Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kỳ người việt

trờng đại học Vinh
Khoa Ngữ Văn

khảo sát yếu tố kì diệu
trong truyện cổ tích thần kì ngời việt
Luận văn tốt nghiệp đại học

Ngời hớng dẫn: TS. Nguyễn Xuân Đức
Ngời thực hiện: Dơng Thị Ngà


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-2 Vinh 5-2004

Lời cảm ơn
Ngoài sự nỗ lực của bản thân, luận văn của chúng tôi đợc hoàn thành nhờ
sự hớng dẫn tận tình chu đáo của tiến sĩ Nguyễn Xuân Đức, cũng nh những góp
ý, chỉ bảo của thạc sĩ Hoàng Minh Đạo và các thầy cô giáo thuộc chuyên ngành
văn học Việt Nam I khoa Ngữ Văn trờng Đại học Vinh.
Xin kính gửi tới các thầy cô giáo lời biết ơn chân thành và sâu sắc của
chúng tôi.


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-3 -

mục lục
phần mở đầu

trang

I. Lý do, mục đích chọn đề tài ...5
II. Lịch sử vấn đề ... 6
III. Đối tợng nghiên cứu . 9
IV. Phơng pháp nghiên cứu .... 11
V. Cấu trúc luận văn . 12
Phần nội dung

Chơng một: Nguồn gốc và đặc điểm của yếu tố kì diệu . 13
I. Nguồn gốc của yếu tố kì diệu ........ 13
1. Nguồn gốc thần thoại .... 14
2. Nguồn gốc tôn giáo 16
3. Nguồn gốc tự nhiên .

19

4. Nguồn gốc xã hội .... 20
II. Dạng và tuyến tồn tại của yếu tố kì diệu

22

A. Các dạng tồn tại . 22
1. Dạng hữu hình ..... 22
2. Dạng vô hình .. 26
B. Các tuyến tồn tại .... 27
1. Tuyến chính diện

27

2. Tuyến phản diện . 29
3. Tuyến trung gian . 29

III. Đặc điểm của yếu tố kì diệu ..
Chơng hai: Vai trò của yếu tố kì diệu .

30
35


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-4 I. Vai trò đối với cốt truyện ... 35
1. Vai trò tăng cờng sự kiện, chi tiết ........ 35
2. Vai trò đối với kết thúc có hậu .... 37
II. Vai trò của yếu tố kì diệu đối với nhân vật 38
1. Vai trò của yếu tố kì diệu tuyến thiện ..

38

2. Vai trò của yếu tố kì diệu tuyến ác ... 44
3. Vai trò của yếu tố kì diệu tuyến trung gian ..

48

III. Vai trò tác động nghệ thuật của yếu tố kì diệu . 51
Phần kết luận .. 54
Phụ lục . 55
Tài liệu tham khảo 58


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-5 -

phần mở đầu
I. Lý do, mục đích chọn đề tài
Truyện cổ tích là một thể loại chiếm số lợng nhiều nhất trong loại hình tự
sự văn học dân gian. Truyện cổ tích nói lên cuộc sống lao động của nhân dân,
cũng nh nguyện vọng và ý chí của họ trong cuộc sống đấu tranh chống lại cái
xấu, cái ác, nhất là cái xấu cái ác của giai cấp thống trị. Truyện cổ tích ra đời
đánh dấu một bớc phát triển mới của nghệ thuật, nó đã dùng một thứ tởng tợng
và h cấu riêng (có thể gọi là tởng tợng h cấu cổ tích)... kết hợp với các thủ pháp
nghệ thuật đặc thù khác để phản ánh đời sống và mơ ớc của nhân dân, đáp ứng
nhu cầu nhận thức, thấm mỹ, giáo dục và giải trí của nhân dân trong những thời
kì, những hoàn cảnh lịch sử khác nhau của xã hội có giai cấp(1).
Cho đến nay, hầu hết các nhà khoa học thống nhất chia truyện cổ tích làm
ba tiểu loại: cổ tích thần kì, cổ tích loài vật và cổ tích sinh hoạt. Tất cả cổ tích
đều dùng h cấu và tởng tợng để phản ánh hiện thực xã hội nhng tính chất và mức
độ của sự h cấu và tởng tợng ấy đều khác nhau. ở truyện cổ tích sinh hoạt, mọi
h cấu và tởng tợng đều trên cơ sở của thực tại đời sống xã hội và xung đột đợc
giải quyết trong địa hạt đời sống. Ngợc lại truyện cổ tích thần kì dựa trên hai cơ
sở thực tại và phi thực tại tức là cái có thực hoặc có thể có thực cùng với cái ảo t ởng, không có thực và không thể có thực. Trong cổ tích thần kì mọi xung đột đều
đợc giải quyết trong địa hạt của cái thần kì và nhờ cái thần kì. Có thể nói, yếu tố
. Hoàng Tiến Tựu: Văn học dân gian Việt Nam, tập 2. Nxb giáo dục, 1990, tr.
42.
1


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-6 để phân biệt truyện cổ tích thần kì với các tiểu loại cổ tích khác là vai trò của yếu
tố thần kì đối với sự phát triển cốt truyện. Nó đợc coi nh một biện pháp nghệ
thuật đặc thù của truyện cổ tích thần kì. Không có yếu tố kì diệu, truyện cổ tích
thần kì không còn cơ sở để tồn tại và sẽ biến thành một loại truyện khác.
Nh vậy, khi nói đến truyện cổ tích không thể không nói đến tiểu loại cổ

tích thần kì. Đây là bộ phận cơ bản và tiêu biểu nhất trong thể loại truyện cổ tích,
đồng thời là một trong những bộ phận quan trọng và tiêu biểu của nền văn học
dân gian mỗi dân tộc. Nó mang đầy đủ đặc trng cũng nh giá trị nội dung nghệ
thuật của thể loại truyện cổ tích. Hầu nh những truyện cổ tích hay nhất, có giá trị
nhất đều thuộc tiểu loại cổ tích thần kì. Trong cổ tích ngời Việt có những truyện
tiêu biểu, chiếm đợc sự yêu thích của đông đảo nhân dân lao động nh: Thạch
Sanh, Tấm Cám, Sọ Dừa, Cây khế, ... Bởi vậy qua việc nghiên cứu tiểu loại
truyện cổ tích thần kì chúng ta có thể hiểu đợc những giá trị cơ bản nhất của thể
loại này. Vì vậy khám phá yếu tố kì diệu trong cổ tích thần kì, đề tài muốn tìm
hiểu một nhân tố đặc trng, tạo nên sự hấp dẫn của tiểu loại này.
Mặt khác trong chơng trình văn học phổ thông, truyện cổ tích chiếm một
số lợng lớn, trong đó chủ yếu là truyện cổ tích thần kỳ. Nghiên cứu yếu tố kì diệu
trong truyện cổ tích thần kì, cũng là bớc chuẩn bị kiến thức cho bản thân khi sắp
sửa đợc làm ngời giáo viên dạy văn.
Với tất cả lý do và mục đích đó, chúng tôi chọn đề tài: Khảo sát yếu tố kì
diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt.
II. Lịch sử vấn đề.
Truyện cổ tích thần kì đã kết tinh rực rỡ nhất những giá trị và tinh hoa của
truyện cổ tích. Đây cũng là nhóm truyện mang tính chất tơng đồng giữa các dân
tộc rõ ràng hơn cả. Do đó, từ lâu tiểu loại này đã trở thành đối tợng quan tâm của


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-7 nhiều nhà khoa học. Trên thế giới và ở Việt Nam, đã có không ít công trình tầm
cỡ nghiên cứu bộ phận truyện cổ tích này và đã gặt hái đợc nhiều thành tựu:
1. Đầu tiên phải kể đến công trình của nhà bác học ngời Pháp: Giôdép
Bêdier nhan đề Truyện hoang đờng, xuất bản năm 1893. Khi nghiên cứu truyện
cổ tích thần kì, Giôdép Bêdier quan tâm nhiều đến cốt truyện, từ đó ông đã nhìn
thấy một hệ thống các yếu tố bất biến bên cạnh các yếu tố biến đổi. Ông cho
rằng những yếu tố bất biến sẽ tạo nên những đơn vị cơ sở của cốt truyện, tuy

nhiên thời đó ông cha xác định đợc những yếu tố ấy gồm những gì và số lợng
chúng có bao nhiêu.
2. Tiếp đó phải kể đến công trình nổi tiếng của nhà bác học Nga, Vlađimia
Iacôlêvich Prôp nhan đề Hình thái học truyện cổ tích, xuất bản tại Lêningrat năm
1928 (đợc dịch sang tiếng Việt năm 1982). Trong cuốn sách này, V.Ia. Prôp đã
tiếp tục ý tởng của Giôdép Bêdier, xác định đợc 31 chức năng hành động của
nhân vật và theo ông cấu tạo của truyện cổ tích là chuỗi trình tự các chức năng
ấy. Mặt khác V.Ia.Prôp đã chia nhân vật thành bảy nhóm gọi là Bảy nhóm nhân
vật hành động. Theo ông, mọi truyện cổ tích thần kì đều tuân theo sơ đồ bảy
nhóm nhân vật.
3. Công trình thứ 3 phải kể đến cũng của V.Ia.Prôp là cuốn: Những căn rễ
lịch sử của truyện cổ tích thần kì, xuất bản tại Matxcơva năm 1946 (bản dịch
tiếng Việt năm 1991). Trong công trình này ông cố gắng chỉ ra nguồn gốc của
các típ, các môtip trong truyện cổ tích thần kì Nga.
Có thể nói, một trong những đóng góp lớn của V.Ia.Prôp qua hai công
trình trên là đã khám phá ra đợc những đăc điểm cấu trúc của tiểu loại truyện cổ
tích thần kì, từ đó giải thích cội nguồn lịch sử của thể loại theo phơng pháp loại
hình lịch sử. Tuy nhiên, do tính chất của công trình, cả Giôdép Bêdier lẫn V.Ia.Prôp


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-8 đều chỉ đề cập đến cấu trúc chứ cha quan tâm đến yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích
thần kì.
4. Một công trình đáng chú ý nữa là cuốn Sáng tác thơ ca dân gian Nga do
A.M.Novicôva chủ biên. Cuốn sách đã bàn tơng đối sâu những đặc trng thi pháp
của từng tiểu loại cổ tích, trong đó có truyện cổ tích thần kì. Tuy nhiên, do đặc
điểm của một giáo trình, khi đụng đến yếu tố kì diệu trong cổ tích thần kì
A.M.Novicôva chỉ dừng lại ở một số nhận xét khái quát chứ cha đi sâu vào những
vấn đề chi tiết. Tuy vậy có thể nói nhận xét của A.M. Novicôva đã tạo những cơ
sở quan trọng cho chúng tôi trong việc lựa chọn và thực hiện đề tài này.

5. ở Việt Nam, các giáo trình đại học nh: Văn học dân gian do Đinh Gia
Khánh chủ biên (năm1998), Văn học dân gian Việt Nam do Hoàng Tiến Tựu viết
(năm 2000),... cũng chỉ tập trung làm nổi bật nội dung cơ bản của từng tiểu loại
cổ tích và truyện cổ tích nói chung chứ cha quan tâm đến yếu tố kì diệu trong
truyện cổ tích thần kì một cách cụ thể và có hệ thống.
6. Mô hình truyện cổ tích thần kì của V.Ia.Prôp đã đợc nhiều nhà nghiên
cứu áp dụng. Tiêu biểu là Trần Đức Ngôn với tiểu luận sau đại học, bảo vệ năm
1980 1981, nhan đề: Nghiên cứu kết cấu Truyện cổ tích thần kì viết theo lý
thuyết hình thái học của V.Ia.Prôp.
7. Theo mô hình này và thực hiện một cách qui mô hơn phải kể đến luận
án tiến sĩ của Tăng Kim Ngân Cổ tích thần kì ngời việt - đặc điểm cấu tạo của
truyện (xuất bản thành sách năm 1996). Trong luận án của mình, Tăng Kim
Ngân đã khái quát mô hình cơ bản của V.Ia.Prôp, dựa vào mô hình đó khảo sát
50 truyện cổ tích thần kì ngời Việt và đi đến kết luận: mô hình 31 chức năng của
V.Ia.Prôp tìm ra đều đúng với cổ tích thần kì ngời Việt. Nhng theo Tăng Kim Ngân
cổ tích thần kì ngời Việt còn có chức năng 32, Sự biến hình, nh là một đặc điểm
riêng biệt.


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-9 8. Cũng phải kể đến hai công trình nghiên cứu của tiến sĩ Nguyễn Xuân
Đức ( đợc hai giải thởng nghiên cứu khoa học của Hội Văn nghệ dân gian Việt
Nam năm 1997 và 2003). Công trình thứ nhất là: Thi pháp truyện cổ tích thần kì
ngời Việt, đề tài khoa học cấp Bộ. Đây là một công trình nghiên cứu toàn diện về
thi pháp truyện cổ tích thần kì trên các mặt: nhân vật, cốt truyện, phong cách
ngôn ngữ, biện pháp nghệ thuật... trong đó tác giả cũng đã đụng chạm đến vai trò
của yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì cũng nh các dạng biểu hiện của nó.
Tiếp đến là công trình Những vấn đề thi pháp văn học dân gian, nhà xuất bản
Khoa học xã hội, Hà Nội 2003. Trong công trình này tác giả đã bàn về các vấn đề
nh: cổ tích và nhại cổ tích, vấn đề trờng cổ tích, nhân vật chức năng trong cổ tích

thần kì v.v... Có thể nói các công trình này đã gợi mở và định hớng cho chúng tôi
rất nhiều trong công việc nghiên cứu đề tài. Tuy nhiên trong khuôn khổ một công
trình lớn, bao quát mọi vấn đề, tác giả cha có dịp đi sâu riêng biệt vào vấn đề yếu
tố kì diệu trong cổ tích thần kì mà chỉ mới phác thảo những định hớng, những ý
khái quát.
Trớc tình hình trên, trong luận văn này, chúng tôi đặt ra nhiệm vụ là hệ
thống hoá các vấn đề, kế thừa các thành tựu đã đạt đợc của các công trình đã có
và đi sâu tìm hiểu những vấn đề cha đợc quan tâm đúng mức đối với vấn đề yếu
tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt.
III. Đối tợng nghiên cứu
ở Việt Nam, tuy về cơ bản các nhà nghiên cứu đều nhất trí chia truyện cổ
tích thành ba tiểu loại nhng ranh giới giữa các tiểu loại không phải lúc nào cũng
đợc nhận thức rành mạch, nhất là giữa cổ tích sinh hoạt và cổ tích thần kì. Có ý
kiến cho rằng hễ có yếu tố kì diệu thì xếp vào cổ tích thần kì còn không có thì sẽ
là cổ tích sinh hoạt. Trong kho tàng cổ tích Việt Nam có nhiều truyện cổ tích có
yếu tố kì diệu nhng trong đó các xung đột xã hội lại không đợc giải quyết trong


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-10 địa hạt của cái thần kì và nhờ cái thần kì nh xác định đúng đắn của A.M.
Novicôva. Trái lại có ngời lại cho rằng nên xếp bộ phận truyện ít yếu tố kì diệu
sang cổ tích sinh hoạt. Nhng thật khó xác định đợc mức độ giữa ít và nhiều,
vả lại có khi yếu tố kì diệu tuy ít nhng lại giữ vai trò quan trọng trong việc làm
thay đổi cốt truyện. Có thể xem truyện Sự tích bánh chng bánh giầy là điển hình
cho bộ phận cổ tích này. Toàn bộ yếu tố kì diệu trong truyện này chỉ là lời mách
bảo của thần để Lang Liêu làm ra thứ bánh ngon. Nh vậy điều quan trọng để xác
định một cổ tích thần kì chính là vai trò và tác dụng của các yếu tố kì diệu chứ
không phải là số lợng của chúng.
Trong giáo trình Sáng tác thơ ca dân gian Nga, A.M. Novicôva đã nêu lên
bốn đặc trng cơ bản của truyện cổ tích thần kì, trong đó đặc điểm hàng đầu là vai

trò của yếu tố kì diệu. Theo bà Xung đột trong truyện cổ tích thần kì bao giờ
cũng đợc giải quyết nhờ có sự giúp đỡ của lực lợng thần kì, của những trợ thủ
thần kì... những vấn đề xã hội đợc giải quyết trong địa hạt cái thần kì, đó là
những môtíp thần thoại, những môtíp này tạo thành cái nền tảng của truyện cổ
tích, các môtíp của xã hội tạo thành những đờng viền của cốt truyện. Nền tảng
của truyện cổ tích thì bất biến còn những môtíp xã hội thì tuỳ theo từng thời đại
mà có sự biến đổi(2).PGS Hoàng Tiến Tựu cũng theo quan điểm này nhng phát
biểu một cách cụ thể hơn: Khi nào yếu tố thần kì có vai trò quan trọng, quyết
định hoặc chi phối mạnh mẽ đối với sự phát triển và giải quyết xung đột, mâu
thẫn trong truyện thì đó là cổ tích thần kì(3).

. A.M.Nôvicôva(Chủ biên)...: Sáng tác thơ ca dân gian Nga, tập I. Đỗ Hồng
Chung, Chu Xuân Diên dịch. Nxb ĐH & THCN Hà nội, 1993, tr. 295.
3
. Hoàng Tiến Tựu: Văn học dân gian Việt Nam, tập II. Nxb giáo dục 1990, tr.
62, 63.
2


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-11 Nh vậy, ý kiến của nhiều nhà khoa học là ở truyện cổ tích nào mà yếu tố kì diệu
đó không tham gia vào cốt truyện, không làm thay đổi cốt truyện thì không đợc
xem là truyện cổ tích thần kì.
Với quan niệm nh trên về truyện cổ tích thần kì, chúng tôi cho rằng các
truyện nh: Sự tích trầu, cau và vôi; Sự tích chim hít cô, Sự tích chim quốc, Sự tích
chim năm trâu sáu cột và bắt cô trói cột, Sự tích chim đa đa, Sự tích đá vọng
phu... không phải là cổ tích thần kì.
Trên cơ sở quan niệm ấy , chúng tôi chọn ra những truyện tiêu biểu trong
bộ Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam do Nguyễn Đổng Chi su tầm, biên soạn,
bản in lần thứ 7, 1993, do Viện Văn học xuất bản để khảo sát. (Danh mục các

truyện sẽ đợc nêu ở phần mục lục). Các tài liệu tham khảo khác chỉ đợc sử dụng
hạn hữu khi cần thiết. Sở dĩ chúng tôi chọn công trình su tầm của Nguyễn Đổng
Chi vì đây là bộ su tập khá đầy đủ và khoa học. Nếu nh trong các tài liệu su tập
khác không có dị bản thì tài liệu của Nguyễn Đổng Chi có thêm dị bản, rất thuận
lợi cho việc nghiên cứu. Nh vậy đối tợng nghiên cứu của chúng tôi trong đề tài
này sẽ là các yếu tố kì diệu trong những truyện cổ tích thần kì ngời Việt, văn bản
chủ yếu đợc chọn từ bộ su tập Kho tàng Truyện cổ tích Việt Nam.
Về ý nghĩa của công trình, do cổ tích là sản phẩm mang tính nhân loại nên
nhiều vấn đề lí thuyết đợc rút ra từ cổ tích ngời Việt cũng có thể đúng với cổ tích
hầu hết các dân tộc khác.
IV. Phơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện công trình này chúng tôi tiến hành các phơng pháp :
- Thống kê, phân loại.
- Phân tích.


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-12 - Tổng hợp.
- So sánh đối chiếu.

V. Cấu trúc của luận văn.
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn này gồm 2 chơng :
Chơng I: Nguồn gốc và đặc điểm của yếu tố kì diệu trong truyện cổ
tích thần kì ngời Việt. Chơng này thống kê, so sánh, phân tích phân loại các
dạng tồn tại cũng nh các tuyến tồn tại của yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần
kì ,từ đó chỉ ra nguồn gốc và đặc điểm của chúng.
Chơng II: Vai trò của yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời
Việt. Chơng này phân tích nhằm làm nổi rõ vai trò hết sức quan trọng nhng hữu
hạn của yếu tố kì diệu đối với cốt truyện và đối với từng tuyến nhân vật trong cổ
tích thần kì.

Cuối cùng là phần kết luận, phần phụ lục và tài liệu tham khảo.


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-13 -

phần nội dung
Chơng I:
Nguồn gốc và đặc điểm của yếu tố kì diệu
trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
I. Nguồn gốc yếu tố kì diệu
Văn học phản ánh đời sống.. Văn học dân gian nói chung và truyện cổ tích
nói riêng cũng không nằm ngoài quy luật đó. Nguồn gốc chính của truyện cổ tích
Việt Nam là cuộc sống xã hội Việt Nam ngày xa, là những sự việc diễn ra hàng
ngày trong cuộc sống của ngời Việt nam ngày xa(4).
Truyện cổ tích hớng vào những vấn đề cơ bản, những số phận, những quan
hệ và xung đột giữa con ngời với nhau và giữa các giai cấp trong xã hội Việt
Nam xa, chủ yếu là thời kì Phong kiến."Truyện cổ tích dùng một kiểu tởng tợng
và h cấu riêng có thể gọi là tởng tợng và h cấu cổ tích kết hợp với các thủ phảp
nghệ thuật đặc thù để phản ánh đời sống và khát vọng của nhân dân, đáp ứng nhu
cầu nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ và tiêu khiển của nhân dân"(5). Đối với truyện

. Đinh Gia Khánh (Chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn: Văn học dân
gian Việt Nam. Nxb Giáo dục, 1998, tr. 301.
2. Hoàng Tiến Tựu: Văn học dân gian Việt Nam . Nxb Giáo dục 2000, tr. 63.
4

5

Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-14 cổ tích thần kì đó là việc sử dụng yếu tố kì diệu nh một biện pháp nghệ thuật để
khám phá đời sống.
Để thấy đợc vai trò của yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì, trớc hết
chúng ta tìm hiểu nguồn gốc cũng nh cơ sở ra đời của nó. Có thể qui về bốn nguồn
gốc sau:

1. Nguồn gốc thần thoại
V.Ia. Prôp trong công trình nghiên cứu: Hình thái học truyện cổ tích đã
cho rằng: Mọi truyện cổ tích thần kì đều phát sinh từ một nguồn gốc chung, phát
sinh từ thần thoại. Thật vậy, các nhân vật nh Ngọc Hoàng, thần Ma, thần Sét,
Diêm Vơng, Long Vơng... trong truyện cổ tích thần kì vốn có nguồn gốc xa từ
thần thoại. Thần thoại ra đời từ thời công xã nguyên thuỷ, khi trình độ về mọi
mặt của con ngời còn rất thấp, vốn hiểu biết nông cạn, ngời lao động đã giải thích
thế giới, cắt nghĩa các hiện tợng tự nhiên bằng sự xuất hiện của các vị thần. Với
quan niệm "vạn vật có linh hồn" ngời xa đã dùng tởng tợng để giải thích thế giới,
coi tất cả mọi hiện tợng trong cuộc sống đều do các thần điều khiển. Mác đã
khẳng định rằng "Thần thoại nào cũng chinh phục, chi phối và nhào nặn các sức
mạnh tự nhiên trong trí tởng tợng và bằng trí tởng tợng"(6). Nhân vật trung tâm
của thần thoại là thần: thần Trụ trời, thần Ma, thần Gió, thần Mặt trời, Sơn Tinh,
Thuỷ Tinh... Thần trong thần thoại là lực lợng tự nhiên đợc đồ chiếu theo dạng
ngừơi, đợc xây dựng bằng biện pháp nhân hoá.
Đến thời kì xã hội phân hoá giai cấp trong đó chia ra kẻ giàu, ngời nghèo,
chia ra thống trị, bị trị... thì những hình ảnh nh thần Sấm, thần Sét, Ngọc Hoàng,
. Mác - Ăng ghen: Về văn học và nghệ thuật. Nxb sự thật Hà nội, 1952, tr. 100.

6


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt

-15 Diêm Vơng... vốn là nhân vật trung tâm trong thần thoại, tuy vẫn tồn tại và chiếm
một số lợng đáng kể trong truyện cổ tích thần kì nhng không còn giữ vị trí trung
tâm nữa. Bởi lúc này cái đe doạ cuộc sống của ngời lao động không chỉ là những
hiện tợng thiên nhiên mà còn là cái ác, là giai cấp thống trị. Sự áp bức bất công,
cảnh đói khổ, bóc lột diễn ra xung quanh họ hàng ngày, hàng giờ mà họ không
thắng nổi. Vì thế họ mơ tởng về một sức mạnh nào đó để chiến thắng kẻ thù hai
chân và vậy là thế giới quan thần linh tiềm ẩn trong họ trỗi dậy. Ngọc Hoàng và
các thiên binh, thiên tớng trong truyện cổ tích chính là sự khái quát hoá và thần
thánh hoá các lực lợng xã hội. Trong cổ tích Ngọc Hoàng thờng là ngời cầm cân
nẩy mực tối cao thực hiện việc khuyến thiện trừng ác trong xã hội loài ngời.
Sự xuất hiện các nhân vật thần kì trong truyện cổ tích thần kì cho thấy mối
quan hệ sâu xa giữa cổ tích và thần thoại. Trong truyện Thạch Sanh chúng ta thấy
có hai lớp bồi đắp lên nhau. Lớp thần thoại là mô típ đứa bé sinh ra bởi ngời mẹ
trần thế và ngời con là lực lợng siêu nhiên (Ngọc Hoàng cho thái tử xuống đầu
thai). Đó là mô típ chàng tiều phu đợc thần linh dạy cho phép thuật nên có khả
năng và sức mạnh diệu kì mà ngời trần không thể có đợc để chiến thắng chằn
tinh, đại bàng,... Còn lớp cổ tích là hình tợng Lý Thông - gã buôn rợu, là công
chúa chung tình, là hoàng tử của các nớc láng giềng đến cầu hôn... Những mô típ
này mới xuất hiện ở giai đoạn muộn của xã hội phong kiến. Nh vậy có thể nói:
Thạch Sanh là sự phối hợp những mô típ thần thoại tối cổ với những mô típ cổ
tích sau này.
Dĩ nhiên yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích có nguồn gốc từ thế giới quan
thần thoại nhng không giống các nhân vật thần kì trong thần thoại. Thần thoại
sản sinh trong thời kì mà thế giới quan thần linh chủ nghĩa còn ngự trị trong ý
thức con ngời thời cổ, trong thần thoại, thần linh là những nhân vật chính, con
ngời sống chung với thần linh. Còn trong cổ tích ,trần thế của con ngời đã tách
khỏi thế giới thần linh nh thiên đình, thuỷ phủ, âm phủ... Lúc này là lúc những


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt

-16 tàn tích của thế giới quan thần linh chủ nghĩa đã kết hợp với hiện thực cuộc sống
của xã hội có giai cấp và khát vọng chiến thắng cái ác hình thành nên quan niệm
cõi trần là lui tới của thần tiên, ma quỷ. Lực lợng thần kì không còn tính chất vô
t của thần nh trong thần thoại mà cũng chia ra thiện ác, cũng trải qua những
vinh, nhục, sớng, khổ của kiếp ngời, con ngời cũng có thể cảm thông đợc thần
thánh... Một vũ trụ quan nh vậy đã tạo ra những yếu tố kì diệu khác nhau trong
nhiều truyện cổ tích.
A.M. Nôvicôva có lý khi cho rằng: truyện cổ tích thần kì là một thứ truyện
kể trong đó hình nh có trình bày các giải pháp để con ngời chung sống đợc với
các vị thần tiên tiêu biểu cho các lực lợng tự nhiên, những phơng pháp ma thuật
mà nếu sử dụng dờng nh có thể tác động đợc đến các thần linh và đấu tranh đợc
với các thần linh(7).
Rõ ràng yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì có nguồn gốc sâu xa từ thế
giới quan thần linh chủ nghĩa đã bị phá vỡ từ thần thoại chuyển sang.
2. Nguồn gốc tôn giáo
Có thể nói các tôn giáo cũng có nguồn gốc từ thế giới quan vạn vật hữu
linh, nhng đến khi cổ tích ra đời thì tôn giáo đã thịnh hành độc lập với thần
thoại. Tôn giáo vốn có ảnh hởng sâu sắc đến đời sống tinh thần con ngời nên sẽ
để lại dấu ấn trong những sáng tạo của họ. Tinh thần bình đẳng, t tởng từ bi bác
ái của đạo Phật phù hợp với lý tởng nhân văn của nhân dân lao động nên nó
nhanh chóng thâm nhập vào đời sống của quần chúng lao khổ. "Đời Trần cũng
nh đời Lý, đạo Phật trở nên độc tôn, có khá nhiều truyện đề cao tăng lữ, thờng thờng là những nhà s có đạo đức hay có phép thần thông biến hoá... cũng vào thời

. A.M. Nôvicôva: Sáng tác thơ ca dân gian Nga, tập 1. Đỗ Hồng Chung, Chu
Xuân Diên dịch. Nxb ĐH & THCN 1993, tr. 282.
7


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-17 gian này còn xuất hiện một số tiên thoại, phật thoại hay nhại cổ tích nh những

luận đề nhằm chứng minh cho cứu cánh của tôn giáo(8).
Các tôn giáo phát triển và lu truyền đã ít nhiều lan toả ảnh hởng của nó vào
linh hồn của truyện cổ tích. Từ đó những ông Bụt, đức Phật, bà Tiên... dần dần
trở thành hình tợng quen thuộc trong nhiều truyện cổ tích thần kì. Ta có thể thấy
các yếu tố kì diệu này xuất hiện trong các truyện nh: Tấm Cám, Cây tre trăm
đốt, Sự tích con khỉ, Sự tích cây nêu ngày tết, Sự tích con muỗi... Nhng khi đi vào
truyện cổ tích, những nhân vật loại này đã tách khỏi cái gốc yếm thế của tôn giáo
để hành xử tích cực cứu đời, thể hiện triết lý sống của nhân dân lao động: thiện
thắng ác, ở hiền gặp lành, ác giả ác báo... Các nhân vật thần kì nh ông Bụt, đức
Phật, bà Tiên... chính là những lực lợng kì diệu nhằm thực hiện triết lý đó. Trong
truyện cổ tích các nhân vật này thờng đứng về phía những ngời bất hạnh, thiệt
thòi, những ngời lao động bị áp bức chà đạp. Bụt giúp Tấm trở thành hoàng hậu,
Bụt ban cho anh Khoai câu thần chú để ghép đợc cây tre trăm đốt, trừng trị đợc
kẻ ác và lấy đợc vợ, Phật giúp dân làng đuổi đợc quỷ, v.v...
Tác giả Đinh Gia Khánh khẳng định: "ông Bụt trong truyện cổ tích đúng là
có nguồn gốc từ Đức Phật. Nhng đó là Đức Phật đã dân gian hoá. Tất cả mọi khái
niệm của giáo lý liên quan đến Đức Phật nhân dân chỉ giữ lại khái niệm đơn giản
nhất và có ý nghĩa nhất đối với mình: kẻ có sức mạnh vô biên và hay giúp đỡ ngời đau khổ(9).
Tác giả Nguyễn Đổng Chi cũng nhận xét: "Các nhân vật vốn là biểu tợng
của tôn giáo nh Bụt, Tiên... thì đều đã đợc cái nhìn thực tiễn của dân gian- dân

8

. Nguyễn Đổng Chi: Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, tập 1. Nxb Viện văn học 1993, tr. 119.

. Đinh Gia Khánh: Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề của truyện cổ tích qua truyện
Tấm Cám. Nxb Văn học, H. 1968, tr. 39.
9

Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-18 tộc nhân cách hoá để trở thành những lực lợng cứu tinh đối với mọi ngời dân
cùng khổ(10).
Nh vậy những nhân vật Phật, Tiên, Bụt khi đi vào truyện cổ tích đã thực sự
đại diện cho sức mạnh chính nghĩa thắng gian tà, đó cũng là công lý dân gian cho
nên nếu đạo Phật chủ trơng không sát sinh, không trả thù thì Phật trong cổ tích
lại có thể dìm chết cả làng Nam Mẫu chỉ vì họ không thành tâm thờ Phật, chỉ
Trời Phật ngoài cửa miệng mà không chút từ tâm trớc những lời kêu cứu của một
con ngời già nua bệnh tật (Sự tích hồ ba bể). Phật còn bắt nhà s hoá làm loài nhái
bởi nhà s đó đã không tránh đợc sức cám dỗ của thị dục (Sự tích con nhái).
Những trờng hợp này là hạn hữu, nó cũng chỉ là nhằm góp phần triệt tiêu cái xấu
làm cho cuộc sống tốt đẹp hơn. Bởi vậy những nhân vật Bụt, Phật, Tiên luôn phù
hợp với cảm quan lành mạnh, lý tởng nhân đạo của nhân dân lao động, giúp họ
tin vào sự chiến thắng của cái thiện, cái tốt đẹp đối với cái ác, cái xấu xa.
ở nớc ta, đạo Phật, đạo Thần Tiên cũng sáng tạo ra một hệ thống Phật
thoại, Tiên thoại để truyền bá những giáo lý của mình vào quần chúng nhân dân.
Những truyện này kể về sự tích các vị Phật, Tiên, các tăng ni, đạo sĩ hoặc những
kẻ tu hành, mộ đạo... Xét về bản chất bộ phận truyện này không phải là những cổ
tích đích thực mà chỉ là bộ phận nhại cổ tích. Hệ thống Tiên thoại, Phật thoại
nhằm chứng minh cho sức mạnh tôn giáo, khuyên con ngời tu theo tôn giáo mà
không cần đấu tranh, trái lại cổ tích hớng con ngời tới một cuộc đấu tranh một
mất một còn với cái ác, với giai cấp thống trị. Cho nên khi sáng tạo ra cổ tích
nhân dân lao động đã tiếp thu tôn giáo nhng nhào nặn lại theo ý tởng của mình
cho phù hợp với ớc mơ, khát vọng của mình.

. Nguyễn Đổng Chi: Nhận định tổng quát về kho tàng truyện cổ tích Việt Nam,
trong cuốn "Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, tập IV. Nxb Viện Văn học 1993,
tr. 2492.
10

Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-19 Đó là lý do tại sao các nhân vật Bụt, Phật, Tiên... lại có mặt nhiều trong
truyện cổ tích nhng không hoàn toàn là Phật, là Bụt nh trong tôn giáo. Về vấn đề
này, tiến sĩ Nguyễn Xuân Đức đã có kết luận xác đáng rằng: "... Tôn giáo có ảnh
hởng đến ngời dân, đến ngời sáng tạo ra cổ tích, khiến cho nhiều truyện cổ tích
có pha chút màu sắc tôn giáo, nhng nếu xét từ phơng diện ngời dân ở t cách ngời
sáng tạo ra cổ tích chịu ảnh hởng của tôn giáo, chúng ta thấy xuất hiện một quan
hệ tiếp nhận - sáng tạo tích cực, chủ động. Nghĩa là khi sáng tác truyện cổ tích,
tác giả dân gian đã đóng vai một nghệ sĩ tiếp nhận sáng tạo chứ không đóng vai
một con chiên sáng tạo(11).
3. Nguồn gốc tự nhiên
Trong truyện cổ tích thần kì ta thấy xuất hiện nhiều yếu tố kì diệu là con
vật nh đại bàng, quạ, trăn tinh, cá sấu... Những nhân vật này có thể là hữu ích,
gần gũi với con ngời nh con chó và con mèo (truyện Con chó, con mèo và anh
chàng nghèo khổ) con chim (truyện Con chim khách màu nhiệm),... nhng cũng có
khi là cái ác, hăm hại con ngời nh đại bàng (truyện Ba chàng thiện nghệ), mãng
xà (truyện Con chim khách màu nhiệm), quạ (truyện Ai mua hành tôi hay là lọ nớc thần),... Khi vào truyện cổ tích, một số nhân vật loại này có thể chuyển đổi
tuyến tuỳ thuộc vào yêu cầu của truyện. Nghĩa là loài vật ác không nhất thiết ở
tuyến phản diện mà có khi lại thuộc chiến chính diện: con tinh cho anh chàng
đốn củi ba bảo bối (truyện Chàng đốn củi và con tinh), cá sấu chở hai vợ chồng
nhà nọ về quê hơng (truyện Sự tích con muỗi),... cũng có khi là tuyến trung gian
nh: đại bàng (truyện Cây khế), con khỉ (truyện Hà rầm hà rạc),...
Rõ ràng trong quan niệm của nhân dân thì các nhân vật này là xấu, là ác
đối với con ngời nhng trong truyện cổ tích thì chúng có thể là những con vật hữu
. Nguyễn Xuân Đức: Không nên đa truyện Chử Đồng Tử vào chơng trình phổ
thông. Trong cuốn Văn hoá dân gian Thừa Thiên Huế. Hội Liên hiệp Văn học
nghệ thuật Thừa Thiên Huế xuất bản 2003, tr. 67.
11

Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-20 ích, có thể đem đến cho con ngời khả năng đạt đợc hạnh phúc. Điều này hoàn
toàn xuất phát từ cuộc sống thực tế của con ngời. Trong quá trình lao động chinh
phục sức mạnh của tự nhiên, con ngời đã trởng thành và đủ sức chinh phục đợc
một bộ phận những sức mạnh đó. Nhiều loài thú vốn hung dữ đã quy phục để
sống với con ngời, giúp đỡ con ngời nh đại bàng, con tinh, cá sấu... Thực tế đó
cộng với ớc mơ và khả năng tởng tợng bay bổng của ngời xa đã sáng tạo nên
những yếu tố kì diệu là các con vật hoạt động ở cả 3 tuyến: thiện, ác và trung
gian.
Sự xuất hiện các yếu tố kì diệu là những con vật có nguồn gốc từ yếu tố tự
nhiên làm cho thế giới nhân vật trong truyện cổ tích thần kì phong phú hơn, đa
dạng hơn, chứng tỏ khả năng sáng tạo nghệ thuật linh hoạt của tác giả dân gian.
4. Nguồn gốc xã hội
Nguồn gốc sâu xa nhất của yếu tố kì diệu là những sức mạnh tự nhiên. Trớc sự tàn phá ghê gớm của sức mạnh tự nhiên, con ngời trở nên bất lực, từ đó họ
đã tởng tợng ra những vị thần. Tuy nhiên qua một quá trình phát triển, con ngời
đã dần dần chinh phục đợc một số sức mạnh tự nhiên. Quá trình đó cũng đồng
thời với việc con ngời phát hiện ra sức mạnh của chính mình, nhất là sức mạnh
cộng đồng. Đó là cơ sở để hình thành nên nhữg năng lực thần kì trong các nhân
vật cổ tích. Những nhân vật này xuất hiện trong các truyện nh: Bốn anh tài;
Thạch sanh; Ngời thợ mộc Nam Hoa... Những nhân vật này, ngời thì có phép lạ:
nghe đợc tiếng nói từ xa (Chàng thính tai), ngời có mình cao đặc biệt dìm xuống
nớc không ngập (Chàng cao), có ngời lại mang một tài năng tuyệt vời: chạm trổ
hoa văn trên gỗ nhanh và đẹp một cách kì lạ...
Dĩ nhiên các nhân vật loại này đợc sáng tạo bởi sự kết hợp hài hoà giữa sức
mạnh con ngời với sức mạnh tự nhiên. Thạch Sanh lại là ngời có nguồn gốc siêu


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-21 nhiên: là Thái tử con Ngọc Hoàng đầu thai vào nhà họ Thạch, năm 13 tuổi đã đợc

tiên ông dạy cho các phép võ nghệ thần thông,...
Công cuộc đấu tranh chống thiên nhiên và áp bức của giai cấp thống trị
đang đặt ra một cách cấp bách và thờng xuyên trong cuộc sống hàng ngày của
nhân dân lao động. Đó là một quá trình đấu tranh đầy khó khăn và gian khổ...
đồng thời cũng là cơ sở nảy sinh các nhân vật mang sức mạnh thần kì nh: các
chàng trai khoẻ, các chàng trai kì tài, các dũng sĩ diệt đại bàng, diệt yêu tinh cứu
ngời đẹp, cứu dân làng... Những nhân vật này "Mang trong mình khí thế hào
hùng, kì vĩ của những nhân vật trong xã hội cộng đồng, đồng thời họ cũng thề
hiện khát vọng dân chủ mãnh liệt của nhân dân trong xã hội phân hoá giai cấp,
bất chấp mọi tai hoạ do bọn phong kiến ác nghiệt gây nên"(12).
Trong truyện cổ tích những nhân vật loại này thờng khi có bề ngoài xấu xí
nhng ẩn chứa bên trong một con ngời rất đẹp. Loại nhân vật có mặt trong các
truyện nh: Ngời lấy cóc, Lấy chồng dê, Ngời lấy ếch, Sọ Dừa,...
"Yếu tố kì diệu này phản ánh quan niệm thẩm mĩ của nhân dân (về sự hài
hoà của cái đẹp) và lý tởng dân chủ: sự thắng thế của những con ngời xấu xí bị
khinh miệt dới xã hội cũ. Phải chăng đó là sự dự báo sớm của quá trình chuyển
đổi từ kẻ quét lá đa với con vua mà sau này nhân vật đã đối thoại trực tiếp với
tầng lớp thống trị"(13). Nói cách khác: đó là sự phản ánh rõ nhất khát vọng, ớc mơ
của nhân dân về một cuộc sống tốt đẹp, hạnh phúc, cuộc sống mà ở đó những con
ngời xấu xí, dị hình có thể trở nên đẹp đẽ, bình đẳng thậm chí thắng thế trớc bất
kì thế lực nào.

. Đinh Gia Khánh (Chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn: Văn học dân
gian Việt Nam. Nxb Giáo dục, 1998, tr. 621.
13
. Lê Chí Quế (Chủ biên) Võ Quang Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ: Văn học dân gian
Việt Nam. Nxb ĐHQG Hà Nội, 2001, tr. 126.
12

Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-22 "Truyện cổ tích nêu rõ quan điểm của nhân dân về công lý xã hội. Trong
hầu hết các truyện, kẻ có tội ác nhất định không tránh khỏi hình phạt đích đáng,
bất kể y thuộc vào tầng lớp nào"(14). Đối với các nhân vật phản diện, tác giả dân
gian không chỉ phản ánh, tố cáo, lên án sự tham lam ích kỉ, độc ác dã man của
chúng mà còn tìm cách loại trừ, tiêu diệt chúng để những ngời lơng thiện đợc
sống yên vui. Vì thế hầu hết các nhân vật phản diện trong truyện cổ tích đều có
kết cục bi thảm và bị trừng phạt thích đáng. Sự phản trắc, ác độc nham hiểm của
chúng không cho chúng tồn tại với t cách là con ngời nữa, mà chúng phải hoá
thân thành kiếp khác - kiếp của những con vật: Lý Thông bị trời đánh hoá thành
kiếp thành bọ hung, ngời vợ phụ bạc bị trừng phạt phải hoá thành con muỗi, gia
đình lão phú ông phải hoá thân thành loài khỉ,... Thiện phải chiến thắng và đợc
ban thởng, ác phải thất bại và chịu hình phạt đó là kết cục của mỗi chuyện cổ tích
thần kì. Đấy cũng là ớc mơ, là khát vọng mãnh liệt của nhân dân lao động. Mơ ớc,
khát vọng đó chính là cơ sở ra đời những yếu tố kì diệu.
M.Gorki đã có nhận xét sâu sắc rằng: "... Phía sau truyện cổ tích, dân ca,
tôi cảm thấy có một cái gì thần diệu nó sáng tạo ra tất cả các truyện cổ tích và
dân ca... Và nói chung, truyện cổ tích mở ra trớc mắt tôi một cửa sổ trông vào
một cuộc sống trong ấy có một lực lợng tự do, không biết sợ sệt đang tồn tại và
hành động, mơ tởng đến một cuộc đời tốt đẹp hơn"(15).
II. Dạng và tuyến tồn tại của yếu tố kì diệu
Yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì khá đa dạng cả về hình thức
biểu hiện lẫn bản chất xã hội. Chính vì lẽ đó muốn thấy vai trò của yếu tố kì diệu,
chúng ta phải tiến hành phân loại, phân tuyến, nghĩa là chúng ta phải loại hình
hoá thành các dạng tồn tại cũng nh tuyến tồn tại của nó, từ đó chỉ ra vai trò, chức
. Đinh Gia Khánh (Chủ biên), Chu Xuân Diên: Lịch sử văn học Việt Nam, văn
học dân gian. Nxb ĐH & THCN, H. 973, tr. 123.
15
. M.Gorki: Toàn tập, quyển 27, tr. 400 - 4001.
14

Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-23 năng của nó đối với nhân vật chính (cả chính diện và phản diện) cũng nh đối với
cốt truyện.
Sau đây là bảng thống kê và phân loại hệ thống các yếu tố kì diệu có trong
các truyện cổ tích thần kì ngời Việt đợc chúng tôi chọn ra để khảo sát. Để dễ
thấy một cách tổng quan vấn đề, các yếu tố kì diệu đợc chúng tôi trình bày theo
thứ tự số lần xuất hiện ở mỗi loại có ghi rõ ở những truyện nào. Tuy nhiên để
tránh rờm rà chúng tôi chỉ dẫn ra số thứ tự của truyện đợc Nguyễn Đổng Chi quy
định trong bộ su tập của mình. Tên truyện cụ thể ứng với mỗi số sẽ có từng phần
bảng phụ lục ở cuối công trình.
A. Các dạng tồn tại
1. Dạng hữu hình
1.1. Yếu tố kì diệu dạng ngời
1.1.1. Ngọc Hoàng và các thần ở cõi trời:
Nhân vật Ngọc Hoàng xuất hiện 6 lần trong các truyện số: 20, 29, 49, 68,
136, 182.
Nhân vật thần (Nữ Thần, Thần Ma, Thiên Binh, thiên Lôi,...) xuất hiện 9
lần trong các truyện số: 14, 31, 44, 68, 118, 124, 146, 165, 166. Riêng Thần Sét
xuất hiện 5 lần trong các truyện số 29, 49, 68, 128, 183. Loại nhân vật này có
nguồn gốc từ thần thoại nhng đã đợc cổ tích hoá. Ngọc Hoàng và các thiên thần
trong cổ tích là sự khái quát hoá, hình tợng hoá và thần thánh hoá các lực lợng xã
hội theo quan niệm và lý tởng của nhân dân. Xã hội của các thần cũng đợc tổ
chức chặt chẽ nh xã hội trần gian.
1.1.2. Diêm Vơng và các thần ở cõi âm


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-24 Diêm Vơng và các thần linh cõi âm bao gồm cả hồn ngời sau khi chết,

xuất hiện 2 lần trong các truyện số: 21, 184. Cõi âm đợc quan niệm là nơi trú ngụ
của hồn ngời và đợc ghi vào sổ Thiên tào.Trong cõi âm, Diêm Vơng là ngời đứng
đầu, chuyên xét xử những hồn ngời có tội khi sống trên trần thế. Ngời có công
đức thì đợc lên cõi trời (hay cõi Tiên, cõi Phật), ngời có tội thì phải xuống địa
ngục và bị hành hình theo tội trạng.
1.1.3. Long Vơng và các thuỷ thần ở cõi nớc
Nhân vật vua Thuỷ Tề, Thái tử, Long Vơng xuất hiện 7 lần trong các
truyện số: 15, 29, 48, 68, 92, 105, 129. "Trong quan niệm truyền thống của ngời
Việt, cõi nớc (hay thuỷ phủ, Long cung) là vơng quốc của Long Vơng (hay vua
Thuỷ Tề) và các Thuỷ Thần. Cõi nớc nh là láng giềng của cõi trần, hai bên có
nhiều quan hệ với nhau, ngời trần có khi lạc vào cõi nớc của Thuỷ Tề, các nhân
vật ở cõi nớc cũng có khi lạc vào cõi trần"(16).
1.1.4. Loại nhân vật là Phật, Bụt, Tiên, Đạo sĩ, Thánh,... xuất hiện 25 lần
trong các truyện số: 3, 6, 10, 11, 12, 15, 14, 22, 23, 44, 68, 105, 118, 122, 124,
125, 126, 139, 146, 151, 154, 155, 165, 182, 193. Các nhân vật này có khi hoá
thân trong hình dạng một ngời già hoặc một ngời hành khất để thử lòng ngời
ngay, kẻ ác và ban tặng vật thần kì cho nhân vật chính-chính diện.
1.1.5. Năng lực kì diệu trong nhân vật trung tâm chính diện
- Nhân vật trung tâm chính diện có những phẩm chất, tài năng kì lạ. Yếu tố
này xuất hiện 5 lần trong các truyện số: 66, 68, 105, 107, 183. Loại nhân vật này
có những tài năng phi thờng: họ có thể bắn rụng chiếc lá từ trên cây cao, họ có
thể lặn dới biển sâu để tìm một chiếc nhẫn, họ còn có thể cứu ngời chết sống lại...
Đặc biệt họ có sức mạnh phi thờng, giết đợc cả trăn tinh, mãng xà,... Ước mơ về
16

. Hoàng Tiến Tựu: Văn học dân gian Việt Nam. Nxb Giáo dục, 2000, tr. 83.


Dơng Thị Ngà - Khảo sát yếu tố kì diệu trong truyện cổ tích thần kì ngời Việt
-25 cuộc sống yên ấm, hạnh phúc không còn cái ác tồn tại là nguồn gốc của những

yếu tố kì diệu này
- Nhân vật trung tâm chính diện có thể lột bề ngoài xấu xí, dị hình thành
một con ngời rất đẹp. Yếu tố kì diệu này xuất hiện 3 lần trong các truyện số: 126,
128, 129. Ngoài ra yếu tố này còn xuất hiện trong môt số truyện cổ tích khác nh:
Sọ Dừa, Nàng tiên ốc (phần khảo dị). Đó là ớc mơ về sự thắng thế của những con
ngời thấp cổ bé họng, những con ngời có số phận hẩm hiu trong một xã hội đầy
rẫy bất công, ngang trái của nhân dân lao động.
1.1.6. Nhân vật Yêu tinh, mụ Chằng xuất hiện 2 lần trong các truyện số:
138, 166. Đây là nhân vật chuyên cản trở, gây khó khăn cho nhân vật trung tâm
chính diện. Nó là hiện thân của những cái ác trong xã hội lúc bấy giờ.
1.2. Yếu tố kì diệu là các con vật
1.2.1. Nhân vật Đại bàng xuất hiện 3 lần trong các truyện số: 59, 68, 107.
1.2.2. Nhân vật Mãng xà xuất hiện 2 lần trong các truyện số: 124, 148.
1.2.3. Nhân vật Quạ xuất hiện 7 lần trong các truyện số: 15, 92, 131, 132,
135, 150, 182.
1.2.4. Nhân vật bầy Khỉ xuất hiện 1 lần trong truyện số: 152.
1.2.6. Nhân vật Rắn xuất hiện 3 lần trong các truyện số: 15, 48, 92.
1.2.7. Nhân vật là Ba ba chỉ xuất hiện 1 lần trong truyện số: 136.
1.2.8. Nhân vật Trăn tinh xuất hiện 2 lần trong các truyện số: 68, 155.
1.2.9. Nhân vật Ngựa xuất hiện 1 lần trong các truyện số: 121.
1.2.10. Nhân vật con Tinh xuất hiện 1 lần trong truyện số: 121.
1.2.11. Nhân vật con Cá sấu xuất hiện 1 lần trong truyện: số 11.