sáng kiến kinh nghiệm sử dụng sơ dồ hóa trong giảng dạy học phần sinh vật và môi trường

Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
SỬ DỤNG SƠ ĐỒÀ HÓA TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 9
PHẦN SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG

A . ĐẶT VẤN ĐỀ
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Sinh học là một trong những bộ mơn khoa học, có vị trí vơ cùng quan trọng, Sinh
học nghiên cứu thế giới sinh vật trên trái đất, về các cơ thể sống, các q trình sống và
nó gắn liền với hoạt động thực tiễn của con người. Đặc biệt sinh học 9 là một mơn học
khó và mang tính chất trừu tượng cao, nó gồm 2 phần: Phần I “ Di truyền và biến dị”.
Phần II “ Sinh vật và môi trường”. Phần II nghiên cứu về mối quan hệ giữa sinh vật với
sinh vật và giữa sinh vật với mơi trường xung quanh nó. phần này đóng vai trị rất quan
trọng trong đời sống con người. Do đó việc nắm bắt tốt các kiến thức sinh học sẽ góp
phần nâng cao đời sống lồi người.
Có rất nhiều phương pháp dạy học nhưng việc tìm ra phương pháp nâng cao chất
lượng dạy học là một vấn đề cực kì quan trọng, sử dụng phương pháp “sơ đồ hố” để
dạy các bài ơn tập, tổng kết chương trình hoặc trong các tiết học hằng ngày sẽ giúp học
sinh phát triển trí tuệ, rèn luyện trí nhớ tạo điều kiện cho học sinh học tập sáng tạo tích
cực.
Phương pháp “ Sử dụng sơ đồ hoá trong dạy học phần Sinh vật và môi trường”
nhằm giúp học sinh hệ thống lại những nội dung đã học trong một bài, một chương hoặc
bài tổng kết chương trình tồn cấp một cách sáng tạo và nhanh chóng
II. ĐẶC ĐIỂM TÌNH HÌNH
1. Thuận lợi
- Được sự quan tâm chỉ đạo thường xuyên và sâu sát của Phòng Giáo Dục – Đào Tạo
và của các ban ngành địa phương.
- Lãnh đạo nhà trường và tổ trưởng chuyên môn luôn quan tâm đến chất lượng giáo

dục, thường xuyên kiểm tra, dự giờ để rút kinh nghiệm cho giáo viên.

GV:

Nguyễn Ngọc Thể


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

- Trường có đội ngũ giáo viên có năng lực chun mơn vững vàng, nhiệt tình, tâm
huyết với nghề.
- Học sinh có độ tuổi đồng đều, đa số có ý thức học tập, cần cù chăm chỉ, có SGK, vở
ghi bài, vở bài tập và dụng cụ học tập đầy đủ
- Giáo viên luôn đầu tư vào việc làm đồ dùng dạy học để nâng cao chất lượng giáo
dục.
2. Khó khăn
- Sinh học 9 là mơn học rất khó trong chương trình sinh học bậc THCS nên việc tiếp
thu kiến thức hết sức nhọc nhằn
- Học sinh ở địa bàn rộng nên việc học nhóm khơng thuận lợi.
- Một số phụ huynh ít quan tâm tới việc học tập của con em mình.
- Việc sử dụng SGK, làm bài tập ở nhà của học sinh cịn hạn chế.
- Nhà trường chưa có phịng chức năng nên việc học trên máy và các bài thực hành rất
khó khăn
- Trang thiết bị dạy học được cấp q lâu nên nhiều đồ dùng khơng cịn phù hợp với
việc đổi mới chương trình hiện nay.
- Một số thiết bị đã được trang bị nhưng chất lượng hạn chế, hiệu quả sử dụng không
cao.

B – NỘI DUNG
I. Nội dung
- Sơ đồ hoá là viết lại nội dung bài học, nội dung của một chương… bằng các mũi tên.
- Có nhiều dạng sơ đồ
1. Sơ đồ dạng thẳng.
Ví dụ: Ý nghĩa của khống chế sinh học:
Nhờ khống chế sinh học
bằng

số lượng cá thể mỗi quần thể dao động trong thể cân

quần thể dao động trong thể cân bằng

học trong quần xã.

GV:

Nguyễn Ngọc Thể

trạng thái cân bằng sinh


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

Ví dụ: các chuỗi thức ăn:
Cỏ

thỏ

Chất mùn bã

cáo

VSV

ĐV đáy

cá chép

VSV

2. Sơ đồ nhánh.
Ví dụ: Các loại mơi trường :
Đất
Mơi trường

Mặn

Nước

Lợ

Khơng khí

Ngọt

Sinh vật

Động vật
Thực vật
Con người

3. Sơ đồ dạng lưới.
Ví dụ: Lưới thức ăn trong một quần xã.
Trâu
Cỏ

Thỏ
Gà

Hổ
Cáo

VSV

Mèo rừng

4. Dạng bảng biểu.
Ví dụ: về sinh vật biến nhiệt và hằng nhiệt.

GV:

Nguyễn Ngọc Thể


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

Nhóm sinh vật
Sinh vật biến nhiệt

Sinh vật hằng nhiệt

Tên sinh vật
- Vi khuẩn cố định đạm

Môi trường sống
- Rễ cây họ đậu

- Cây lúa

- Ruộng lúa

- Ếch

- Hồ, ao, ruộng lúa

- Rắn hổ mang

- Cánh đồng lúa

-…
- Chim bồ câu

-…
- Vườn cây

- Chó

- Trong nhà
-…

5. Sơ đồ kiểm tra đánh giá.
Ví dụ: So sánh quần thể và quần xã.
Các đặc điểm so sánh
- Thành phần loài

Quần thể

Quần xã

- Thời gian
- Các mối quan hệ
- Tính chất
- Phạm vi phân bố
6. Sơ đồ khuyết thiếu.
Ví dụ:

?
Nhân tố vơ sinh

?
?

Các nhân tố sinh thái

?

…

GV:

Nguyễn Ngọc Thể


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

7. Sơ đồ câm.
Ví dụ: về lưới thức ăn

a

b

c

e

f

d

g
8. Mơ hình hố.
Ví dụ: Sơ đồ quần thể.
a1 a2 a3 là các cá thể của quần thể

Mts

a1
a2

a3

II Các giải pháp thực hiện.

1. Sử dụng sơ đồ để hình thành kiến thức mới.
Trong nội dung này cần dùng sơ đồ để giới thiệu những kiến thức mới làm cho học sinh
nắm được, ghi nhớ kiến thức một cách sâu sắc và có thể sử dụng kiến thức đó vào thực
tiễn đời sống và sản xuất. mặt khác học sinh phải biết móc xích kiến thức vừa học với
kiến thức đã học ở các bài trước, vì vậy giáo viên phải nghiên cứu kĩ nội dung bài dạy
và trình độ học sinh để sử dụng phương pháp dạy học cho có hiệu quả.
Ở nội dung này ta có thể sử dụng sơ đồ theo nhiều cách.
* Cách 1: Đơn giản nhất là giáo viên lập sơ đồ lên bảng rồi dùng phương pháp giảng
giải cho học sinh hiểu và nắm bắt kiến thức. Phương pháp này có thể dùng khi ta dạy
những bài dầu tiên để học sinh làm quen với phương pháp sơ đồ hoá hoặc khi ta dạy với
đối tượng học sinh trung bình.

GV:

Nguyễn Ngọc Theå


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

Nhược điểm của phương pháp này là hiệu quả khơng cao vì học sinh nắm kiến thức một
cách máy móc khơng phát huy được tính sáng tạo và tư duy độc lập của học sinh.
Ví dụ: khi dạy khái niệm quần thể:
Giáo viên lấy ví dụ các cá thể cùng lồi như chim, voi, trâu cừu…thường tạo thành
đàn, ở thực vật như đồi cọ, rừng thông… Nếu các cá thể không sống chung với nhau sẽ
gặp nhiều yếu tố bất lợi.
Giáo viên vẽ sơ đồ:

a3
Mts

a2

a1

Sau đó giáo viên giải thích a1,a2,a3…là các cá thể của quần thể( a1,a2,a3 cùng
lồi), chúngcùng sống trong một mơi trường tạo thành quần thể.
Giáo viên yêu cầu học sinh phát biểu khái niệm quần thể.
* Cách 2: Giáo viên yêu càu học sinh trả lời theo gợi ý và thầy trò cùng xây dựng sơ
đồ. Với các câu trả lời của học sinh thầy có thể hình thành dần sơ đồ lên bảng. Phương
pháp này có ưu điểm là phát huy được khả năng tự làm việc của học sinh, tạo cho học
sinh những tình huống có vấn đề thông qua các câu hỏi hoặc các em suy nghĩ tìm tịi có
thể vận dụng thực tiễn vào bài học, tạo cho các em cơ hội xây dựng bài khơi gợi trí tị
mị và sự hứng thú học tập, học sinh đễ dàng tiếp thu và tiếp thu một cách tích cực khi
thấy sơ đồ được hình thành dần dần trên bảng.
Ví dụ: khi dạy bài “ Mơi trường và các nhân tố sinh thái” ( bài 41)
Ở mục I “Mơi trường sống của sinh vật”
- Sau khi hình thành xong khái niệm mơi trường.
Giáo viên hỏi: Có mấy loại mơi trường ?

Học sinh : có 4 loại mơi trường chủ yếu và kể tên; sau đó giáo viên lập sơ đồ:

GV:

Nguyễn Ngọc Thể


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

Đất - khơng khí ( môi trường trên cạn)
Môi trường

Nước
Trong đất
Sinh vật

Ở mục II “ Các nhân tố sinh thái”
Giáo viên hỏi : Có mấy nhân tố sinh thái ?
Học sinh: Có 2 nhóm: nhân tố vô sinh và nhân tố hữu sinh.
Giáo viên vẽ sơ đồ theo học sinh và hỏi tiếp: kể tên các nhân tố vô sinh và nhân tố hữu
sinh?
Học sinh : Nhân tố vơ sinh gồm: đất, nước, gió, mưa, nhiệt độ…
Nhân tố hữu sinh gồm: Động thực vật( sinh vật) và con người.
Giáo viên hoàn thiện sơ đồ:
Đất
Độ ẩm
Nhân tố vô sinh
Các nhân tố sinh thái

Nhiệt độ
Ánh sáng…
Sinh vật

Động vật

Nhân tố hữu sinh
Thực vật
Con người

GV:

Nguyễn Ngọc Thể

Vi sinh
vật


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

Trong phần “ Sinh vật và mơi trường” giáo viên cũng có thể củng cố hoàn thiện kiến
thức cho học sinh bằng phương pháp sơ đồ hố.
Ví dụ sau khi học xong bài quần xã giáo viên yêu cầu học sinh làm bài tập so sánh quần
thể và quần xã theo bảng mẫu sau:
Đặc điểm so sánh
- Thành phần

Quần thể

Quần xã

- Mối quan hệ
- Tính chất
- Phạm vi phân bố
- Thời gian
Học sinh vận dụng các kiến thức đã học cùng thảo luận hoàn thành bài tập.

3. Sử dụng sơ đồ để kiểm tra đánh giá.
Khi kiểm tra đánh giá giáo viên có thể sử dụng câu hỏi tự luận hoặc sơ đồ. Để có thể sử
dụng sơ đồ trong khâu này cũng có nhiều cách.
Có thể sử dụng sơ đồ khuyết thiếu hoặc sơ đồ câm để u cầu học sinh hồn thành.
Ví dụ khi học bài “ Hệ sinh thái” giáo viên có thể yêu cầu học sinh làm bài tập sau:
1)Điền vào dấu ? để hoàn thiện sơ đồ
Hệ sinh thái
?

2) Lập lưới thức ăn đơn giản ở ao hồ có dạng sau:

GV:

Nguyễn Ngọc Thể

?


Trường THCS Loan Mỹ

(1)

Sáng kiến kinh nghiệm

(2)

(5)

(3)

(7)

(4)

(6)

(8)

Như vậy sau khi học sinh đã được làm quen với sơ đồ giáo viên có thể yêu cấu lập
sơ đồ cho một khái niệm,quy luật, một quá trình hoặc một cơ chế nào đó.
Để tổ chức bài giảng theo phương pháp sơ đồ giáo viên có thể hướng dẫn học sinh
đi theo các bước sau:
1. Giáo viên yêu cầu học sinh nghiên cứu sách giáo khoa, nội dung bài học kênh
hình ( có thể có ) để hồn thành các nhiệm vụ được giao trong từng phần, từng
mục.
2. Yêu cầu học sinh trả lời các câu hỏi.
3. Học sinh phân tích nội dung bài học xác định dạng sơ đồ.
4. Học sinh tự lập sơ đồ.
5. Học sinh thảo luận trước lớp về kết quả lập được.
6. Giáo viên chỉnh lí để có sơ đồ chính xác khoa học, có tính thẩm mĩ cao.

7. Ra bài tập bổ sung và củng cố.
* Tóm lại trong q trình giảng dạy giáo viên có thể kết hợp hài hồ giữa nhiều
phương pháp, có thể sử dụng phương pháp sơ đồ hoá vào từng khâu, từng phần của tiết
dạy nhằm tạo cho học sinh dể ghi nhớ, dễ dàng móc xích các kiến thức cũ và mới tạo
thành một hệ thống kiến thức, đồng thời tạo cho học sinh sự hứng thú với mơn học.

GV:

Nguyễn Ngọc Theå


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

C. KẾT LUẬN
Sau một thời gian tơi áp dụng phương pháp sơ đồ hố lồng ghép trong các tiết
dạy ở chương I và chương II phần Sinh vật và môi trường và theo dõi sự thay đổi, tiến
bộ của học sinh qua các năm học như sau:
Năm học 2009 – 2010
Lớp
91
92
93
94
95
K9
Lớp
91
92

93
94
K9

TSHS 0 – 3.4
TS
%
22
0
22
0
21
0
21
0
18
0
104
Năm học 2010 - 2011

3.5 – 4.9
TS
%
3
13,6
3
13,6
2
9,5
4

19,0
4
22,2
16
15,3

5.0 – 6.4
TS
%
4
18,2
7
31,8
8
38,1
8
38,1
8
44,4
35
33,7

6.5 – 7.9
TS
%
9
40,9
8
36,4
8

38,1
6
28,6
4
22,2
35
33,7

8.0 – 10.0
TS
%
5
22,7
4
18,2
3
14,3
3
14,3
2
11,2
17
16,3

TSHS 0 – 3.4
TS
%
21
0
22

0
18
0
17
0
78

3.5 – 4.9
TS
%
0
0
1
5,6
1
5,9
2
2,6

5.0 – 6.4
TS
%
4
19,0
3
13,6
5
27,8
5
29,4

17
21,8

6.5 – 7.9
TS
%
9
42,9
10
45,5
8
44,4
7
41,2
34
43,6

8.0 – 10.0
TS
%
8
38,1
9
40,9
4
22,2
4
23,5
25
32,1

Qua kết quả trên tôi nhận thấy số lượng học sinh làm bài theo phương pháp sơ đồ hố
là chất lượng mơn học được nâng lên rõ rệt. Điều đó có nghĩa là các em học bài theo
phương pháp sơ đồ hố có kết quả học tập cao hơn. Đặc biệt các em đã hình thành được
năng lực tự lập sơ đồ, có khả năng phân tích, tổng hợp, so sánh, trình độ lĩnh hội kiến
thức ngày càng được nâng lên.

D. BÀI HỌC KINH NGHIỆM
Trong đề tài này tơi rút ra được bài học kinh nghiệm như sau :
- Đối với giáo viên đứng lớp giảm bớt gánh nặng là nói nhiều, làm việc nhiều mà hiệu
quả lại rất cao.

GV:

Nguyễn Ngọc Thể


Trường THCS Loan Mỹ

Sáng kiến kinh nghiệm

- Rèn được cho học sinh một số kĩ năng hết sức cần thiết cho hiện tại và tương lai
như: Kĩ năng hoạt động nhóm năng động, sáng tạo, kĩ năng tư duy, phân tích, so sánh,
tổng hợp kiến thức đã quan sát được, kĩ năng giải quyết các tình huống có vấn đề…
- Học sinh học tập với tinh thần chủ động, tích cực và sáng tạo
- Giúp học sinh hiểu bài, nắm vững kiến thức, khắc sâu được kiến thức.
- Học sinh u thích bộ mơn sinh học, thích tìm tịi và khám phá thiên nhiên.
- Phát huy được tính tích cực, chủ động , sáng tạo trong tiết học.
- Học sinh thích thú học tập hơn, kết quả học tập của học sinh được nâng lên.
Loan Mỹ, ngày 4 tháng 2 năm 2012

Người viết

Nguyễn Ngọc Thể

GV:

Nguyễn Ngọc Thể