
gần gũi hơn, với một cách tiếp cận đa dạng hơn. Ngoài ba cuốn tiểu thuyết:
Điều tra về một cái chết (1986), Vòng sóng đến vô cùng (1987), Một cõi nhân
gian bé tý (1989) vẫn tiếp tục cái mạch văn đã có từ giai đoạn trớc, thì thời
gian này Nguyễn Khải chủ yếu viết truyện ngắn. Những truyện ngắn của ông
ra đời từ bấy đến nay vẫn luôn là một sự hấp dẫn lớn đối với độc giả và những
ngời làm công tác nghiên cứu, phê bình. Một giọt nắng nhạt (1988) có thể
xem nh tự truyện của Nguyễn Khải. Tập truyện Một ngời Hà Nội (1990) bao
gồm những truyện ngắn nổi tiếng nh: Nếp nhà, Chúng tôi và bọn hắn, Đất
kinh kì, Ngời vợ, Nắng chiều, Một ngời Hà Nộichủ yếu viết về những con
ngời mà nhân cách, nếp sống của họ là những tinh hoa của một Tràng An xa,
nay còn sót lại. Và giữa bao bề bộn của cuộc sống, những tinh hoa đó vẫn
luôn lấp lánh trong mỗi con ngời nhỏ bé, sống lặng lẽ ở mỗi ngõ phố, giữa
chốn phồn hoa náo nhiệt Hà thành. Trong lúc cơ chế thị trờng đang tấn công
quyết liệt vào con ngời, vào làng văn, nhiều cây bút đã chạy theo thị hiếu với
những mức độ khác nhau, thì Nguyễn Khải vẫn giữ đợc phong cách của mình,
vẫn luôn trân trọng, tìm về phía tốt đẹp, những gì gọi là bất biến của con ngời,

lúc đầu có vẻ nh lạc dòng nhng càng ngày ông càng đứng vững. Nói nh nhà
văn Nguyên Ngọc, dờng nh vẫn có một hằng số ở chính nhà văn này. Đây


21

cũng là thời kì mà Nguyễn Khải cho xuất bản những tập truyện có chất lợng,
đợc đánh giá cao, thể hiện đợc phong cách nh: S già chùa Thắm và ông đại tá
về hu (1993), Một thời gió bụi (1993). Năm 1996, Nhà xuất bản Hội nhà văn
xuất bản hai cuốn Truyện ngắn chọn lọc Nguyễn Khải và Nguyễn Khải truyện
ngắn. Cùng năm đó, Nhà xuất bản Văn học tiếp tục xuất bản Tuyển tập
Nguyễn Khải gồm 3 tập. Năm 1997, Nhà xuất bản Trẻ, TP Hồ Chí Minh xuất
bản cuốn Truyện ngắn và tạp văn. Năm 1999, Nhà xuất bản Hội Nhà văn Hà
Nội xuất bản cuốn Truyện nghề bao gồm các bài viết nói về nghề viết của nhà
văn. Cùng năm này, Nhà xuất bản Hội Nhà văn xuất bản Tuyển tập tiểu thuyết.
Năm 2002, Nhà xuất bản Trẻ, TP Hồ Chí Minh xuất bản tập Sống ở đời gồm
những truyện mới viết của nhà văn vào thời gian này. Dễ thấy rằng, thời kì này
Nguyễn Khải rất u ái và đặc biệt có duyên với thể loại truyện ngắn. Đây cũng
là thể loại phát huy đợc sở trờng ngòi bút của Nguyễn Khải. Truyện ngắn
Nguyễn Khải giàu tính chất chiêm nghiệm, sự lịch lãm, trải đời, khiến ngời
đọc bị cuốn hút trớc bao nhiêu những suy t, trăn trở và số phận nhân vật. Việc
xuất bản những sáng tác của nhà văn, có những tác phẩm đợc tái bản rất nhiều
lần đã chứng tỏ rằng Nguyễn Khải không bao giờ cũ và lạc thời, ông vẫn luôn
luôn đợc bạn đọc và những ngời làm công tác nghiên cứu văn học chờ đón.
Tởng nh bấy nhiêu năm cầm bút đã đủ để cho nhà văn có quyền đợc hãnh
diện và nghỉ ngơi thì bất ngờ năm 2003, một cuốn tiểu thuyết mang tính chất
tự truyện của nhà văn mang tên Thợng đế thì cuời ra mắt bạn đọc. Với tác
phẩm này, dù viết khi tuổi đã về già, ngời đọc vẫn rất dễ nhận ra cái giọng a
triết lí, thích giễu nhại, đùa cợt, tự trào của ông ngày trớc. Đọc Thợng đế thì cời, chúng ta thấy Nguyễn Khải đã làm một cuộc tổng rà soát khá công phu
về các tác phẩm đã in của mình trong một đời cầm bút. Và trong mỗi trờng

hợp, mỗi tác phẩm, Nguyễn Khải đều có những đánh giá, bình phẩm cụ thể từ
cái nhìn chủ quan của chính bản thân mình. Nếu nh những cuốn viết từ thời
kháng chiến, rất hiếm khi ông dùng tới lời khen ngợi, sự vừa ý thì những cuốn
xuất bản vào đầu những năm 80, nhà văn lại tỏ ra vừa ý hơn, hãnh diện hơn
khi bình xét. Và theo nh ông nói, những tác phẩm viết trong thời gian ấy đều
có giọng kể riêng cả.
Nguyễn Khải từ giã một đời văn, một đời ngời vào một ngày cuối năm âm
lịch 2007 trong sự tiếc thơng vô cùng của bạn đọc và đồng nghiệp. Ông đã
sống trọn một kiếp ngời với bao vui buồn, cay đắng, hạnh phúc, thất bại, thành


22

công...Nhng xét về một đời văn, thế là cũng nhiều thành công để con cháu có
thể tự hào về cha, ông mình. Sau vài tháng, kể từ khi Nguyễn Khải qua đời,
chúng ta lại thấy Nguyễn Khải sống lại trong một tùy bút chính trị với nhan
đề Đi tìm cái tôi đã mất trên báo mạng. Sự xuất hiện của tác phẩm này ban
đầu cũng gây ra những hoang mang, thậm chí Nguyễn Khải có lúc phải đánh
giá khác đi trong con mắt của một số nhà phê bình. Thế nhng, bình tĩnh nhìn
lại ta vẫn thấy một Nguyễn Khải với nhiều trăn trở suy t, day dứt. Nếu nh trớc
đây, Nguyễn Khải bằng tác phẩm của mình đã thể hiện sự trung thực và thẳng
thắn nh nhiều ngời đã từng nhận xét thì dờng nh ở tác phẩm cuối đời này ông
có phần quyết liệt hơn, thẳng thắn hơn, bộc lộ chính kiến một cách rõ ràng hơn.
Chia hành trình sáng tạo của một nhà văn chỉ là một công việc có tính
chất tơng đối, điều đó lại càng đúng hơn đối với một nhà văn có phong cách
đã đợc định hình rất sớm nh nhà văn Nguyễn Khải. Vậy nên, theo chúng tôi,
đây chỉ là một cách để có thể thấy đợc sự thống nhất cũng nh sự vận động ở
một cây bút tài năng. Điều này sẽ đợc chúng tôi trình bày trong phần tiếp theo
của luận văn.
1.3. Sự vận động của phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải

Tác phẩm của Nguyễn Khải kể từ những năm 1955 cho đến những năm
khi ông từ giã cõi đời này có thể xem nh là một chỉnh thể nghệ thuật thống
nhất, thể hiện một phong cách nghệ thuật độc đáo của một ngời nghệ sĩ tài
năng. Tuy nhiên, nói đến phong cách nghệ thuật không có nghĩa là nói đến sự
bất biến. Xã hội luôn có sự vận động, phát triển. Bản thân ngời nghệ sĩ lại là
ngời hơn ai hết đặc biệt nhạy cảm với sự thay đổi đó. Mặt khác, sự chuyển
biến trong thế giới quan, sự quy định trong việc lựa chọn phơng pháp sáng tác,
lựa chọn đề tài, chủ đề, những trởng thành trong nhận thức...tất cả đều có thể
tác động sâu sắc tới phong cách của nhà văn. Nguyễn Khải bằng thực tiễn
sáng tác của mình đã sớm tạo nên một phong cách. Tuy nhiên, phong cách đó
ngày càng vận động và phát triển một cách đa dạng, phong phú và hoàn thiện
hơn do sự chi phối của nhiều yếu tố nh đã kể trên. Nhìn một cách tổng thể,
chúng tôi thấy phong cách truyện ngắn Nguyễn Khải vận động trên một số phơng diện sau:
1.3.1. Sự vận động trên phơng diện nội dung
1.3.1.1.Vận động từ khuynh hớng chính luận sang triết luận


23

Thực chất, tính chính luận và triết luận không phải là hai khái niệm hoàn
toàn độc lập, mà giữa chúng có một mối liên hệ sâu sắc. Theo chúng tôi, mối
quan hệ giữa hai phạm trù này đó chính là sự thuyết phục của vấn đề đợc đa ra
và giá trị nhận thức đựơc đặt ra trong đó. Trong nhiều sáng tác của Nguyễn
Khải, chúng tôi nhận thấy rằng hai đặc điểm này không phải bao giờ cũng tồn
tại một cách độc lập mà nhiều khi kết hợp một cách nhuần nhị khiến cho
nhiều tác phẩm của ông vừa mang tầm khái quát cao và giá trị nhận thức cũng
đạt đến độ sâu sắc và chín muồi. Tuy nhiên, ở một chừng mực nào đó, sự vận
động từ khuynh hóng chính luận sang triết luận trong sáng tác của Nguyễn
Khải là khá rõ ràng và rất dễ nhận thấy.
Chính luận vốn là một thể loại văn học có tính độc lập. Các tác phẩm

chính luận thờng hớng tới mục đích tác động đến d luận xã hội, đến lối sống,
các quyền lợi chính trị hiện hành. Tác phẩm chính luận thờng lấy chứng cứ từ
đời sống chính trị- xã hội, dùng hệ thống luận cứ, sự phân tích, lí lẽ làm cơ sở
cho xúc cảm để lên án, tố cáo hoặc chất vấn với các giới hữu quan để khẳng
định lí tởng. Tác phẩm của Nguyễn Khải đơng nhiên không phải là một tác
phẩm thuộc thể loại chính luận. Tuy nhiên, nếu nhìn một cách tổng thể thì
những sáng tác của ông từ những năm 1980 trở về trớc thờng có tính chính
luận. Có nhận xét của một nhà phê bình về văn chơng Nguyễn Khải nh sau:
trung thành với sự lựa chọn bám sát các vấn đề thời sự, với lối viết mạnh về
đối thoại, không ngại văn chơng chính luận, dùng tranh luận để tìm ra chân lí,
tác phẩm của Nguyễn Khải bao giờ cũng có một sức hấp dẫn riêng và tạo nên
tầm vóc của một ngời viết không chỉ đợc bạn đọc, đồng nghiệp mà các chính
khách cũng phải tìm đọc và tôn trọng. Nhận xét này là hoàn toàn phù hợp với
những sáng tác của Nguyễn Khải viết trớc những năm 1980. Theo chúng tôi,
tính chính luận trong sáng tác của Nguyễn Khải đợc thể hiện trên một số phơng diện nh: bám sát những sự kiện chính trị, thời sự của đất nớc, sự thuyết
phục của những vấn đề đợc đa ra và tác phẩm có ý nghĩa nh một túi khôn
định hớng nhận thức cho ngời đọc, thức dậy trong ngời đọc những tình cảm, lí
tởng. Qua đó, ngời đọc có thể rút ra đợc những điều bổ ích, những điều tơng
tự nh một bài học từ lối tiếp cận đời sống trong sáng tác [60, tr.840]. Truyện
ngắn của Nguyễn Khải một thời có thể tác động đến việc hình thành nhân
cách xã hội chủ nghĩa [60, tr.841] là vì những lí do đó.


24

Thực ra, trớc năm 1975, màu sắc chính luận trong văn học không phải chỉ
xuất hiện trong sáng tác của Nguyễn Khải mà nó cũng có mặt ở nhiều sáng
tác của hầu hết các nhà văn, tiêu biểu nh Nam Cao (Đôi mắt), Nguyễn Kiên
(Anh Keng, Đồng tháng năm, Vụ mùa cha gặt ), Đào Vũ (Cái sân gạch, Vụ
lúa chiêm), Chu Văn (Bão biển) Tuy nhiên, đây lại là một trong những đặc

điểm nổi bật, làm thành một dấu ấn khó phai mờ ở nhà văn Nguyễn khải. Hiện
thực trong sáng tác của Nguyễn Khải một thời cũng là một thứ hiện thực gắn
liền với nhiệm vụ cách mạng. Và rất nhiều khi tính hiện thực trong sáng tác
của ông thờng đồng nhất với quan niệm lí tởng về hiện thực, một hiện thực đợc nhìn theo quan điểm giai cấp. Đó là hiện thực chính trị rộng lớn của đất nớc, một hiện thực đang vận động, thay đổi theo chiều hớng tốt đẹp. Nhà văn
thờng hớng ngòi bút của mình vào đại chúng mà trớc hết là công- nông- binh,
bám sát những sự kiện chính trị quan trọng của đất nớc. Nguyễn Khải quan
niệm rất rõ ràng về thiên chức văn học, ông cho rằng: tác phẩm văn học là một
mảnh của đời sống chung, phải tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh cho sự
nghiệp chung. Cũng từ đó, ông có một niềm tin mãnh liệt: lấy văn học làm vũ
khí chiến đấu và đem hết sức mình góp phần vào việc xây dựng cuộc sống.
Ông luôn khao khát có mặt trong cuộc sống, tranh luận với ngời đơng thời, đa
ra những điều thiết yếu và đóng góp cho quá trình đấu tranh xã hội. Chính
những quan niệm đó của nhà văn lại bắt gặp đợc yêu cầu của thời đại nên nhà
văn đã phát huy đợc tối đa những sở trờng của mình. Nguyễn Khải quan tâm
tới những mâu thuẫn của ta và địch dới một hình thức mới, đó là việc kẻ thù
lợi dụng sự cả tin, mù quáng của bà con giáo dân để phá hoại thành quả cách
mạng (Nằm vạ), là công cuộc xây dựng và cải tạo xã hội chủ nghĩa ở miền
Bắc với phong trào hợp tác hóa nông nghiệp (Tầm nhìn xa, Mùa lạc), phong
trào xây dựng vùng kinh tế mới, hàn gắn vết thơng chiến tranh (Mùa lạc).. Tất
nhiên tính chính luận trong tác phẩm của Nguyễn Khải thờng mang ý nghĩa
nhân sinh cụ thể chứ không phải là những vấn đề cứng nhắc để minh họa giản
đơn, lạnh lùng. Trong đó, nội dung bao trùm lên hầu hết các truyện ngắn của
Nguyễn Khải thời kì này là chủ nghĩa nhân đạo xã hội chủ nghĩa nảy sinh từ
một xã hội mới, đợc xây dựng trên quan hệ giữa ngời với ngời, một mối quan
hệ chứa chan tình cảm nhân đạo cộng sản. Và điều đó đã làm cho không ít
cuộc đời, số phận đợc tái sinh.


25

Tính chính luận trong sáng tác của Nguyễn Khải thời kì này không đơn
thuần chỉ là bám sát những sự kiện, thời sự của đất nớc mà ta còn thấy trong
sáng tác của ông sức mạnh của những lí lẽ, của những tranh luận có định hớng
để rồi ở một chừng mực nào đó tác phẩm có ý nghĩa nh một sự định hớng
nhận thức cho ngời đọc, làm sáng ra một vấn đề nào đó về chính trị, xã hội
cho độc giả. Viết Nằm vạ, ông đã chỉ ra đợc sự cả tin, mê muội của những
giáo dân, nghe theo lời xúi dục của kẻ xấu để phá hoại cách mạng. Nhng cuối
cùng, chính họ lại là nạn nhân của nhũng trò xúi dục ấy. Kết thúc truyện, sau
cuộc nằm vạ với bộ đội không thành, bà Bột thất thểu trở về nhà và rít lên với
con cháu: Ngày mai đứa nào chết, chỉ có đứa này chứ còn đứa nào? chúng
mày muốn cho bà chết nhng bà còn sống để hởng phúc Chúa, bà chẳng phải
dại![25, tr.17].
ở tập truyện Mùa lạc, Nguyễn Khải cổ vũ cho công cuộc đổi mới của đất
nớc, thiết lập một niềm tin vững chắc cho ngời đọc từ chính cuộc sống, số
phận của những nhân vật trong truyện. Cuộc sống mới đã không những đa lại
cơm no áo ấm cho con ngời mà quan trọng hơn là làm lành lặn lại những vết
thơng tinh thần của họ. Tâm hồn của Đào trong Mùa lạc, một ngời phụ nữ vốn
chịu nhiều bất hạnh đã hồi sinh sau bao nhiêu vùi dập của cuộc đời. Chị đã
tìm lại đợc niềm vui, tình yêu trên chính cái nông trờng còn biết bao bộn bề
mà chị đang sống và làm việc. Bé Tấm trong Đứa con nuôi không những đợc
bù đắp về mặt vật chất mà em còn đợc sống trong một môi trờng tràn đầy tình
thơng mến. Môi trờng ấy đã trả lại cho đứa bé vốn có cuộc sống cơ cực bất
hạnh, luôn hoài nghi trớc cuộc sống, niềm tin yêu, lòng nhân hậu, cho em đợc
đến trờng nh bao bạn bè cùng trang lứa. Đọc tác phẩm của Nguyễn Khải giai
đoạn này, niềm tin trong mỗi chúng ta đợc thắp lên một cách mạnh mẽ từ
những điều nhỏ nhoi nhất mà nhà văn miêu tả. Nếu nh trong các tác phẩm của
nhà văn viết trớc cách mạng nh Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng, Nam Cao, các
nhân vật thờng đợc diễn tả nh nạn nhân của xã hội với một kết thúc không
mấy sáng sủa thì trong tác phẩm văn học sau 1975, đặc biệt là trong truyện
ngắn của Nguyễn Khải, họ lại đợc miêu tả là những chủ nhân chân chính của

một chế độ mới. Nguyễn Khải đã miêu tả đợc những nét đẹp trong con ngời
mới, xã hội mới với sự thán phục, hào hứng không dấu diếm. Chính vì thế mà
nhà văn sẵn sàng đẩy mọi thứ đến cực đoan, nhiều khi mang tính chủ quan và
đi đến những tổng kết mang tính chất lí thuyết, có phần hơi vội vã nh nhiều