Tiên mao và khuẩn mao

Tiên mao và khuẩn mao

Tiên mao và khuẩn mao
Bởi:
Nguyễn Lân Dũng

Tiên mao và khuẩn mao
Tiên mao (Lông roi, flagella) không phải có mặt ở mọi vi khuẩn, chúng quyết định khả
năng và phương thức di động của vi khuẩn. Tiên mao là những sợi lông dài, dưới kính
hiển vi quang học chỉ có thể thấy rõ khi nhuộm theo phương pháp riêng. Dưới kính hiển
vi điện tử có thể thấy rất rõ cấu trúc của từng sợi tiên mao. Để xác định xem vi khuẩn
có tiên mao hay không còn có cách thử gián tiếp nhằm biết khả năng di động của chúng.
Cấy bằng que cấy nhọn đầu vào môi trường thạch đứng chứa 0.4% thạch (agar-agar),
còn gọi là môi trường thạch mềm. Nếu thấy vết cấy lan nhanh ra xung quanh thì chứng
tỏ là vi khuẩn có tiên mao, có khả năng di động.
Tiên mao có thể gốc (basal body), gồm 1 trụ nhỏ được gắn với 4 đĩa tròn (vi khuẩn
G - ) có dạng vòng nhẫn (ring), ký hiệu là các vòng L,P,S và M. Vòng L nằm ngoài
cùng, tương ứng với lớp liposaccarid của màng ngoài ; vòng P tương ứng với lớp
peptidoglycan, vòng S tương ứng với lớp không gian chu chất ; vòng M nằm ở trong
cùng. Vi khuẩn G+ chỉ có 2 vòng : 1 vòng nằm ngoài tương ứng với thành tế bào và 1
vòng trong tương ứng với màng sinh chất. Xuyên giữa các vòng là 1 trụ nhỏ (rod) có
đường kính 7nm. Bao bọc tiên mao ở phần phía ngoài là một bao ngắn có hình móc
(hook). Sợi tiên mao (filament) dài khoảng 10-20μm và có đường kính khoảng 13-20nm.
Đường kính của bao hình móc là 17nm. Khoảng cách giữa vòng S và vòng M là 3mm,
giữa vòng P và vòng L là 9nm, giữa vòng P và vòng S là 12nm. Đường kính của các
vòng là 22nm, đường kính các lỗ ở các vòng là 10nm. Khoảng cách từ mặt ngoài của
vòng L đến mặt trong của vòng M là 27nm. Sợi tiên mao cấu tạo bởi loại protein có
tên là flagellin, có trọng lượng phân tử là 30 000-60 000. Một số vi khuẩn có bao lông
(sheath) bao bọc suốt chiều dài sợi, như ở trường hợp chi Bdellovibrio hay vi khuẩn tả
Vibrio cholera.

1/9


Tiên mao và khuẩn mao

Tiên mao và khuẩn mao ở vi khuẩn

Tiên mao ở VK Gram dương

Tiên mao ở VK Gram âm

2/9


Tiên mao và khuẩn mao

3/9


Tiên mao và khuẩn mao

Tiên mao ở vi khuẩn G +

4/9


Tiên mao và khuẩn mao

Tiên mao ở vi khuẩn G Các tiểu phần (subunit) của flagellin được tổng hợp từ các hạt ribosom nằm gần màng
sinh chấy tổng hợp nên và đi qua lõi mà tạo dần thành sợi tiên mao

5/9


Tiên mao và khuẩn mao

Tiên mao của vi khuẩn có các loại khác nhau tuỳ từng loài :
•
•
•
•
•

Không có tiên mao (vô mao, atrichia)
Có 1 tiên mao mọc ở cực ( đơn mao, monotricha)
Có 1 chùm tiên mao mọc ở cực ( chùm mao, lophotricha)
Có 2 chùm tiên mao mọc ở 2 cực ( song chùm mao, amphitricha)
Có nhiều tiên mao mọc khắp quanh tế bào (chu mao, peritricha)

Có loại tiên mao mọc ở giữa tế bào như trường hợp vi khuẩn Selenomonas ruminantium.

Các loại tiên mao ở vi khuẩn
Kiểu sắp xếp tiên mao liên quan đến hình thức di động của vi khuẩn. Tiên mao mọc ở
cực giúp vi khuẩn di động theo kiẻu tiến- lùi. Chúng đảo ngược hướng bằng cách đảo
ngược hướng quay của tiên mao. Vi khuẩn chu mao di động theo hướng nào thì các tiên
mao chuyển động theo hướng ngược lại. Khi tiên mao không tụ lại về một hướng thì
6/9


Tiên mao và khuẩn mao

vi khuẩn chuyển động theo kiểu nhào lộn. Tốc độ di chuyển của vi khuẩn có tiên mao
thường vào khoảng 20-80µm/giây, nghĩa là trong 1 giây chuyển động được một khoảng
cách lớn hơn gấp 20-80 lần so với chiều dài của cơ thể chúng.
Các chi vi khuẩn thường có tiên mao là Vibrio, Spirillum, Pseudomonas, Escherichia,
Shigella, Salmonella, Proteus... Ở các chi Clostridium, Bacterium,Bacillus, ...có loài có
tiên mao có loài không. Ở cầu khuẩn chỉ có 1 chi (Planococcus) là có tiên mao
Xoắn thể có một dạng tiên mao đặc biệt gọi là tiên mao chu chất (periplasmic flagella),
hay còn gọi là sợi trục ( axial fibrils), xuất phát từ cực tế bào và quấn quang cơ thể.
Chúng giúp xoắn thể chuyển động được nhờ sự uốn vặn tế bào theo kiểu vặn nút chai.

Xoắn thể (Spirochete) quan sát dưới kính hiển vi nền đen.

7/9


Tiên mao và khuẩn mao

AF: Sợi trục
PC: Ống nguyên sinh chất
OS: Vỏ ngoài
IP: Lỗ nối

8/9


Tiên mao và khuẩn mao

Cơ chế chuyển động uốn vặn tế bào ở Xoắn thể ( OS, AF, PC- xem chú thích ở hình
trên).

9/9