Văn hoá và hệ thống văn hoá

V NăHOÁăVÀăH TH NGăV NăHOÁ

GVC. TS.ăLÝăTỐNGăHI U
(Khoa V n hoá h c, Tr ng i h c Khoa h c
Xã h i và Nhân v n, i h c Qu c gia TP. HCM)
V n hoá là nh ng ho t đ ng đã có t x a, ra đ i cùng v i con ng i. Nh ng các khái
ni m v n hoá và h th ng v n hoá thì luôn m i m , vì m i th i, m i ngành, th m chí m i
ng i l i đem đ n cho chúng nh ng cách hi u m i, đ nh ngh a m i. Có ng i ch th y v n
hoá nh m t t p h p các lãnh v c ho t đ ng th c ti n c a c ng đ ng ng i, có ng i l i
kh ng kh ng r ng v n hoá luôn luôn là h th ng, bao g m nh ng thành t mà n i dung, tính
ch t ph thu c vào lo i hình nông nghi p hay du m c…
Bài vi t này không nh m cung c p đ nh ngh a m i cho các khái ni m trên, nh ng
trình bày nh ng cách ti p c n khác đ i v i chúng, đ c phát tri n và th nghi m trong quá
trình nghiên c u, gi ng d y và h ng d n lu n v n lu n án c a tác gi t i Khoa V n hoá h c,
Tr ng i h c Khoa h c Xã h i và Nhân v n thu c i h c Qu c gia TP. H Chí Minh,
Tr ng i h c V n hoá TP. H Chí Minh và Tr ng i h c V n hi n.
1. KHÁIăNI MăV NăHOÁ
T khi tr thành thu t ng khoa h c vào th k XIX, khái ni m “v n hoá” (culture) đã
đ c các nhà dân t c h c, nhân h c, ngôn ng h c, v n hoá h c… đ nh ngh a nhi u l n.
i m t ng đ ng c a nhi u đ nh ngh a trong s đó là dùng cách li t kê nh ng b ph n, y u
t h p thành ngo i diên c a khái ni m v n hoá.
Ch ng h n, trong ngành dân t c h c, Sir Edward Burnett Tylor (1832-1917), ng i
sáng l p nhân h c xã h i Anh, đã đ a ra đ nh ngh a đ u tiên v v n hoá theo cách đó: “V n
hóa ho c v n minh, hi u theo ngh a r ng nh t c a dân t c h c, là cái toàn th ph c h p bao
g m nh n th c, tín ng ng, ngh thu t, đ o đ c, pháp lu t, phong t c và các n ng l c ho c
t p t c khác do con ng i th đ c v i t cách thành viên xã h i” (Primitive Culture, 1871,
1958: 1).
Edward Sapir (1884-1939), m t trong nh ng ng i sáng l p chuyên ngành ngôn ng
h c nhân h c, c ng đ c p đ n v n hoá qua ngo i diên c a nó: “V n hoá, ngh a là s t p h p
nh ng phong t c và tín ng ng có tính k th a trong xã h i, quy đ nh các sinh ho t c a đ i
s ng chúng ta” (Language: An introduction to the study of speech, 1921: 255).

H i ngh liên chính ph v các chính sách v n hoá h p t i Venise n m 1970 c ng xác
đ nh: “V n hoá bao g m t t c nh ng gì làm cho dân t c này khác v i dân t c khác, t nh ng

1


s n ph m tinh vi hi n đ i nh t cho đ n tín ng ng, phong t c t p quán, l i s ng và lao đ ng”
(Federico Mayor, T p chí Ng i đ a tin UNESCO, 11/1989: 5).
Vi t Nam, vào n m 1942-1943, H Chí Minh (1890-1969), danh nhân v n hoá th
gi i c a Vi t Nam, c ng ghi l i trong tác ph m Nh t ký trong tù m t đ nh ngh a v v n hoá
theo cách đó, nh ng chi ti t h n nhi u: “Ý ngh a c a v n hoá: Vì l sinh t n c ng nh m c
đích c a cu c s ng, loài ng i m i sáng t o và phát minh ra ngôn ng , ch vi t, đ o đ c,
pháp lu t, khoa h c, tôn giáo, v n h c, ngh thu t, nh ng công c cho sinh ho t h ng ngày v
m c, n, và các ph ng th c s d ng. Toàn b nh ng sáng t o và phát minh đó t c là v n
hoá. V n hoá là s t ng h p c a m i ph ng th c sinh ho t cùng v i bi u hi n c a nó mà
loài ng i đã s n sinh ra nh m thích ng nh ng nhu c u đ i s ng và đòi h i c a s sinh t n”
(“Nh t ký trong tù”, H Chí Minh toàn t p, t p 3, 1930-1945, 2000: 431).
Nh ng đ nh ngh a theo cách li t kê nh v y làm cho ng i ta khó hình dung v n hoá
nh m t ch nh th th ng nh t. Tuy nhiên, nh ng đ nh ngh a y đã giúp ch ra nh ng bi u hi n
c th c a m t khái ni m quá r ng l n và tr u t ng nh v n hoá, và giúp cho nhân lo i ngày
càng hi u v khái ni m v n hoá m t cách chính xác h n. ó là khái ni m v n hoá đ c hi u
theo ngh a r ng, bao g m t t c nh ng ho t đ ng v t ch t và ho t đ ng tinh th n có tính
sáng t o c a con ng i, đ c con ng i l nh h i, k th a và tuân th trong sinh ho t, giúp
phân bi t con ng i v i t nhiên, và phân bi t t c ng i này v i t c ng i khác, c ng đ ng
ng i này v i c ng đ ng ng i khác.
2. CÁCHăTI PăC NăH ăTH NGă

IăV I V NăHOÁ

Nhi u đ nh ngh a v v n hoá, nh các đ nh ngh a trên đây, không đ c p đ n tính h

th ng c a v n hoá. i u đó có ph i là do nh ng ng i đ nh ngh a ch a đ c trang b cái nhìn
h th ng? Cái nhìn này đã đ c ngôn ng h c ph ng Tây đ a ra vào đ u th k XX v i
quy n giáo trình n i ti ng c a Ferdinand de Saussure (Cours de linguistique générale, “Giáo
trình ngôn ng h c đ i c ng”, 1916), đ n gi a th k XX thì đ c nhân h c ph ng Tây mà
tiên phong là Claude Lévi-Strauss v n d ng đ nghiên c u v n hoá các ch ng t c, các t c
ng i (Les structures élémentaires de la parenté, “Các c u trúc s đ ng c a thân t c”, 1949).
Khi v n hoá h c ra đ i, cách ti p c n h th ng đ c xem là yêu c u t t y u. Tiêu bi u là quan
đi m c a nhà nhân h c M Leslie A. White, ng i đã đ xu t thu t ng “culturology”, và xác
đ nh v n hoá h c nh m t lãnh v c khoa h c nghiên c u v n hoá v i t cách là nh ng h
th ng v n hoá (The Evolution of Culture: The Development of Civilization to the Fall of
Rome, “S ti n hoá c a v n hoá: S phát tri n c a v n minh d n đ n s s p đ c a La Mã”,
1959; The Concept of Cultural Systems: A Key to Understanding Tribes and Nations, “Khái
ni m v các h th ng v n hoá: Chìa khoá đ nh n th c v các b l c và các qu c gia”, 1975).
T ng t , Mario Bunge xác đ nh v n hoá h c là vi c nghiên c u các h th ng v n hoá c th
trên các m t xã h i h c, kinh t , chính tr và l ch s (Social Science Under Debate, “Tranh
lu n trong khoa h c xã h i”, 1998). G n đây, T p chí Qu c t V n hoá h c (International
Journal of Culturology), c quan đ i di n cho m ng l i tr c tuy n c a các h c gi v n hoá
h c trên th gi i, c ng cho bi t ch cho đ ng nh ng ti u lu n ch p nh n cách ti p c n h
th ng và duy v t (systemic and materialist approach) đ i v i vi c phân tích v n hoá, trong
khi khuy n khích các lý thuy t khoa h c và th nghi m (www.culturology.com, 2011).
Nh ng th c ti n v n hoá có ph i luôn luôn là h th ng, và do đó ph i nh t thi t áp
d ng cách ti p c n h th ng m i lúc m i n i? Xin l y m t thí d . Chúng ta hãy th hình dung
quang c nh m t khu m vàng m i m ra mi n Vi n Tây c a M hay c a Úc vào gi a th
k XIX, hay vùng núi Qu ng Nam c a Vi t Nam vào đ u th k XXI. Trên nh ng vùng đ t
đó, các nhóm l u dân đ ng h ng t p h p nhau d i quy n ch huy c a nh ng tay anh ch d

2


d n, chi m c m t góc núi r ng, đào đãi ngày đêm, ra s c tranh đo t c a thiên nhiên và tranh

đo t c a các nhóm đào đãi khác. Xung quanh các lán tr i dã chi n c a các nhóm là m t m ng
l i d ch v mau chóng hình thành, đ thu mua vàng thành ph m, cung ng h u c n, cung
c p thêm nhân l c. Nh v y, trên vùng đ t đó, m t xã h i đã ra đ i, và khi lu t pháp ch a có
m t thì lu t r ng là công c gi i quy t các v n đ n y sinh t quan h gi a các cá nhân và các
nhóm. Câu h i đ t ra là cái h n h p v n hoá m nh đ c y u thua c a h đã có tính h th ng,
đã tr thành h th ng hay ch a. Rõ ràng là cho dù r t “r ng rú”, nh ng l thói c a h n h p
c dân y v n là v n hoá, nh ng là m t t p h p v n hoá r i r c ch a th m th u vào nhau,
ch a dung h p v i nhau; m i ng i, m i nhóm v n gi l y và s d ng cái ph n v n v n hoá
hình thành t v n hoá quê h ng và t quá kh h c hành, m u sinh c a b n thân.
cho cái
t p h p v n hoá c a h tr thành h th ng, c n ph i có th i gian, lu t l và nhi u th khác.
Trong th c ti n v n hoá, có không ít nh ng thí d t ng t nh v y. i u đó cho th y
r ng v n hoá c a nhân lo i nói chung và c a các c ng đ ng ng i nói riêng không ph i bao
gi c ng t l p thành h th ng mà đôi khi còn d ng l i d ng t p h p nhi u b ph n. Và đó
có th là lý do khi n nhi u nhà khoa h c và nhà ho t đ ng v n hoá r t uyên bác không đ c p
đ n tính h th ng c a v n hoá, ch không ph i là do h có hay không có cái nhìn h th ng.
Cái nhìn h th ng là cái nhìn có hi u n ng ch không ph i v n n ng. Ph i tu theo th c ti n
v n hoá mà v n d ng nó ch không nên l m d ng, nhìn vào b t c n i đâu c ng th y hi n lên
h th ng.
Th t ra, đ cho m t t p h p tr thành h th ng, nó ph i h i đ m t s đi u ki n. ó
c ng chính là nh ng tiêu chí cho phép chúng ta có th nh n di n tính h th ng c a m t t p
h p b t k . Theo chúng tôi, có 4 tiêu chí sau đây:
- Quan h t ng tác gi a các y u t : Các y u t trong h th ng có quan h t ng tác
l n nhau, ch không t n t i riêng l . Có hai quan h t ng tác ch y u: quan h t ng sinh ph i h p - b sung, và quan h t ng kh c - k m ch - lo i tr .
- Giá tr trong h th ng c a các y u t : Giá tr trong h th ng c a t ng y u t hình
thành t quan h t ng tác v i các y u t khác, ch không ph i là giá tr t thân c a t ng y u
t . Vì v y, giá tr trong h th ng c a t ng y u t là giá tr t ng đ i. Giá tr t thân c a t ng
y u t là giá tr tuy t đ i. Giá tr trong h th ng có th cao h n ho c th p h n giá tr t thân
c a t ng y u t .
- Giá tr c a h th ng: Giá tr c a h th ng hình thành t quan h t ng tác gi a các

y u t , ch không ph i là t ng s giá tr t thân c a các y u t . Vì v y, giá tr c a h th ng là
giá tr t ng đ i. T ng s giá tr t thân c a các y u t là giá tr tuy t đ i. Giá tr c a h
th ng có th cao h n ho c th p h n t ng s giá tr t thân c a các y u t .
- Quan h gi a h th ng v i môi tr ng: Các y u t quan h v i môi tr ng thông
qua h th ng, v i t cách thành viên c a h th ng, ch không quan h riêng l , tr c ti p v i
môi tr ng. Vì v y, trong quan h v i môi tr ng, h th ng m nh thì các y u t c ng m nh
lên, ngay c khi giá tr t thân c a chúng không cao. H th ng y u thì các y u t c ng y u đi,
ngay c khi giá tr t thân c a chúng r t cao.
Khi đã h p thành h th ng, tính ch t c a h th ng s ph thu c vào 4 tiêu chí:
- Quan h gi a các y u t : h th ng có hay không có y u t đóng vai trò y u t trung
tâm?
- T ch c c a y u t trung tâm: trung tâm c a h th ng là m t y u t hay nhi u y u
t ?
- L c tác đ ng đ n quan h gi a các y u t : h th ng có xu h
n i hay ly tâm, h ng ngo i?
3

ng h

ng tâm, h

ng


- Quan h gi a h th ng v i môi tr

ng: h th ng có đ c tính đóng hay m ?

Ti n hành phân lo i h th ng theo 4 tiêu chí nêu trên, chúng ta có 12 mô hình h
th ng nh sau:

- H th ng vô tâm, h

ng n i, đóng.

- H th ng vô tâm, h

ng n i, m .

- H th ng vô tâm, h

ng ngo i, đóng.

- H th ng vô tâm, h

ng ngo i, m .

- H th ng đ n tâm, h

ng n i, đóng.

- H th ng đ n tâm, h

ng n i, m .

- H th ng đ n tâm, h

ng ngo i, đóng.

- H th ng đ n tâm, h

ng ngo i, m .

- H th ng đa tâm, h

ng n i, đóng.

- H th ng đa tâm, h

ng n i, m .

- H th ng đa tâm, h

ng ngo i, đóng.

- H th ng đa tâm, h

ng ngo i, m .

V y, m t t p h p các y u t v n hoá s tr thành m t h th ng v n hoá, khi các y u t
c a nó có quan h t ng tác, ch
c l n nhau, và ph i h p v i nhau t o ra giá tr chung cho
t p h p. Và đó là tr ng h p c a các n n v n hoá qu c gia, v n hoá t c ng i, v n hoá vùng,
v.v. có l ch s hình thành phát tri n đ lâu, t o nên các đ c tr ng chung, giá tr chung, truy n
th ng chung. Trong tr ng h p các y u t v n hoá đã tr thành h th ng nh v y, ng i ta có
th và c n ph i v n d ng cách ti p c n h th ng đ xem xét nó.
3.ăMÔăHÌNHăH ăTH NGăV NăHOÁ
n đây thì có m t v n đ đ c đ t ra, đó là c n thi t l p ho c l a ch n mô hình h
th ng nào đ soi chi u các h th ng v n hoá cho phù h p. Trên th gi i c ng nh
Vi t
Nam, hi n đang có m t s mô hình h th ng v n hoá khác nhau. Ch ng h n, theo nhà đ a lý

v n hoá Pháp Joël Bonnemaison, h th ng v n hóa bao g m b n y u t : ki n th c, k thu t,
tín ng ng và không gian. ây đ c xem là b n c c hay b n tr c t c a h th ng v n hóa.
- Di s n ki n th c: V n hóa tr c h t là di s n ki n th c. ó là s hi u bi t v th
gi i, làm cho v n hóa mang tính “khoa h c”. Bên c nh khoa h c ph ng Tây có tính ph
quát, còn có các “khoa h c” trong m i n n v n minh khác nhau, m i t c ng i ngo i lai,
g i là các khoa h c t c ng i (ethnosciences) ngoài ph ng Tây, đ c coi là các khoa h c
ho c ki n th c ti n hi n đ i. Ngày nay, v n hóa b n đ a đ c đánh giá cao, không b coi là
th p kém nh đ u nh ng n m 1950...
- Di s n k thu t: g m các k n ng và công c . Theo cách nói c a nhà đ a lý ng i
Pháp Vidal de la Blache (1845-1918), đó là các l i s ng, d a vào các k thu t c b n, đáp
ng các nhu c u đ u tiên c a đ i s ng đ sinh t n, đ phân bi t con ng i v i loài v t. ó
còn là ngh thu t s ng, m t lý l đ s ng.
- Tín ng ng: ki n th c và k thu t “ngoài ph ng Tây” còn d a trên tín ng ng tôn
giáo, th hi n m t cách nhìn v th gi i, th ng đ c coi là t ng cao c a v n hóa, bi u hi n
m i liên h c b n gi a các giá tr và k thu t.
4


- Không gian: Các n n v n hóa đ c xây d ng và đ nh v trong m t không gian.
Fernand Braudel (1902-1985), nhà s h c ng i Pháp n i ti ng v i Lý thuy t h th ng kinh
t - xã h i trên ph m vi th gi i, cho r ng v n hóa có m t ch d a đ a lý. Khác v i quy t đ nh
lu n đ a lý, nó có quan h bi n ch ng gi a môi tr ng và v n hóa (La géographie culturelle,
“ a lý h c v n hoá”, Paris, 2000, d n theo Tr n Ng c Khánh, “M y c s ti p c n lý thuy t
nghiên c u v n hóa”, www.vanhoahoc.edu.vn, 2011).
Vi t Nam, m t trong nh ng ng i v n d ng s m cách ti p c n h th ng, ph i h p
v i cách ti p c n đ a v n hoá đ nghiên c u v n hoá Vi t Nam là Tr n Qu c V ng. Trong
công trình Vi t Nam cái nhìn đ a v n hoá (1998), ông vi t: “M t vùng v n hoá là m t t ng
th - h th ng m t không gian v n hoá (cultural space) v i m t c u trúc - h th ng (structure
- system) bao g m các h d i - hay ti u h (Sub-system) theo l i ti p c n h th ng (systemanalysis)”.
M t nhà nghiên c u khác là Tr n Ng c Thêm c ng s m v n d ng cách ti p c n h

th ng đ nghiên c u v n hoá Vi t Nam, nh ng đi xa h n Tr n Qu c V ng. Trong các công
trình Tìm v b n s c v n hoá Vi t Nam. Cái nhìn h th ng - lo i hình (in l n th 4, 2004), C
s v n hoá Vi t Nam (tái b n l n th 2, 1999), ông đ nh ngh a: “V n hoá là m t h th ng h u
c các giá tr v t ch t và tinh th n do con ng i sáng t o và tích l y qua quá trình ho t đ ng
th c ti n, trong s t ng tác gi a con ng i v i môi tr ng t nhiên và xã h i”. T cách hi u
đó, ông cho r ng v n hoá là m t h th ng đ c quy đ nh b i m t lo i hình v n hoá nh t đ nh,
và bao g m ba thành t là v n hoá nh n th c, v n hoá t ch c, v n hoá ng x .
- V n hoá nh n th c: xét theo đ i t ng thì bao g m nh n th c v v tr (chuy n
đ ng c a v tr , th i ti t…) và nh n th c v con ng i (b n tính, c th con ng i, phong
t c…); còn xét theo m c đ thì bao g m nh n th c khái quát, nh n th c chuyên sâu và nh n
th c c m tính.
- V n hoá t ch c c ng đ ng: xét theo đ i t ng t ch c thì bao g m v n hoá t ch c
đ i s ng t p th (nông thôn, qu c gia, đô th ) và v n hoá t ch c đ i s ng cá nhân (tín
ng ng, phong t c, giao ti p).
- V n hoá ng x : xét theo đ i t ng ng x thì bao g m ng x v i môi tr ng t
nhiên (t n d ng môi tr ng, ng phó v i môi tr ng) và ng x v i môi tr ng x̃ h i (giao
l u và ti p bi n v n hoá, ng phó v i các dân t c v quân s , chính tr , ngo i giao…).
M t đi u b t h p lý là trong h th ng v n hoá c a Joël Bonnemaison, không gian đ a
lý c ng đ c xem là m t y u t c u thành h th ng. Trong khi đó, ai c ng bi t r ng không
gian đ a lý, tuy có th b bi n đ i b i con ng i, nh ng c b n thu c v gi i t nhiên, là cái
n n mà trên đó các h th ng v n hoá t n t i và v n đ ng. M t khác, trong các y u t c u
thành h th ng v n hoá c a Joël Bonnemaison, không có ch dành cho ch th v n hoá là các
c ng đ ng ng i. ây là m t thi u sót r t s đ ng, vì khác v i các h th ng c a t nhiên v n
t sinh t di t, h th ng v n hoá không th hình thành, không th v n hành n u không có con
ng i. Con ng i t n d ng t nhiên đ làm ra v n hoá, v n hoá l i góp ph n cùng v i t
nhiên đ làm nên con ng i. V y con ng i không t n t i bên ngoài v n hoá, v n hoá c ng
không t n t i n i không có con ng i.
T ng t , trong h th ng v n hoá c a Tr n Ng c Thêm, c ng không có ch cho ch
th c a v n hoá là các c ng đ ng ng i, các t c ng i. Thay cho v trí c a con ng i, chi m
ch

trung tâm h th ng v n hoá c a Tr n Ng c Thêm là y u t “lo i hình v n hoá”, bao
g m hai lo i hình c b n là du m c - nông nghi p, và hai lo i hình trung gian. Theo đó, lo i
hình v n hoá quy t đ nh n i dung và tính ch t c a h th ng v n hoá. Hai h th ng v n hoá
thu c v hai lo i hình đ i l p v i nhau thì b n thân chúng và các y u t c a chúng luôn luôn

5


đ i l p v i nhau. Không khó đ nh n ra tính ch t quy t đ nh lu n, tiên nghi m và áp đ t c a
h th ng này.
Tr c tình hình đó, trong quá trình gi ng d y, biên so n giáo trình, h ng d n lu n
v n lu n án, chúng tôi đã th nghi m m t cách ti p c n h th ng khác, ph i h p v i cách ti p
c n đ a v n hoá đ xem xét các h th ng v n hoá.
Theo cách ti p c n c a chúng tôi, h th ng v n hoá đ c xem là m t h th ng có ba
y u t : ch th v n hoá, ho t đ ng v n hoá, đ c tr ng v n hoá. N m v trí trung tâm c a h
th ng là ch th ho c các ch th v n hoá, vì đó chính là y u t quan tr ng nh t quy t đ nh
n i dung c a các ho t đ ng v n hoá và các đ c tr ng c a toàn h th ng. Phân b xung quanh
là các ho t đ ng v n hoá và đ c tr ng v n hoá. Ho t đ ng v n hoá bao g m hai lo i: v n hoá
phi v t th là lo i ho t đ ng g n ch t v i ch th v n hoá và t ng đ i khó bi n đ i d i tác
đ ng c a môi tr ng v n hoá; v n hoá v t th là lo i ho t đ ng d bi n đ i h n d i tác đ ng
c a môi tr ng v n hoá.
Gi a ba y u t này có m i quan h t ng tác hai chi u, t ng y u t v a tác đ ng v a
ch u tác đ ng c a hai y u t kia. Quan h t ng tác gi a các y u t c ng bao g m hai lo i:
gi i h n l n nhau, và b sung, ph i h p v i nhau. S b sung, ph i h p v i nhau gi a các
y u t t o ra n ng l c t thân ti n hoá c a t ng y u t và toàn h th ng. N u nh đã ph i h p
v i nhau r i mà các y u t v n không th a mãn đ c nhu c u, thì ch th v n hoá s vay
m n, sao ph ng t môi tr ng v n hoá và n n v n hoá khác, đào th i d n nh ng y u t ít
hi u n ng. Nói cách khác, ch th v n hoá là y u t quy t đ nh kh n ng v n đ ng và bi n
đ i c a toàn h th ng. Ch th v n hoá m nh thì l c h ng tâm và tính c đ nh c a h th ng
t ng lên. Ch th v n hoá y u thì l c ly tâm và tính kh bi n c a h th ng t ng lên.

H th ng v n hoá y t n t i trong m t môi tr ng v n hoá, đ c c u thành t hai
nhân t : không gian v n hoá, giao l u ti p bi n v n hoá. Vì v y, n i dung và xu h ng bi n
đ i c a h th ng v n hoá không ch ph thu c vào các y u t bên trong h th ng, mà còn ph
thu c vào n i dung và s bi n đ i c a các nhân t bên ngoài, thu c v môi tr ng v n hoá.
V m t này, cách ti p c n thiên v đ ng đ i (synchronic) theo quan đi m h th ng đ c b
sung m t cách hi u qu b i cách ti p c n thiên v l ch đ i (diachronic) theo quan đi m đ a
v n hoá. Theo đó, s hình thành và bi n đ i c a các h th ng v n hoá t c ng i, v n hoá
vùng… tr c h t b t ngu n t hai nhân t là đi u ki n đ a lý t nhiên và đi u ki n giao l u
v n hoá. Tính ch t t nh t i hay n ng đ ng, bi n đ i ch m ch p hay nhanh chóng, m c đ bi n
đ i ít hay nhi u c a h th ng v n hoá, đ u ph thu c vào s bi n đ ng c a hai nhân t y.

6


Môăhìnhăh ăth ngăv năhoá

Nh v y, các y u t sau đây đ u thu c v h th ng v n hoá:
(1) Ch th v n hoá: bao g m các t c ng i, các c ng đ ng ng i c trú trong m t
không gian v n hoá và có các ho t đ ng v n hoá, truy n th ng v n hoá góp ph n làm nên các
đ c tr ng v n hoá c a không gian y. Vì là y u t chi ph i các ho t đ ng v n hoá và đ c
tr ng v n hoá nên trong h th ng v n hoá, ch th v n hoá là y u t trung tâm. Và vì v y, h
th ng v n hoá luôn luôn là m t h th ng có trung tâm, khác v i m t s h th ng không có
trung tâm c a gi i t nhiên. Các thu c tính c a ch th v n hoá g m có: thành ph n t c
ng i, giai c p, t ng l p xã h i, h c v n, ngh nghi p, th gi i quan, nhân sinh quan, tâm lý,
tính cách, l i s ng, đ o đ c, v.v.
(2) Ho t đ ng v n hoá: bao g m các l nh v c ho t đ ng th c ti n khác nhau c a ch
th v n hoá, giúp cho ch th v n hoá sinh t n và phát tri n, nh v n hoá m u sinh, v n hoá
m th c, v n hoá trang ph c, v n hoá c trú, v n hoá giao thông, v n hoá ki n trúc, v n hoá
t ch c c ng đ ng, v n hoá tín ng ng, v n hoá phong t c, v n hoá l h i, v n hoá ngh
thu t, v n hoá giao ti p, v n hoá chính tr , v n hoá quân s , v n hoá ngo i giao, v.v. Tuy đa

d ng nh ng các ho t đ ng v n hoá này đ u có th quy thu c vào hai nhóm: v n hoá v t th
(tangible) và v n hoá phi v t th (intangible), nh cách phân lo i c a t ch c UNESCO ph
bi n hi n nay. Ho t đ ng v n hoá c a các ch th v n hoá là y u t tr c ti p t o ra các đ c
tr ng v n hoá cho toàn h th ng.
(3)
c tr ng v n hoá: bao g m nh ng bi u hi n v n hoá có tính đ c tr ng c a h
th ng v n hoá, là k t qu tr c ti p c a các ho t đ ng v n hoá. D i s tác đ ng c a các nhân
t không gian v n hoá, giao l u ti p bi n v n hoá và đ c bi t là truy n th ng v n hoá c a các
ch th v n hoá, m t s thành ph n ho c n i dung nào đó c a ho t đ ng v n hoá s tr nên
7


n i tr i, khi n cho toàn h th ng v n hoá có m t b n s c riêng, đ c tr ng riêng, phân bi t
đ c v i nh ng h th ng v n hoá khác.
Các y u t sau đây đ u thu c v môi tr

ng v n hoá:

(1) Không gian v n hoá: bao g m ph m vi không gian và đi u ki n đ a lý t nhiên
c a không gian n i ch th v n hoá ti n hành các ho t đ ng v n hoá đ sinh t n và phát tri n.
Không gian v n hoá là nhân t góp ph n làm hình thành đ c tr ng v n hoá c a h th ng. S
bi n đ i c a không gian v n hoá s kéo theo s bi n đ i t ng ng c a ch th v n hoá, ho t
đ ng v n hoá và đ c tr ng v n hoá c a toàn h th ng. Các y u t h p thành không gian v n
hoá g m có ph m vi lãnh th , các đi u ki n đ a hình, th nh ng, khí h u, thu v n, sinh
thái, nh ng bi n đ i môi tr ng, v.v., có liên quan đ n ho t đ ng v n hoá c a con ng i.
(2) Giao l u ti p bi n v n hoá: bao g m các quan h giao l u và ti p bi n v n hoá
gi a các ch th v n hoá v i nhau và v i bên ngoài, d n đ n k t qu là s ti p thu nh ng y u
t v n hoá ngo i sinh và bi n đ i nh ng y u t v n hoá n i sinh. Quan h giao l u ti p bi n
v n hoá giúp gi i thích s bi n đ i c a ch th v n hoá, ho t đ ng v n hoá và đ c tr ng v n
hoá c a h th ng.

Nói tóm l i, theo chúng tôi, m t trong nh ng cách ti p c n phù h p nh t đ i v i h
th ng v n hoá là cách ti p c n ph i h p gi a quan đi m h th ng v i quan đi m đ a v n hoá.
Theo đó, n i dung và s bi n đ i c a h th ng v n hoá không ch ph thu c vào n i dung và
s bi n đ i c a các y u t bên trong h th ng mà c các nhân t bên ngoài thu c v môi
tr ng v n hoá. Do đó, đ có th nh n th c h th ng v n hoá m t cách th u đáo, c n ph i
xem xét t t c các y u t h p thành, m i quan h gi a các y u t h p thành h th ng, và m i
quan h gi a h th ng v i môi tr ng v n hoá.
TP. H Chí Minh, 9/11/2012.

1.
2.
3.

4.
5.
6.

7.

8.

TÀIăLI UăTHAMăKH O
Bonnemaison, Joël (2009), “S h i sinh c a m t cách ti p c n v n hóa”, Nguy n Thanh
Tùng d ch, Nguy n V n Hi u hi u đính, www.vanhoahoc.edu.vn, 23/05/2009.
H Chí Minh (2000), H Chí Minh toàn t p, t p 3, 1930-1945, xu t b n l n th hai. Hà
N i: NXB Chính tr Qu c gia.
Lévi-Strauss, Claude (1996), Ch ng t c và L ch s , UNESCO xu t b n n m 1952, NXB
Denoel tái b n n m 1987, b n d ch c a Huy n Giang. Hà N i: H i Khoa h c L ch s Vi t
Nam.
Lý Tùng Hi u & Nguy n V n Hu (2008b), “Các khuynh h ng nghiên c u v n hoá qua

ngôn ng ”, www.vanhoahoc.edu.vn.
Morin, Edgar (1996), “M t ph ng th c t duy m i”, T p chí Ng i đ a tin UNESCO,
s 2/1996.
Morin, Edgar (2009), Nh p môn t duy ph c h p, nguyên b n ti ng Pháp Introduction à
la pensée complexe, Éditions du Seuil, 2005, b n d ch Chu Ti n Ánh & Chu Trung Can,
NXB Tri th c.
Ph m
c D ng (2011), “V n hoá, đ i t ng v n hoá và ph ng pháp nghiên c u liên
ngành”, báo cáo chuyên đ t i Khoa V n hoá h c, Tr ng i h c V n hoá TP. H Chí
Minh, www.vanhoahoc.edu.vn, 9/9/2011.
Sapir, Edward (2000), Ngôn ng : D n lu n vào vi c nghiên c u ti ng nói; nguyên tác
ti ng Anh Language: An introduction to the study of speech, New York: Harcourt Brace,
1921; b n d ch c a V ng H u L . TP. H Chí Minh: Tr ng i h c Khoa h c Xã h i
và Nhân v n, i h c Qu c gia TP. H Chí Minh.
8


9. Saussure, Ferdinand de (1973), Giáo trình ngôn ng

10.
11.
12.
13.
14.
15.

h c đ i c ng; nguyên tác ti ng
Pháp Cours de linguistique générale, Charles Bally và Albert Sechehayye so n, xu t b n
l n đ u n m 1916, Paris: NXB Payot, in l n th 5, 1955; b n d ch c a T Ngôn ng h c
Khoa Ng v n i h c T ng h p Hà N i. Hà N i: NXB Khoa h c Xã h i.

Tr n Ng c Khánh (2011), “M y c s ti p c n lý thuy t nghiên c u v n hóa”,
www.vanhoahoc.edu.vn, 04/09/2011.
Tr n Ng c Thêm (1999), C s v n hoá Vi t Nam, tái b n l n th 2, NXB Giáo d c.
Tr n Ng c Thêm (2004), Tìm v b n s c v n hoá Vi t Nam. Cái nhìn h th ng - lo i
hình, in l n th 4. TP. HCM: NXB Thành ph H Chí Minh.
Tr n Qu c V ng (1998), Vi t Nam cái nhìn đ a v n hoá, Hà N i: NXB V n hoá Dân t c
& T p chí V n hoá Ngh thu t.
Tr n Qu c V ng ch biên (1998), C s v n hoá Vi t Nam, NXB Giáo d c.
Tr n Qu c V ng (2003), V n hoá Vi t Nam tìm tòi và suy ng m, NXB V n h c.

Tómăt t

V NăHOÁăVÀăH TH NGăV NăHOÁ
Khái ni m “v n hoá” (culture) tr thành thu t ng khoa h c t th k XIX, nh ng
nhi u nhà khoa h c không đ c p đ n tính h th ng khi đ nh ngh a thu t ng này. Th t ra, đ
cho m t t p h p v n hoá tr thành h th ng, nó ph i h i đ m t s đi u ki n: quan h t ng
tác gi a các y u t ; giá tr trong h th ng c a các y u t ; giá tr c a h th ng; quan h gi a h
th ng v i môi tr ng.
V n d ng cách ti p c n ph i h p gi a quan đi m h th ng v i quan đi m đ a v n hoá
và xem xét u khuy t c a m t s mô hình h th ng v n hoá hi n có, tác gi đ ngh m t mô
hình h th ng v n hoá g m ba y u t : ch th v n hoá, ho t đ ng v n hoá, đ c tr ng v n hoá.
Trong đó, n m v trí trung tâm c a h th ng là ch th ho c các ch th v n hoá - y u t
quan tr ng nh t quy t đ nh n i dung c a các ho t đ ng v n hoá và các đ c tr ng c a toàn h
th ng. Phân b xung quanh là các ho t đ ng v n hoá và đ c tr ng v n hoá.

Summary

CULTURE AND CULTURAL SYSTEM
The concept of "culture" has became a scientific term since the nineteenth century,
but many scientists did not consider the concept as system. In fact, in order for a set of culture

back into the system, it must meet certain conditions: the interaction between the elements;
value of the elements in the system; worth of the system; relation between the system with
environment.
Applying a coordinated approach between system perspective with a view of cultural
geology, and considering advantages and shortcomings of some existing cultural system
model, the author proposes a cultural system model consists of three elements : the subject of
culture, cultural activities, cultural characteristics. In particular, is located in the heart of the
system is the subject or subjects of culture - the most important factor determining the
content of the cultural activities and the characteristics of the whole system. Distributed
around are the cultural activities and cultural characteristics.

9


H tên tác gi : LÝăTỐNGăHI U
Ngày và n i sinh: 13/6/1958, Sài Gòn
H c hàm, h c v : Ti n s
Ch c v , c quan công tác: Gi ng viên chính, Khoa V n hoá h c, Tr ng i h c Khoa h c
Xã h i và Nhân v n,
i h c Qu c gia TP. H Chí Minh, 12 inh Tiên Hoàng, qu n 1,
TP.HCM.
a ch nhà riêng: 392/8/110 Cao Th ng, P.12, Q.10, TP. H Chí Minh.
i n tho i: 0909.530.241
Email:

10


11

12


13


14


15


16