Báo cáo phạm vi chủ thể của tội phạm trong BLHS năm 1999 và một số vấn dề cần chú ý trong công tác điều tra hình sự

nghiên cứu - trao đổi

ThS. Bùi Kiên Điện *

1. Những thay đổi về kinh tế - x hội
của đất nớc tất yếu sẽ tác động lớn đến
quá trình tội phạm hóa - phi tội phạm hóa
một số hành vi trong luật hình sự, làm
thay đổi một cách đáng kể tới kết cấu của
(BLHS) - văn bản có tính pháp điển hóa
cao nhất của ngành luật này. BLHS năm
1999 là kết quả của sự kế thừa, phát triển
BLHS năm 1985 một cách toàn diện, căn
bản, phù hợp với những thay đổi về kinh
tế - x hội của đất nớc trong giai đoạn
hiện nay. Sự tách, gộp một số chơng;
việc bổ sung một số tội mới trong BLHS
năm 1999 làm thay đổi phạm vi chủ thể
của tội phạm so với trớc đây. Sự thay
đổi này diễn ra theo hai hớng: Một là,
thu hẹp phạm vi chủ thể, điều này xảy ra
do sự kết cấu lại hoặc gộp một số chơng
với nhau, nhất là sự thay đổi trong chính
sách hình sự đối với loại chủ thể đặc biệt
- ngời cha thành niên. Hai là, mở rộng
phạm vi chủ thể, điều này xảy ra do việc
hình sự hóa một số loại hành vi mà trớc
đây BLHS năm 1985 cha quy định.
Trong bài viết này, chúng tôi chỉ đề cập
việc quy định thêm một số loại tội phạm
mới trong BLHS năm 1999 và tác động

của nó đối với thực tiễn công tác điều tra
tội phạm ở giai đoạn hiện nay.
2. Trong luật hình sự, chủ thể của tội
phạm là 1 trong 4 yếu tố của CTTP, có ý
nghĩa quan trọng trong việc xác định
năng lực TNHS của công dân. Trong tố
tụng hình sự, những vấn đề có liên quan

đến chủ thể tội phạm đợc coi là một
trong những đối tợng chứng minh của
các vụ án hình sự mà cơ quan điều tra,
viện kiểm sát, toà án phải thu thập chứng
cứ để làm rõ. Trong thực tiễn điều tra
hình sự, bị can - tên gọi của chủ thể tội
phạm ở giai đoạn này là đối tợng đấu
tranh trực tiếp của hoạt động điều tra.
Những đặc điểm cụ thể của bị can là cơ
sở quan trọng để cơ quan điều tra xác
định chiến thuật đấu tranh với đối tợng
nói riêng, sử dụng các phơng tiện, biện
pháp và phơng pháp điều tra làm rõ vụ
án nói chung một cách có hiệu quả nhất.
Khi vấn đề phạm vi chủ thể trong BLHS
thay đổi sẽ kéo theo sự thay đổi về phạm
vi bị can cũng nh đặc điểm cụ thể của
loại đối tợng này. Điều đó tất yếu dẫn
đến sự cần thiết phải điều chỉnh cách thức
điều tra nói chung, đấu tranh với các bị
can của các tội mới đợc quy định trong
BLHS nói riêng cho phù hợp. Đây có thể

coi là ý nghĩa chung, chủ yếu của việc
nghiên cứu làm rõ sự thay đổi về phạm vi
chủ thể của tội phạm trong BLHS năm
1999 đối với thực tiễn điều tra hình sự.
Xét cụ thể, việc nghiên cứu vấn đề
này có một số ý nghĩa riêng sau đây đối
với thực tiễn điều tra hình sự:
- Thứ nhất, việc nghiên cứu làm rõ sự
thay đổi về phạm vi chủ thể của tội phạm
* Giảng viên Khoa t pháp
Trờng đại học luật Hà Nội

Tạp chí luật học - 7


nghiên cứu - trao đổi

là cơ sở để xác định lại những trờng hợp
cần khởi tố, điều tra, tránh bỏ lọt tội
phạm hoặc khởi tố cả những trờng hợp
không đúng quy định của pháp luật. So
với BLHS năm 1985, một số trờng hợp
trớc đây phải khởi tố vụ án hình sự nay
theo quy định của BLHS năm 1999 thì
không đợc khởi tố (ví dụ, liên quan đến
sự thay đổi về tuổi chịu TNHS, việc loại
bỏ một số tội cụ thể khỏi BLHS năm
1999...). Ngợc lại, một số hành vi trớc
đây BLHS năm 1985 không coi là tội
phạm thì nay trong BLHS năm 1999 lại

coi là tội phạm (ví dụ, tội phạm vi tính,
tội phạm môi trờng, quảng cáo gian
dối...). Những quy định mới này là cơ sở
định hớng cho việc xác định những
trờng hợp cần thiết hay không cần thiết
phải khởi tố, điều tra trong thực tiễn đối
với một số trờng hợp cụ thể.
- Thứ hai, việc nghiên cứu, làm rõ sự
thay đổi về phạm vi chủ thể của tội phạm
trong BLHS năm 1999 là cơ sở cho việc
xác định sự cần thiết phải xây dựng mới
phơng pháp điều tra riêng đối với một số
loại tội phạm trớc đây cha đợc quy
định trong BLHS năm 1985. Chính thực
tế nêu trên đòi hỏi phải khẩn trơng
nghiên cứu bản chất của các hành vi này;
dựa trên cơ sở của phơng pháp luận phát
hiện, điều tra, phòng ngừa tội phạm nói
chung và kinh nghiệm điều tra các loại
tội phạm tơng tự ở các quốc gia có kinh
nghiệm đấu tranh với các loại tội phạm
đó để xây dựng phơng pháp điều tra đối
với các loại tội phạm mới đợc quy định
trong BLHS năm 1999.
- Thứ ba, việc nghiên cứu làm rõ sự
thay đổi về phạm vi chủ thể trong BLHS
năm 1999 là cơ sở cho việc xác định sự

8 - tạp chí luật học

cần thiết phải kịp thời trang bị mới các
phơng tiện kĩ thuật hình sự cho các cơ
quan điều tra, giám định nhằm hoàn
thành tốt nhiệm vụ đợc giao trong tình
hình hiện nay. Để giải quyết có hiệu quả
nhiệm vụ điều tra đối với các loại tội
phạm mới đợc quy định trong BLHS
năm 1999, không chỉ cần xây dựng mới
hệ thống lí luận về phơng pháp điều tra
mà phải bổ sung kịp thời những phơng
tiện kĩ thuật hình sự phục vụ công tác
phát hiện, điều tra, phòng ngừa các loại
tội phạm mới đó và nhất là các phơng
tiện kĩ thuật phục vụ công tác giám định
để làm rõ những vấn đề liên quan đến
công tác điều tra làm rõ các loại tội phạm
này nh vấn đề về ô nhiễm môi trờng,
ma tuý, tài chính, vi tính...
- Thứ t, việc nghiên cứu, làm rõ sự
thay đổi về phạm vi chủ thể là cơ sở xác
định sự cần thiết phải bổ sung, nâng cao
tri thức cho các điều tra viên về những
vấn đề có liên quan đến các loại tội phạm
mới nh bản chất của các hành vi này,
cách thức phát hiện, điều tra, phòng ngừa
đối với các loại tội phạm đó.
3. Khi tiến hành điều tra các tội mới
đợc quy định trong BLHS năm 1999 cần
chú ý một số vấn đề cơ bản sau:
- Nhìn chung, các tội phạm thuộc

chơng "Các tội xâm phạm tính mạng,
sức khoẻ, nhân phẩm danh dự của con
ngời" ổn định. Tuy nhiên, trong nền
kinh tế thị trờng, do sự giao lu kinh tế x hội giữa Việt Nam và các nớc, phạm
vi chủ thể của các tội ở chơng này đ
đợc mở rộng bởi sự xuất hiện của một
số tội phạm mới. Đó là tội lây truyền
HIV cho ngời khác (Điều 117); tội cố ý
truyền HIV cho ngời khác (Điều 118).


nghiên cứu - trao đổi

Các tội này đợc quy định trong BLHS
nhằm góp phần ngăn chặn đại dịch AIDS
đang có chiều hớng gia tăng ở nớc ta.
Chủ thể của tội lây truyền HIV cho ngời
khác là chủ thể đặc biệt (là ngời bị
nhiễm HIV). Còn chủ thể tội cố ý truyền
HIV cho ngời khác là chủ thể thờng.
Khi điều tra các vụ án về tội lây
truyền HIV cho ngời khác (Điều 117)
cần tiến hành giám định để xác định có
phải bị can là đối tợng bị nhiễm HIV
hay không, lỗi, thủ đoạn làm lây truyền
HIV của bị can. Khi hỏi cung các bị can
đó cần chú ý đến đặc điểm tâm lí đặc
trng của bị can để lựa chọn chiến thuật
đấu tranh phù hợp. Với những đối tợng
thờng có tâm lí bi quan, bất cần hoặc

muốn "trả thù đời" này cần phải quan tâm
thiết lập và duy trì mối quan hệ giao tiếp
tâm lí suốt quá trình điều tra nói chung và
hỏi cung nói riêng. Những thủ thuật tác
động tâm lí thờng sẽ có hiệu quả hơn so
với các thủ thuật khác. Đối với các tội cố
ý truyền HIV cho ngời khác (Điều 118),
trong quá trình điều tra cần chú ý thu
thập chứng cứ để làm rõ lỗi, động cơ,
mục đích của bị can, thủ đoạn gây án,
mối quan hệ của bị can và ngời bị hại.
Nhìn chung, khi điều tra hai loại tội phạm
này, cơ quan điều tra phải cố gắng làm rõ
hoàn cảnh thực hiện tội phạm, thủ đoạn
gây án và cần có sự phối hợp chặt chẽ với
cơ quan giám định, nhất là giám định
pháp y.
- Trong chơng "Các tội xâm phạm
chế độ hôn nhân và gia đình" phạm vi
chủ thể đợc mở rộng do xuất hiện một
số tội phạm mới. Cụ thể: Tội đăng kí kết
hôn trái pháp luật (Điều 149), tội từ chối
hoặc trốn tránh nghĩa vụ cấp dỡng (Điều
152).

Trong quá trình điều tra 2 loại tội
phạm mới này, cần chú ý thu thập chứng
cứ về công việc đợc giao của bị can; mối
quan hệ của bị can và ngời bị hại; tình
trạng tài chính của bị can... để làm rõ bị

can có phải là ngời có trách nhiệm trong
việc đăng kí kết hôn (Điều 149) hoặc có
nghĩa vụ cấp dỡng (Điều 152) nhng đ
không thực hiện đúng trách nhiệm đó hay
không? Thủ đoạn cụ thể? Đặc biệt, cần
làm rõ lỗi của họ khi thực hiện những
hành vi này. ở cả hai trờng hợp trên, lỗi
của bị can đều phải là lỗi cố ý.
- Do đặc thù của nền kinh tế thị
trờng, xuất hiện nhiều hành vi nguy
hiểm xâm phạm trật tự quản lí kinh tế vì
vậy, tại chơng "Các tội xâm phạm trật tự
quản lí kinh tế", BLHS năm 1999 quy
định thêm 4 tội mới gồm: Tội quảng cáo
gian dối (Điều 168); tội cố ý làm trái quy
định về phân phối tiền, hàng cứu trợ
(Điều 169); tội sử dụng trái phép quỹ dự
trữ bổ sung vốn điều lệ của tổ chức tín
dụng (Điều 178); Tội vi phạm quy định
về cho vay trong hoạt động của các tổ
chức tín dụng (Điều 179).
Khi điều tra các tội quảng cáo gian
dối (Điều 168) cần trng cầu giám định
để làm rõ chất lợng thực sự của hàng
hóa, dịch vụ đợc quảng cáo để chứng
minh sự gian dối của ngời sản xuất hoặc
kinh doanh đ quảng cáo. Ngoài ra, cần
thu thập lời khai của những ngời đ sử
dụng hàng hóa, dịch vụ đợc quảng cáo
để củng cố chứng cứ, làm rõ hành vi gian

dối của bị can.
Đối với các tội cố ý làm trái quy định
về phân phối tiền, hàng cứu trợ (Điều
169) cần nghiên cứu, so sánh, đối chiếu
hành vi của bị can với các quy định về
Tạp chí luật học - 9


nghiên cứu - trao đổi

việc phân phối tiền, hàng đợc sử dụng
cho mục đích cứu trợ cho những vùng bị
thiên tai, lũ lụt, mất mùa, dịch bệnh để
xác định lỗi của bị can trong việc vi phạm
các quy định này, tạo cơ sở chứng minh
hành vi phạm tội của bị can.
Đối với 2 tội mới xâm phạm hoạt
động đúng đắn của tổ chức tín dụng
(Điều 178, Điều 179), cần chú ý chủ thể
ở đây là chủ thể đặc biệt. Khi điều tra cần
làm rõ lỗi của bị can, tính chất và hình
thức vi phạm. Đối với các vụ án này, cần
trng cầu giám định kế toán - tài chính để
thu thập và củng cố chứng cứ.
- Do tình hình ô nhiễm môi trờng ở
nớc ta ngày càng trầm trọng, nhiều
doanh nghiệp và cá nhân chỉ quan tâm
đến lợi nhuận, không chú ý đến việc bảo
vệ môi trờng nên BLHS năm 1999 quy
định riêng một chơng (chơng XVII "Các tội phạm về môi trờng") với 8 tội

danh cụ thể nhằm ngăn chặn và trừng trị
những hành vi làm huỷ hoại môi trờng
sống trong lành của con ngời. Khi điều
tra các loại tội phạm này, cần chú ý dấu
hiệu đặc trng là đ bị xử phạt hành
chính để quyết định khởi tố hay không
khởi tố vụ án hình sự, khởi tố bị can.
Đồng thời, cần đối chiếu với những quy
định của Nhà nớc về độ an toàn, ô
nhiễm cho phép để xác định có hay
không có dấu hiệu của tội phạm. Do đặc
điểm các loại tội phạm thuộc chơng
XVII BLHS liên quan rất chặt chẽ đến
các tiêu chuẩn kĩ thuật, tri thức chuyên
ngành hẹp nên khi khám nghiệm hiện
trờng cần mô tả đầy đủ vào biên bản
khám nghiệm hiện trờng, bản ảnh hiện
trờng, sơ đồ hiện trờng các loại phơng
tiện, máy móc đang sử dụng; tình trạng
10 - tạp chí luật học

của chúng; ảnh hởng đối với khu vực
xung quanh, biểu hiện cụ thể... và nên
mời các nhà chuyên môn thuộc các lĩnh
vực tơng ứng tham gia để hoạt động này
đạt hiệu quả cao. Trớc khi hỏi cung bị
can, cần dành thời gian thoả đáng để
nghiên cứu các tài liệu, các chỉ số kĩ thuật
chuyên ngành liên quan để tránh lúng
túng do không hiểu đúng thuật ngữ

chuyên ngành, kiến thức liên quan dẫn
đến việc không tạo đợc sự tôn trong cần
thiết từ phía bị can - những ngời nắm
vững các tri thức nói trên. Trong quá
trình điều tra các vụ án đó, việc phối hợp
chặt chẽ giữa cơ quan điều tra và giám
định khoa học - kĩ thuật là hết sức cần
thiết.
- Đối với chơng "Các tội xâm phạm
an toàn, trật tự công cộng", BLHS năm
1999 đa vào 6 loại tội phạm mới: Tội tổ
chức đua xe trái phép (Điều 206); tội đua
xe trái phép (Điều 207); tội hợp pháp hóa
tiền, tài sản do phạm tội mà có (Điều
251); tội tạo ra và lan truyền, phát tán các
chơng trình vi rút tin học (Điều 224); tội
vi phạm các quy định về vận hành, khai
thác và sử dụng mạng máy tính điện tử
(Điều 225); tội sử dụng trái phép thông
tin trên mạng và trong máy tính (Điều
226).
Khi điều tra các tội tổ chức đua xe
trái phép và đua xe trái phép (các Điều
206, 207 BLHS) cần nghiên cứu kĩ những
thông tin đợc phản ánh trong biên bản
phạm tội quả tang, biên bản bắt ngời.
Đồng thời, cần chú ý xác định đúng
phạm vi ngời làm chứng của vụ án, lấy
lời khai của những ngời này về mọi tình
tiết có liên quan đến vụ việc nh những

ngời tham gia, thái độ, lời nói, hành vi


nghiên cứu - trao đổi

của từng ngời; diễn biến của vụ việc để
có cơ sở đấu tranh với bị can trong các
cuộc hỏi cung.
Tội hợp pháp hóa tiền, tài sản do
phạm tội mà có (tội này còn có tên gọi
khác là "tội rửa tiền") là hành vi cố ý che
giấu nguồn gốc bất hợp pháp của những
khoản tiền thu đợc từ hoạt động phạm
tội. Chủ thể của tội phạm trên bao gồm cả
ngời có tiền đem đi "rửa" và ngời tiếp
tay cho ngời "rửa tiền" (cán bộ ngân
hàng nhận tiền gửi mà biết đó là tiền
bẩn. Khi điều tra loại tội phạm này, cần
chú ý thu thập chứng cứ về thủ đoạn rửa
tiền của bị can và cả những thông tin để
làm rõ nguồn gốc của những đồng tiền
bất hợp pháp của họ nhằm tìm ra đầu mối
của các hành vi phạm tội mà do việc thực
hiện nó họ có đợc khoản tiền bất hợp
pháp nêu trên. Đối với cán bộ ngân hàng,
cần làm rõ lỗi của họ để việc quy tội
đợc chính xác.
Đối với các tội phạm vi tính (các điều
224, 225, 226 BLHS), nên phân công
những cán bộ điều tra không chỉ nhiều

kinh nghiệm điều tra mà phải nắm vững
quy trình vận hành, sử dụng, khai thác
máy vi tính điều tra vụ án. Trong quá
trình điều tra, nên sử dụng sự giúp đỡ của
các chuyên gia vi tính và chú ý tổ chức
thực nghiệm điều tra để xác định khả
năng tay nghề đặc biệt của đối tợng,
nhất là trong các vụ án tạo ra và lan
truyền, phát tán các chơng trình virút tin
học (Điều 224 BLHS) khi còn nghi ngờ
khả năng tay nghề của bị can và cho rằng
trong vụ án còn có sự tham gia của các
đồng phạm khác.
4. Việc điều chỉnh chính sách hình sự
của Nhà nớc, đặc biệt là việc thay đổi về

phạm vi chủ thể của tội phạm theo hớng
mở rộng, tác động không nhỏ đến thực
tiễn điều tra hình sự. Để nâng cao hiệu
quả của công tác điều tra trong giai đoạn
hiện nay, khi mà nhiều loại tội phạm mới
đ đợc quy định trong BLHS năm 1999
và điều đó đồng thời có nghĩa đ xuất
hiện nhiều loại bị can với những đặc điểm
nhân thân, phơng thức, thủ đoạn gây án
cha đợc nghiên cứu làm rõ trong
phơng pháp điều tra truyền thống, theo
chúng tôi phải kịp thời giải quyết tốt một
số vấn đề sau đây:
- Phải kịp thời tuyên truyền, cập nhật

cho các điều tra viên của cơ quan điều tra
những thay đổi về nội dung, kết cấu của
BLHS năm 1999, nhất là những thay đổi
về phạm vi chủ thể của tội phạm và tác
động của nó đối với thực tiễn điều tra
hình sự nh đ trình bày ở trên.
- Phải kịp thời mở các lớp bồi dỡng
chuyên đề ngắn hạn cho các điều tra viên
của các cơ quan điều tra về phơng pháp
phát hiện, điều tra, phòng ngừa các loại
tội phạm mới, nhất là các kĩ năng thu
thập, đánh giá, sử dụng chứng cứ, hỏi
cung bị can trong các vụ án liên quan đến
các loại tội phạm mới đợc quy định
trong BLHS năm 1999.
- Các cơ quan nghiên cứu, giảng dạy
cần kịp thời biên soạn các tài liệu, giáo
trình mới cho phù hợp với thay đổi của
BLHS năm 1999 làm cơ sở lí luận cho
hoạt động điều tra hình sự trong thực tiễn,
nâng cao hiệu quả của hoạt động này.
Đặc biệt, cần có kế hoạch tham khảo kinh
nghiệm điều tra các loại án mới xuất hiện
trong thực tiễn điều tra hình sự Việt Nam
từ các quốc gia có truyền thống, nhiều
kinh nghiệm đấu tranh với các loại tội
phạm này./.
Tạp chí luật học - 11