Ảnh hưởng của thế hệ Stanislavski đến sân khấu kịch Việt Nam

1
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM

-----------------

Cao Thị Xuân Ngọc

ẢNH HƯỞNG CỦA THỂ HỆ STANISLAVSKI ĐẾN
SÂN KHẤU KỊCH VIỆT NAM
Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử Sân khấu
Mã số : 62 21 02 21

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT

Hà Nội – 2016


2

Công trình được hoàn thành tại:
VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM
BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Phạm Duy Khuê
Phản biện 1: PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái
Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn
Phản biện 2: GS.TS Đào Mạnh Hùng

Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch
Phản biện 3: PGS.TS Nguyễn Đình Thi
Trường Đại học Sân khấu – Điện ảnh Hà Nội
…………………………………………………
…………………………………………………

Luận án sẽ được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Viện họp tại:
Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam
Số 32 phố Hào Nam, phường Ô Chợ Dừa, quận Đống Đa, Hà Nội.
Vào hồi……giờ…… ngày…….tháng……..năm 2016

Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
- Thư viện Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam


1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Thể loại kịch Việt Nam ra đời vào những năm 20 của thế kỷ XX dưới
ảnh hưởng trực tiếp của văn hóa Pháp. Ở giai đoạn tiếp theo, thập niên 50,
60, lý luận sân khấu tiên tiến của nước Nga Xô Viết, với tâm điểm là Thể
hệ Stanhislavski đến với Việt Nam như nguồn sáng khoa học, như cẩm
nang nghề nghiệp… Thể hệ Stanislavski có ảnh hưởng sâu rộng tới mọi
phương diện của thể loại kịch Việt Nam, Những tư tưởng của Thể hệ đã trở
thành cơ sở lý luận quan trọng cho quá trình hoạt động nghệ thuật của các
nghệ sĩ và cũng là nền tảng cơ bản để xây dựng quy trình giảng dạy trong
các trường đào tạo nghệ thuật sân khấu tại nước ta..
Tuy nhiên, chưa có một công trình khoa học nào lựa chọn nghiên cứu
trực tiếp về Thể hệ Stanislavski và ảnh hưởng sâu, rộng của Thể hệ này đối

với thể loại kịch Việt Nam. Vấn đề ảnh hưởng của Thể hệ Stanislapski đến
sân khấu kịch Việt Nam, từ những năm giữa thế kỷ XX đến ngày nay cần
được nghiên cứu một cách hệ thống, và việc đánh giá, nghiên cứu để phát
hiện thêm được những giá trị mới của Thể hệ Stanislavski và hậu
Stanislavski để áp dụng vào thực tiễn sân khấu kịch hiện đại là điều thực sự
cần thiết. Đó là những lý do để NCS lựa chọn đề tài Ảnh hưởng của Thể
hệ Stanislavski đến sân khấu kịch Việt Nam.
2. Mục đích nghiên cứu
2.1. Nhận thức trong tính toàn vẹn và tổng thể về Thể hệ Stanislavski
khi tập trung diễn giải các bộ phận cơ bản xác lập nên học thuyết sân khấu
của Stanislavski.
2.2. Ảnh hưởng tích cực của Thể hệ Stanislavski với sân khấu Việt
Nam, đặc biệt là với thể loại kịch Việt Nam trên phương diện lý thuyết
cũng như trong quá trình thực hành nghề. Qua kết quả quá trình này, góp


2
phần khẳng định giá trị của Thể hệ đối với sân khấu kịch Việt Nam hiện
đại.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là Ảnh hưởng của Thể hệ
Stanislavski đối với quá trình phát triển của thể loại kịch Việt Nam.
Phạm vi nghiên cứu là sự phát triển của sân khấu kịch Việt Nam
trước và sau khi tiếp nhận Thể hệ Stanislavski ở các thành phần tham gia
sáng tạo (chủ yếu là ở những nghệ sĩ tiêu biểu, những tác phẩm đã được ghi
nhận trong sách báo, ghi lại trong những cuốn sơ thảo lịch sử sân khấu kịch
Việt Nam…)
4. Lịch sử vấn đề:
4.1. Những nghiên cứu về Thể hệ Stanislavski của học giả nước
ngoài

Nghiên cứu sinh tóm tắt các tài liệu đã được dịch từ các học giả Liên
Xô nghiên cứu, đánh giá về Thể hệ Stanislavski. Đó là các cuốn Những bài
học đạo diễn của Stanislavski (của N. Gotsacov, Vũ Đình Phòng dịch);
Nghệ thuật diễn viên (tác giả Dakhava, Vũ Đình Phòng dịch); Phân tích
hành động vở và vai kịch (sách của Knebel, Nguyễn Nam dịch); Người diễn
viên thế kỷ XX, (Odette Aslan, Vũ Quý Biền dịch); Hệ thống Stanislavski và
nghệ thuật biên kịch (do Nguyễn Thuỵ Ứng dịch, tác giả B. Bloc); Thể hệ
Stanislavski (của G. Krigitxki, Trần Đông dịch) và Phần viết về Thể hệ
Stanislavski trong Bách khoa toàn thư sân khấu Liên Xô…
4.2. Nhóm các tài liệu của Việt Nam nghiên cứu về Thể hệ
Stanislavski, về ảnh hưởng của Thể hệ với sân khấu Việt Nam
Trước hết là cuốn Nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý của
GS.TS.NSND Đình Quang; Phương pháp sân khấu Stanislavski của
NGUT Hoàng Sự; tiểu luận Kịch Xô Viết ở Việt Nam in trong tập kịch bản
Nila- cô bé đánh trống trận của PGS Tất Thắng; Ảnh hưởng của sân khấu


3
Xô Viết đến kịch nói Việt Nam, công trình cấp Viện của nhà nghiên cứu Hà
Diệp; luận án Sân khấu truyền thống Việt Nam và Thể hệ Stanislavski của
TS.NSND Nguyễn Đình Nghi; luận án Phật giáo trong nghệ thuật sân
khấu Việt Nam với Thể hệ Stanislavski, những mối liên quan, tương đồng
của PGS.TS Đào Mạnh Hùng; luận án Những vấn đề lịch sử của sân khấu
Việt Nam truyền thống và vấn đề hình thành nghề đạo diễn sân khấu Việt
Nam hiện đại của PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái; Và một số bài viết, tiểu
luận có ý nghĩa khơi gợi cho việc nghiên cứu đề tài của luận án.
Qua tổng quan tình hình nghiên cứu, chưa có công trình nào lấy mục
tiêu chính là nghiên cứu ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đối với thể loại
kịch Việt Nam nói riêng, sân khấu Việt Nam nói chung. Trong khi trên
thực tế, Thể hệ Stanislavski ảnh hưởng rất sâu rộng tới mọi hoạt động của

sân khấu Việt Nam, và những lý thuyết của Thể hệ vẫn là cơ sở lý luận cơ
bản cho quá trình giảng dạy, thực hành trong các trường đào tạo nghệ thuật
Việt Nam. Và trong những năm đầu thế kỷ XXI, hoàn toàn chưa có ai đặt
lại vấn đề này để tiến hành nghiên cứu trên thực tế hoạt động của sân khấu
kịch Việt Nam. Bởi vậy nghiên cứu để phát hiện thêm được những điều
mới của Thể hệ Stanislavski và hậu Stanislavski có thể hữu dụng đối với sự
phát triển của sân khấu kịch Việt Nam là cần thiết.
5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
NCS vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng của chủ nghĩa
duy vật lịch sử để luận giải các vấn đề được đặt ra trong luận án.
Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu sân khấu học được học giả
người Đức- M. German (1865- 1942) khởi xướng để giải quyết những vấn
đề được đặt ra. Phương pháp sân khấu học được vận dụng trong những
phương pháp cơ bản khi tiến hành nghiên cứu như: so sánh, đối chiếu trong
chiều đồng đại (những tác phẩm và nghệ sĩ đương thời ở các thời điểm lịch
sử) và chiều lịch đại (những vở diễn, đội ngũ nghệ sĩ trong sự phát triển dọc


4
theo tiến trình lịch sử); Nghiên cứu về một lý thuyết được hình thành từ
những năm cuối thế kỷ 19 và ảnh hưởng của nó cho tới tận ngày nay, nên
phương pháp tập hợp và xử lý tư liệu cũng được đặc biệt chú ý. Do yêu cầu
riêng, NCS cũng vận dụng các phương pháp tiến hành nghiên cứu khác
nhau như phỏng vấn chuyên đề với các nghệ sĩ; hay phân tích, tổng hợp
những ý kiến, những hiện tượng sân khấu, các tác phẩm sân khấu…
6. Những đóng góp khoa học của luận án
Về lý luận: Ảnh hưởng ngoại sinh trong quá trình hình thành và phát
triển thể loại kịch của sân khấu Việt Nam hiện đại là điều mà tất cả các nhà
nghiên cứu, hoạt động sân khấu đều thừa nhận. Trong quá trình nghiên
cứu, vấn đề Việt hóa các yếu tố ngoại sinh của các nghệ sĩ Việt Nam cũng

là một khía cạnh lý luận đáng lưu ý.
Về thực tiễn: Với những nghiên cứu được tiến hành về quá trình tiếp
biến lý thuyết Thể hệ Stanislavski của thể loại kịch Việt Nam, vận dụng các
lý thuyết cơ bản của Thể hệ để tìm ra những điểm còn lệch lạc, rút ra các
bài học thực tiễn cho sân khấu kịch Việt Nam.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần Mở đầu (13 tr), Kết luận ( 4 tr), Tài liệu tham khảo (7
tr) và Phụ lục (28 tr), nội dung luận án gồm ba chương như sau:
Chương 1: Thể hệ Stanislavski – lý thuyết khoa học về sân khấu
(40 tr).
Chương 2: Thể hệ Stanislavski ảnh hưởng tích cực đến quá trình
chuyên nghiệp hóa của sân khấu kịch nói Việt Nam (39 tr).
Chương 3: Bài học nghề nghiệp từ ảnh hưởng của Thể hệ
Stanislavski (42 tr).


5
Chương 1
THỂ HỆ STANISLAVKILÝ THUYẾT KHOA HỌC VỀ SÂN KHẤU
1.1. Một số khái niệm
1.1.1. Khái niệm Thể hệ
Ở Việt Nam nhiều năm qua đã từng tồn tại một số cách định danh khác
nhau về lý luận nghệ thuật sân khấu Stanislavski như Thể hệ Stanislavski, Hệ
thống Stanislavski, Phương pháp nghệ thuật sân khấu Stanislavski… Nghiên
cứu sinh đồng thuận với tên gọi Thể hệ Stanislavski, bởi danh xưng này rất
phổ biến và đã trở thành quen thuộc trong giới sân khấu cũng như dư luận
rộng rãi từ những năm 50 của thế kỷ trước. Hơn thế, cách gọi này tỏ ra bao
quát được nội dung phong phú, toàn diện của một khuynh hướng, một học
thuyết về nghệ thuật sân khấu nổi tiếng mang tên Stanislavski.
1.1.2. Khái niệm sân khấu kịch Việt Nam

Từ thời Cổ đại, thế giới đã dùng thuật ngữ drama để chỉ loại hình
sân khấu nói chung, bao hàm các thể loại như bi kịch, hài kịch… Ở Việt
Nam, khi hình thức sân khấu này ra đời, các bậc tiền nhân đã dùng khái
niệm kịch nói: một mặt, được hiểu theo thuật ngữ Hán - Việt là “thoại
kịch”, mặt khác, để phân biệt với các hình thức sân khấu kịch hát dân tộc.
Những thập niên giữa thế kỷ XX, các đơn vị biểu diễn chuyên nghiệp lấy
tên là Đoàn kịch nói Hà Nội, Đoàn kịch nói Trung ương v.v… Nhưng sau
này, vào những năm cuối của thế kỷ XX, dần dần các nghệ sĩ và công
chúng đã quen gọi là sân khấu kịch để chỉ sân khấu kịch nói, dần dần, các
đơn vị cũng đổi tên từ Đoàn kịch nói, Nhà hát kịch nói thành Đoàn kịch,
Nhà hát kịch.Ở những trang web của các Nhà hát hiện nay cũng sử dụng
tên giao dịch là drama, ví dụ Vietnam nation drama theatre, Hanoi drama
theatre…


6
Về khái niệm này hiện nay người trong giới cũng chưa hoàn toàn
đồng nhất. NCS xin được dùng khái niệm sân khấu kịch với ý ngầm hiểu là
thể loại kịch không nằm trong tổng thể kịch hát dân tộc Việt Nam.
1.2. Những nội dung cơ bản của Thể hệ Stanislavski
Từ những phát hiện sâu sắc về bản chất sáng tạo của nghệ thuật biểu
diễn của người diễn viên theo phương pháp thể nghiệm, Stanislavski đã mở
rộng, khái quát thành một học thuyết có tính khoa học về sân khấu.
1.2.1. Lý thuyết về sân khấu hiện thực
Với tính chất là một Thể hệ, yêu cầu đặt ra trước tiên là những quan
niệm, những tư tưởng đưa ra phải mang tính hệ thống, phải gắn kết trong
một quan hệ nhất định, có logic và thứ tự. Nhân tố cốt lõi, đóng vai trò tư
tưởng hạt nhân của lý luận sân khấu Stanislavski chính là khái niệm về sân
khấu hiện thực. Bởi vì, từ cách hiểu về sân khấu hiện thực sẽ làm căn cứ soi
sáng một số nguyên lý, tư tưởng khác mà Thể hệ đặt ra.

Luận án đã tìm hiểu sự phát triển tư tưởng của Stanislavski với quan
niệm mỹ học về bản chất của sân khấu khi ông dần thoát khỏi quan niệm
duy mỹ về nghệ thuật sân khấu, để đến với nghệ thuật sân khấu hiện thực.
Với tư tưởng thẩm mỹ của chủ nghĩa hiện thực được kế thừa từ
truyền thống của văn hóa Nga, cái đẹp của sự chân thật trong nghệ thuật
phải có tính mục đích, có ích. Đó chính là tư tưởng của tác phẩm sân khấu.
Tính thống nhất và liền mạch trong quan niệm của Thể hệ Stanislavski từ
sự thật sân khấu đến tư tưởng; Đó là chặng đường xuất phát, vấn đề đặt ra
từ việc thể hiện cuộc sống thật rồi đến tình cảm và như một sự tất yếu, lại
trở về nhân tố sự thật. Ông chỉ ra, sự thật sân khấu phải có giá trị, có khả
năng trở thành cái vĩnh cửu khi nó không chỉ phản ánh cuộc sống mà vươn
tới tầm mức khái quát nghệ thuật, trở thành tư tưởng sâu sắc, hiện thân của
sự nhận chân giá trị tinh thần của dân tộc và thời đại.


7
Qua đó, Stanislavski đến với tư tưởng quan trọng nhất của học
thuyết sân khấu mang tên ông về hai khái niệm nhiệm vụ tối cao và hành
động xuyên… mà ông coi đó là mục đích sống còn của sân khấu. Theo
Stanislavski, nhiệm vụ tối cao bao gồm nhiều cấp độ khác nhau. Ngoài
nhiệm vụ tối cao trong tác phẩm kịch bản của nhà văn, còn có nhiệm vụ tối
cao trong vở diễn của đạo diễn. Và có cả nhiệm vụ tối cao của nhân vật của
người diễn viên. Stanislavski sáng suốt lưu ý rằng, mỗi thành phần sáng tạo
phải tuân thủ nhiệm vụ tối cao của toàn vở để xác định ý nghĩa của tác
phẩm với xã hội.
1.2.2. Lý thuyết về nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý
Lý thuyết về chủ nghĩa hiện thực là tiền đề thúc đẩy Stanislavski đi
tới xác lập một lý thuyết, một trường phái hoàn chỉnh: nghệ thuật biểu diễn
hiện thực tâm lý. Ông chỉ rõ, người diễn viên không diễn xuất nhân vật mà
sống với vai diễn. Cái tôi diễn viên giúp họ tỉnh táo hành động theo nhân

vật một cách tự nhiên, thoải mái, rung động phù hợp với yêu cầu ở từng
hoàn cảnh mà nhân vật lâm vào và khi diễn xuất như vậy, cũng là lúc người
diễn viên cảm nhận rất tự nhiên những tình cảm, tâm lý của nhân vật, đạt
tới mức độ thể nghiệm cao.
Từng bước, Stanislavski chỉ ra cho diễn viên cung cách đi sâu vào
khai thác các nhân tố quan trọng trong diễn xuất như trí nhớ, ký ức, tưởng
tượng… dành cho không gian, bối cảnh kịch rồi tới đời sống tinh thần của
nhân vật được quy định trong kịch bản. Ông lưu ý việc nhận thức về nhân
vật không chỉ bằng lý trí mà còn thông qua sự tự cảm. Khi đã đạt tới mức
độ chân thực, cảm nhận tự nhiên tình cảm, tâm lý nhân vật như của chính
mình, người diễn viên sẽ thoải mái trong sáng tạo hình tượng, thậm chí có
thể tự do “ngẫu hứng”, ứng đối phù hợp với điều kiện thực tế biểu diễn.
Những tư tưởng trong Thể hệ Stanislavski không “nhất thành bất
biến”, mà qua thực tiễn sân khấu, được ông điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện


8
hơn. Chẳng hạn, nhận thức được sự gắn bó hữu cơ giữa hành động tâm lý
và hành động bên ngoài, trong giai đoạn cuối đời, Stanislavski đã không chỉ
chú trọng tới tâm lý, tính cách nhân vật – hành động bên trong, mà đã nhấn
mạnh vai trò của hành động bên ngoài khi tác động trở lại tới trạng thái tâm
lý bên trong. Ông đã xây dựng phương pháp động tác hình thể trên cơ sở
cấu tạo dây chuyền hành động và xác định nhiệm vụ tối cao của tác phẩm.
1.2.3. Hệ thống những bài học về nghệ thuật đạo diễn
Stanislavski đề cập tới vai trò quan trọng của đạo diễn và bàn sâu, kỹ
lưỡng về hai phần việc chủ yếu của người đạo diễn là phân tích kịch bản và
làm việc với diễn viên về vai diễn. Để xét hành động kịch phải căn cứ vào
diễn biến của dòng sự kiện và do đó, phân tích hành động kịch của kịch bản
thực chất lại bắt đầu bằng việc xác định những sự biến. Từ kết quả phân
tích kịch bản, đạo diễn làm việc với diễn viên về vai diễn: phân vai, gợi ý

giúp diễn viên nhận thức về nhân vật và cách diễn xuất. Diễn viên không
phải đóng vai mà là sống với vai kịch mà muốn sống thực sự với nhân vật,
lại đặt vấn đề thể nghiệm. Chúng ta thấy ở Thể hệ Stanislavski, các tư
tưởng, khái niệm đều liên quan chặt chẽ với nhau, cái nọ móc xích với cái
kia, làm tiền đề cho nhau một cách hiệu quả, biện chứng và đều được quy
tụ bằng lực hút của nhiệm vụ tối cao.
Ngoài ra, Stanislavski cũng lưu ý đến quá trình đạo diễn làm việc với
toàn ê kip sáng tạo như họa sĩ thiết kế mỹ thuật, nhạc sĩ soạn nhạc, kỹ thuật
viên âm thanh ánh sáng và cả công nhân hậu đài …
1.1.4. Đạo đức của người nghệ sĩ sân khấu
Stanislavski rất coi trọng giáo dục đạo đức nghề nghiệp cho diễn viên
khi sân khấu (và một số ngành nghệ thuật biểu diễn khác) lấy ngay con
người diễn viên làm chất liệu, làm phương tiện để tạo thành tác phẩm. Hơn
nữa, kết quả sáng tạo của sân khấu là sự đóng góp của cả một tập thể….


9
Stanislavski chỉ ra hai tư cách của người diễn viên chân chính. Thứ
nhất, tư cách người diễn viên công dân, là đạo đức phổ quát dành cho mọi
người trong hình thái xã hội. Thứ hai, tư cách người diễn viên – nghệ sĩ: Một
khi đã hiến mình cho nghệ thuật, tức là suốt đời đã tự chọn lấy con đường
phục vụ bằng nghệ thuật. Đạo đức tốt sẽ tạo nên tài năng nghệ thuật tốt.
Qua việc giới thiệu tóm tắt những lý thuyết Thể hệ Stanislavski, có
thể thấy, Thể hệ có một giá trị lý luận và thực tiễn lớn không chỉ với đương
thời và trong phạm vi nước Nga mà còn vươn ra toàn thế giới và dường
như vẫn còn hữu ích với các thời đại sau.
1.3. Giá trị cách tân của Thể hệ Stanislavski
Thể hệ có ảnh hưởng rất lớn tới lực lượng nghệ sĩ của sân khấu nhiều
quốc gia trên thế giới. Điều này có thể thấy rõ khi khảo sát những giá trị
cách tân vĩ đại của lý thuyết sân khấu này trên chính quê hương của nó và

qua đó, thấy được những dấu ấn đối với nghệ thuật sân khấu thế giới.
1.3.1. Tình hình Sân khấu Nga thời kỳ trước Stanislavski
Luận án dựa trên một số tài liệu về tình hình sân khấu Nga để có cơ
sở đánh giá ý nghĩa của công cuộc cải cách sân khấu do Stanislavski cùng
Danchentco thực hiện. Đó là tình trạng sa sút của sân khấu thời kỳ này khi
thu hút khách bằng chiêu trò rẻ tiền và cùng với đó là sự biểu diễn theo lối
diễn khuôn mẫu, với những nguyên tắc cũ.
1.3.2. Giá trị cách tân của Thể hệ Stanislavski
Luận án dựa trên những lý thuyết của Thể hệ để nhìn nhận điểm tiến
bộ, mang tính cải cách của Stanislavski với nghệ thuật diễn viên và đạo
diễn sân khấu. Đó là việc đấu tranh để theo lý thuyết về hiện thực, là
phương pháp nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý hoàn toàn khác biệt với
lối diễn khuôn mẫu, phóng đại. Và khẳng định vai trò quan trọng của đạo
diễn cũng như con đường sáng tạo của thành phần này.


10
Công lao lịch sử của Stanislavski là ở chỗ, dựa vào những di huấn
của các nhà dân chủ cách mạng Belinxki, Tsernisevski… sử dụng rộng rãi
kinh nghiệm của những diễn viên hiện thực Nga, những bậc tiền bối và
những người cùng thời của ông để tạo ra phương pháp sân khấu- nghệ thuật
biểu diễn hiện thực tâm lý; một hệ thống lý luận chặt chẽ về nghệ thuật sân
khấu.
1.4. Những điểm cần lưu ý khi áp dụng Thể hệ Stanislavski
Như bất kỳ phương pháp nào, Thể hệ không thể bao quát hết mọi
sáng tạo của sân khấu, không phải là chìa khóa tối ưu cho mọi kết cấu kịch
bản. Thể hệ Stanislavski hoàn toàn thích hợp cho những kịch bản của
Tsekhov, loại kịch bề ngoài dường như không có xung đột, nhưng ngầm
sâu bên trong lại tồn tại những khoảng trống đầy sóng ngầm nội tại trong
kịch. Thể hệ biểu hiện rất sâu sắc nhân vật trong thế giới hành động của nó

và nhân vật chủ yếu là sống trong thế giới hành động. Tuy nhiên, sân khấu
còn diễn tả những thế giới khác như: thế giới mơ tưởng, thế giới tư duy, thế
giới tiềm thức, thế giới tâm linh, v.v… Vì thế, Thể hệ Stanislavski sẽ không
tránh khỏi những hạn chế khi áp dụng với những kịch bản không đi theo
kiểu kịch tâm lý của Tsekhov và hình thức sân khấu hiện thực. Bên cạnh
đó, dàn dựng kịch theo Thể hệ, nếu đạo diễn quá chăm chú vào việc diễn tỉ
mỉ, trau chuốt từng chi tiết,… thì không phải khi nào những đòi hỏi về nghệ
thuật như vậy cũng đem lại hiệu quả tương ứng. Xuất phát từ sân khấu của
sự hòa cảm, sân khấu theo Thể hệ Stanislavski gây cho người xem ảo giác
“như cuộc đời đang diễn ra”, và hơn thế, thu hút khán giả đến mức khiến
họ tê liệt tính năng động chủ quan. Thêm nữa, phương pháp và những
nguyên tắc do Stanislavski đề ra như đòi hỏi sân khấu phải là thánh đường
với tính chất nghiêm trang sẽ loại trừ sự giải trí, khán giả mất đi tâm lý hội
hè khi tham dự, sự tỉnh táo để đánh giá sự kiện kịch.
Tiểu kết chương 1


11
Bản thân Stanislavski viết không nhiều, phần lớn tài liệu về Thể hệ là
các văn bản do các học trò, các nghệ sĩ từng làm việc với ông ghi chép lại
lời giảng giải của ông nên đan xen vào là ý kiến của người khác. Thêm vào
đó, nghiên cứu về nghệ thuật diễn viên là một lĩnh vực hết sức phức tạp vì
liên quan tới tâm lý, tới tài năng sáng tạo, tới ngẫu hứng trong biểu diễn…
Những nguyên nhân này gây khó khăn không nhỏ trong việc tìm hiểu về
Thể hệ. NCS đã cố gắng nắm bắt những điểm cơ bản, xuất phát từ những ý
kiến của chính Stanislavski để giới thiệu về nội dung cơ bản của Thể hệ,
đặc biệt là tập trung diễn giải các bộ phận chủ yếu xác lập nên học thuyết
của Stanislavski về nghệ thuật sân khấu cũng như mối tương quan giữa các
các học thuyết này trong tính hệ thống của Thể hệ.
Đó là lý thuyết về sân khấu hiện thực chủ nghĩa, lý thuyết có vai trò

nền tảng, cốt lõi, chìa khóa để tìm hiểu Thể hệ. Từ những nhận thức thẩm
mỹ, đi theo xu hướng hiện thực, Stanislavski đã yêu cầu tính tư tưởng cao
trong tác phẩm, dẫn tới việc xây dựng khái niệm trọng tâm nhiệm vụ tối cao
và hành động xuyên;
Lý thuyết về “nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý”, trường phái do
ông tiếp thu những thành tựu của khoa học để đưa ra những nguyên tắc cơ
bản của nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lí, cách thức dẫn dắt người diễn
viên chiếm lĩnh vai kịch một cách có hiệu quả.
Hệ thống những bài học về nghệ thuật đạo diễn (Lý luận đạo diễn
học, những tiêu chí về tìm chọn và làm việc trên kịch bản, những công việc
của người đạo diễn trong quá trình tổ chức dàn dựng vở diễn…);
Lý thuyết về Đạo đức của người nghệ sĩ sân khấu, đề cao vai trò rèn
luyện đạo đức diễn viên.
NCS cũng nêu rõ những đóng góp mang tính cách tân của Thể hệ
Stanislavski trong quá trình phát triển của sân khấu Nga cũng như ảnh
hưởng tới nghệ thuật sân khấu thế giới. Đặc biệt là vai trò quan trọng của


12
Thể hệ đối với nghệ thuật diễn viên và việc ông đúc kết, đề ra phương pháp
dàn dựng tác phẩm sân khấu của lực lượng đạo diễn.
NCS cũng mạnh dạn đưa ra một số lưu ý khi áp dụng Thể hệ trong
sáng tạo. Đó là việc áp dụng với những kịch bản không đi theo phương
pháp hiện thực hoặc cung cách khai thác nhân vật kiểu kịch tâm lý của
Tsekhov, chú trọng nhiều tới mô tả con người hiện thực trong thế giới hành
động mà chưa bao quát được những thế giới khác của con người như thế
giới tư duy, tâm linh, tiềm thức,… Hay việc quá đề cao tính tư tưởng, sự
trang nghiêm của sân khấu mà có phần coi nhẹ tính giải trí…
Chương 2
THỂ HỆ STANISLAVSKI ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC ĐẾN

QUÁ TRÌNH CHUYÊN NGHIỆP HÓA SÂN KHẤU KỊCH VIỆT NAM
2.1. Quá trình ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski vào Việt Nam
Luận án hồi cố lại những sự kiện lớn ảnh hưởng tới việc hình thành
và phát triển của thể loại kịch Việt Nam, đặc biệt là khi các nghệ sĩ Việt
Nam được tiếp cận với Thể hệ Stanislavski. Đó là con đường gián tiếp qua
sách báo, nhất là cuốn Diễn viên tự tu dưỡng, cuốn sách đầu tiên của
Stanislavski được người Việt Nam biết tới. Rồi sau đó, nghệ sĩ Việt Nam
lĩnh hội Thể hệ trực tiếp qua các chuyên gia Liên xô giảng dạy, dàn dựng
mà ấn tượng sâu đậm nhất là về quá trình dựng vở Lu Ba. Ảnh hưởng sâu
sắc, toàn diện và chuyên nghiệp hơn khi kịch Việt Nam có được đội ngũ
các đạo diễn, nhà lý luận, cùng một số họa sĩ, giảng viên về tiếng nói, về kỹ
thuật đã qua sự đào tạo của các nước bạn, với lý thuyết cơ bản là Thể hệ
Stanislavski.
2.2. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến các thành phần sáng
tạo sân khấu
2.2.1. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến nghệ thuật diễn viên


13
Sân khấu kịch Việt Nam giai đoạn mới hình thành, diễn viên đến với
sân khấu kịch bằng sự nhiệt tâm mà không có điều kiện để học hỏi nghệ
thuật biểu diễn. Chỉ khi tiếp thu ảnh hưởng của Thể hệ, diễn viên kịch Việt
Nam mới được đào tạo, có những lý thuyết cơ sở cho nghệ thuật biểu diễn.
Những bài học nghề nghiệp càng trở nên đáng quí khi có sự so sánh của số
nghệ sĩ đã tham gia biểu diễn từ những năm trước cách mạng như Song
Kim, Đào Mộng Long, Trúc Quỳnh, Thu Hà...
Luận án phân tích một số vai diễn ấn tượng của các thế hệ nghệ sĩ
Việt Nam như NSND Đào Mộng Long, NSND Trọng Khôi, NSND Lê
Khanh… để thấy được quá trình phát triển của nghệ thuật biểu diễn thể loại
kịch Việt Nam trong thực tế hoạt động cũng như trong đào tạo.

2.2.2. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến nghệ thuật đạo diễn
Nghiên cứu sinh dựa trên lịch sử phát triển và những thành tựu của
đội ngũ đạo diễn kịch, một nghề nghiệp rất mới mẻ với sân khấu Việt Nam
để thấy được tầm quan trọng của lý thuyết Thể hệ. Các đạo diễn Việt Nam,
đặc biệt là NSND Nguyễn Đình Nghi đã thành công là do không áp dụng
kiến thức của Thể hệ Stanislavski máy móc, cứng nhắc mà tìm tòi, gắn kết
một cách có suy nghĩ, có mức độ những tinh hoa của nghệ thuật sân khấu
dân tộc, hay nói cách khác, đã mạnh dạn Việt hóa những lý thuyết Thể hệ,
biến đổi cho phù hợp với tâm lý, tập quán riêng của người Việt. Đây là vấn
đề sẽ được trở lại sâu hơn ở chương 3.
2.2.3. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến các thành phần
sáng tạo khác
2.2.3.1. Với lý luận phê bình sân khấu
Thể hệ Stanislavski đã trở thành lý thuyết sân khấu cơ bản, có ảnh
hưởng toàn diện, sâu sắc tới sân khấu Việt Nam nói chung, thể loại kịch
Việt Nam nói riêng khi đặt cơ sở cho lí luận kịch, lí luận biểu diễn nghệ
thuật sân khấu Việt Nam.


14
2.2.3.2. Với công tác biên kịch
Chính trong sự tiếp thu toàn diện, đồng bộ với Thể hệ Stanislavski,
gắn với sàn diễn đang được áp dụng chủ đạo theo quy trình lý thuyết của
Thể hệ, mở rộng hình thái xung đột… cùng với thời gian, chúng ta đã có
một đội ngũ các nhà biên kịch tài năng.
2.2.3.3. Với mỹ thuật sân khấu
Những lớp thực nghiệm của các chuyên gia Liên Xô sang trực tiếp
giảng dạy đã tạo ra một bước chuyển biến quan trọng cho các họa sĩ sân
khấu Việt Nam, khiến họ có được sự tự tin trong sáng tạo mỹ thuật sân khấu.
2.2.3.4. Các ngành khác như âm nhạc, tiếng động… hay chuyên về

một kỹ năng diễn xuất như tiếng nói sân khấu, hình thể sân khấu… cũng đã
có thay đổi lớn khi được học tập Thể hệ Stanhislavski.
2.3. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến quá trình đào tạo
nghệ sĩ
Việt Nam đã áp dụng Thể hệ Stanislavski để tập huấn, giảng dạy cho
diễn viên ngay từ trong kháng chiến chống Pháp... và liên tục trong suốt
nhiều thập niên từ khâu tuyển lựa đến những đơn nguyên luyện tập, các kỹ
năng biểu diễn, quá trình thâm nhập vai diễn… và biến Thể hệ thành hệ
thống lý thuyết được áp dụng thống nhất trong toàn quốc ở mọi trường đào
tạo nghệ thuật. Với đào tạo đạo diễn, giáo trình chủ yếu vẫn là những giáo
trình được các đạo diễn du học ở Liên Xô trở về chuyển dịch sang tiếng Việt,
đưa vào quy trình đào tạo thế hệ kế tiếp tại Việt Nam.
2.4. Thể hệ Stanislavski tiếp sức cho quá trình chuyên nghiệp hóa
sân khấu kịch Việt Nam
Sân khấu Việt Nam tiếp nhận Thể hệ Stanislavski trong một tâm thế
kính phục, mến yêu vì đó là lý luận của sân khấu Liên Xô, đất nước của
Cách mạng Tháng Mười vĩ đại, đại diện cho lý tưởng mới của thời đại. Sân
khấu kịch Việt Nam trân trọng và yêu thích đến với sân khấu Xô Viết như


15
đến một “học viện nghệ thuật”, mà trong đó tư tưởng và lý thuyết của Thể
hệ Stanislavski là hạt nhân, nhằm hình thành nên một nền sân khấu kịch
chuyên nghiệp, với một đội ngũ nghệ sĩ đủ mọi thành phần và các nhà sân
khấu học; Đặc biệt, là sự hình thành một đội ngũ đạo diễn khá đông đảo,
đóng vai trò chủ lực trong việc thúc đẩy chất lượng nghệ thuật, tạo những
bước tiến khá ngoạn mục trong lịch sử sân khấu kịch Việt Nam. Đội ngũ
đạo diễn (mà người tiêu biểu là NSND Nguyễn Đình Nghi) không những
đã làm chủ nghệ thuật dàn dựng, mà còn tìm được hướng phát triển của
kịch Việt Nam, khi vạch ra con đường Việt hóa sân khấu kịch, khiến nó

mau chóng trở thành một thể loại nghệ thuật xung kích trong việc phản ánh
hiện thực mới; đồng thời, dần mang đậm bản sắc dân tộc ở mỗi vở diễn.
Đây là một xu hướng tự giác, có quá trình suy ngẫm, thẩm thấu trên cơ sở
vận dụng hợp lý các thủ pháp của sân khấu dân tộc vào quá trình sáng tạo
và trình diễn các tác phẩm kịch; khiến sân khấu kịch Việt Nam có những
nét khác biệt, độc đáo khi đem một số vở trình diễn trên sân khấu thế giới.
Tiểu kết chương 2
Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski vào Việt Nam là một quá trình
dài lâu và toàn diện tới mọi thành phần tham gia sáng tạo sân khấu.
Trước hết là ở nghệ thuật diễn viên, luận án đã mô tả những thay đổi
trong nhận thức của nghệ sĩ khi tiếp nhận Thể hệ Stanislavski để có điểm tựa
cho quá trình sáng tạo vai diễn. Chúng ta đã tiếp thu, ứng dụng Thể hệ vào
công tác đào tạo diễn viên từ khâu tuyển lựa đến quá trình đào tạo. Các thế
hệ diễn viên Việt Nam giai đoạn giữa thế kỷ XX đến nay, trong suốt cuộc đời
hoạt động đã luôn gắn bó với lý thuyết của Thể hệ.
Thể hệ Stanhislavski mang đến những kiến thức quý giá cho mọi
thành phần nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, nhưng đặc biệt là những thay đổi
quan trọng về chất lượng cho nghệ thuật đạo diễn. Các thế hệ đạo diễn kịch
Việt Nam đã trực tiếp sử dụng kiến thức Thể hệ trong dàn dựng, huấn luyện


16
diễn viên, tìm tòi xu hướng Việt hóa cho thể loại kịch Việt Nam. Điển hình
là NSND Nguyễn Đình Nghi đã tiếp nhận kiến thức tiên tiến của nhân loại
cùng những thủ pháp nghệ thuật của sân khấu kịch hát truyền thống.
Sân khấu kịch Việt Nam sau hàng loạt các tác phẩm lí luận của sân
khấu Xô Viết, dựa trên cơ sở triết học, mĩ học... của nền nghệ thuật hiện
thực mà đáng chú ý nhất là ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đã định hình
được nền tảng tư tưởng, kiến thức. Thể hệ Stanislavski giúp các nhà hoạt
động sân khấu Việt Nam phát triển từ sự say mê nghệ thuật và năng khiếu

nhận xét bẩm sinh nay đã có trong tay hệ thống kiến thức khoa học, có
phương pháp kĩ thuật để nghiên cứu một cách khoa học.
Các tác động này còn lan toả tới mọi thành phần tham gia sáng tạo
khác của sân khấu như tác giả kịch bản, mỹ thuật sân khấu, âm thanh, ánh
sáng…
Chương 3
BÀI HỌC NGHỀ NGHIỆP TỪ ẢNH HƯỞNG CỦA THỂ HỆ
STANISLAVSKI
3.1. Bài học về quá trình Việt hóa những ảnh hưởng ngoại sinh
Thể loại kịch Việt Nam là một trong những thành công của việc tiếp
biến, Việt hóa các yếu tố văn hóa ngoại sinh. Đó là sự tiếp nhận ảnh hưởng
của văn hóa Pháp để hình thành thể loại kịch. Rồi trong quá trình phát triển,
kịch Việt Nam tiếp biến ảnh hưởng của nhiều nền sân khấu trên thế giới,
nhưng trực tiếp và toàn diện là ảnh hưởng của sân khấu Liên Xô, mà đậm
nét nhất là của Thể hệ Stanislavski. Là những “môn đồ” của Thể hệ, những
nghệ sĩ Việt Nam đã tiếp thu một cách sáng tạo tinh hoa của sân khấu thế
giới vào thể loại kịch Việt Nam. Sự kết hợp giữa lý thuyết phương Tây và
hình thức diễn tả bối cảnh “giả định” phương Đông đã mở rộng dung lượng
phản ánh của sân khấu.


17
Đi đầu trong cung cách này phải kể tới đạo diễn, NSND Trần Hoạt và
sau đó là các đạo diễn NSND Xuân Đàm, NSND Xuân Huyền… cũng có
những thành công nổi bật. Đặc biệt, NSND Nguyễn Đình Nghi không chỉ thực
hành sáng tạo tác phẩm mà còn phát triển thành lý luận cho phương pháp này.
Luận án phân tích một số tác phẩm thành công của người đạo diễn tài
danh Nguyễn Đình Nghi với phương pháp xử lý những tình huống kịch theo
cung cách của sân khấu phương Đông. Cùng song hành với đội ngũ đạo diễn
là các họa sĩ đã giúp họ thực hiện tốt ý tưởng với phần trang trí gợi tả.

3.2. Thể hệ Stanislavski với sân khấu kịch Việt Nam hiện đại
3.2.1. Sân khấu kịch dưới góc nhìn soi chiếu từ sự phát huy Thể hệ
Stanislavski
Do đặc điểm hiện thực đất nước nên sân khấu kịch Việt Nam luôn đặt
mục tiêu chính là tuyên truyền, động viên tinh thần của nhân dân để tiến
hành chiến tranh cách mạng, giải phóng dân tộc. Những năm đất nước tiến
hành chiến tranh và khoảng 10 năm sau giải phóng (1975- 1985) là giai
đoạn sân khấu đi theo xu hướng hiện thực về nội dung, về nghệ thuật một
cách tương đối thuần chất. Các vở diễn đề cao tính giáo dục thông qua ý
nghĩa tích cực của tính tư tưởng trong tác phẩm, điều mà Stanislavski đã
đòi hỏi về tầm quan trọng của tư tưởng trong nghệ thuật.
Tuy nhiên, cũng do đáp ứng đòi hỏi về nhiệm vụ chính trị nên nhiều
khi, tính nghệ thuật, hình tượng nhân vật còn mờ nhạt. Cách hiểu về sự thật
sân khấu còn mang ít nhiều tính khái lược. Đôi khi, tính hiện thực và sự
thật sân khấu đã bị hiểu một cách sơ lược, công thức…
Các nghệ sĩ Việt Nam đã cố gắng áp dụng những bài học của Thể hệ
Stanislavski trong lĩnh vực sáng tạo, biểu diễn theo phương pháp hiện thực
tâm lý. Điều đó đòi hỏi sáng tạo những kịch bản giàu ý nghĩa hiện thực, và
cũng cần có các nghệ sĩ thực hiện phương pháp nghệ thuật biểu diễn hiện
thực tâm lý. Luận án dẫn chứng những nghệ sĩ đạt tới độ chân thực nghệ


18
thuật từ những thế hệ các NSND Song Kim, Đào Mộng Long… đến thế hệ
diễn viên sau này như NSND Trọng Khôi, Lê Khanh...
Các nghệ sĩ đạo diễn thế hệ đầu tiên của Việt Nam (dẫn chứng cách
làm việc cực kỳ nghiêm cẩn của NSND Nguyễn Đình Nghi trong dàn tập,
hướng dẫn và đào tạo diễn viên) là những người thực hành các bài học của
Thể hệ một cách bài bản.
3.2.2. Sân khấu thời kỳ sau Đổi mới (1986 - nay)

Thời kỳ này, tầm ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đã có nhiều đổi
khác khi người làm sân khấu có cái nhìn đa chiều hơn về hiện thực cuộc
sống, nhiều cơ hội tiếp cận với thế giới. Trong không khí đó, nhiều nghệ sĩ
không đủ bình tĩnh để lọc lựa nên đã rời bỏ những nguyên lý Thể hệ
Stanislavski để chạy theo xu hướng dàn dựng, biểu diễn hời hợt, dễ dãi
dưới những vỏ hình thức mới. Thêm nữa, trong bối cảnh sân khấu bị cạnh
tranh khốc liệt với nhiều hình thức giải trí hiện đại, rồi chủ trương xã hội
hóa sân khấu… đã biến các vở diễn trở thành hàng hóa, khiến đội ngũ nghệ
sĩ cắt bớt quy trình tập, dàn dựng, dẫn tới hệ lụy không nhỏ cho chất lượng
nghệ thuật. Luận án đã lấy dẫn chứng từ các cuộc phỏng vấn sâu với diễn
viên, đạo diễn của các nhà hát kịch Hà Nội, nhà hát kịch Việt Nam… và ý
kiến của nghệ sĩ thành phố Hồ Chí Minh.
3.2.3. Cần phát huy tinh thần nghiêm túc của Thể hệ Stanislavski
Các nghệ sĩ Việt Nam đã có những thành công khi Việt hóa các yếu
tố ngoại sinh để gần gũi với tâm lý thưởng thức, cách làm và điều kiện thực
tế của đất nước. Những sáng tạo này trên cơ sở hiểu biết nghiêm túc về Thể
hệ Stanislavski, và đó cũng là con đường khoa học để giúp sân khấu kịch
Việt Nam thoát khỏi tình trạng “nghiệp dư hóa” sàn diễn chuyên nghiệp.
Nghiên cứu sinh mạnh dạn đưa ra một số nguyên tắc:
3.2.3.1. Tính tư tưởng vẫn là yêu cầu cao đối với tác phẩm sân khấu


19
Nếu tác phẩm sân khấu không có mục đích tư tưởng và nghệ thuật
mà chỉ đơn thuần giải trí thì vở diễn đó đã phủ nhận giá trị nhận thức, giá
trị giáo dục của nghệ thuật. Rất cần đáp ứng nhu cầu giải trí của công
chúng, nhưng không thể coi đó là mục đích cao nhất của tác phẩm sân
khấu, mà cần giúp khán giả thông minh hơn, có thêm kinh nghiệm sống
thông qua tính tư tưởng cao của tác phẩm, như đòi hỏi có ích của Thể hệ
Stanislavski.

3.2.3.2. Vận dụng sáng tạo kết hợp nhuần nhuyễn giữa thể nghiệm,
đồng cảm và gián cách để khám phá, phát hiện đời sống con người - nhân
vật
Phương pháp sáng tác phổ quát của sân khấu hiện đại là phương pháp
hiện thực tiên tiến, và cùng với nó, có nhiều cách thức thể hiện khác, nhất
là trong xử lý diễn xuất vai kịch của diễn viên. Song, dù theo phương thức
nào, thì ít nhiều không thể đứng ngoài phương pháp sáng tác chung là sự
phối kết hợp nhuần nhuyễn và điêu luyện giữa trí tuệ, cảm xúc và nguyên lý
thẩm mỹ ước lệ nhằm khám phá, phát hiện và phản ánh con người thời đại
ngày nay. Bởi vậy, Thể hệ Stanislavski vẫn còn là những bài học lý luận và
thực tiễn sáng tạo hữu ích, thực tế, khoa học và có hiệu quả đối với việc nghiên
cứu nhân vật, nghiên cứu hoàn cảnh kịch. Sáng tạo theo phương pháp biểu
diễn nào, người diễn viên vẫn cần phải tìm hiểu, nắm rõ nhân vật mình đóng
để trên cơ sở đó, có được những trạng thái tinh thần phù hợp.
Ngoài ra, chúng ta cũng cần chú ý tới một số nguyên lý do chính
Stanislavski gợi ra vào giai đoạn cuối của cuộc đời mình và được các thế hệ
nghệ sĩ sau ông nghiên cứu, áp dụng. Đó là:
Nguyên lý sáng tạo, bổ sung, lấp đầy những “khoảng trống” kịch
bản
Trong mỗi kịch bản luôn dành lại những “khoảng trống gợi tưởng
thích hợp” cho các thành phần (đặc biệt là nghệ thuật diễn viên) tham gia


20
sáng tạo bổ sung, lấp đầy, nhằm phản ánh hoàn chỉnh nội dung cốt truyện
kịch về số phận các nhân vật theo định hướng của nhiệm vụ tối cao và các
tiêu chuẩn chân – thiện – mỹ của dân tộc và thời đại.
Nguyên tắc giữ gìn sự “thanh xuân” của biểu diễn vai kịch
Sự “thanh xuân hóa” thường xuyên đối với nhân vật chính là phẩm
chất chuyên nghiệp của người diễn viên và hiện thân cho tâm hồn nghệ sĩ.

Tiểu kết chương 3
Thể hệ Stanislavski không “nhất thành bất biến” mà luôn được sửa
đổi, phát triển, bổ sung cho thích hợp với hiện thực đời sống của từng giai
đoạn lịch sử xã hội và dân tộc. Như thái độ ứng xử với các yếu tố ngoại
sinh khác, nghệ sĩ sân khấu Việt Nam đã tìm kiếm con đường tiếp nhận Thể
hệ Stanislavski để rồi Việt hóa cho phù hợp với tâm thức riêng của công
chúng, cũng là cách “làm mới” lý thuyết này.
NCS đã tìm hiểu những thành công của sân khấu kịch Việt Nam
dưới ảnh hưởng từ Thể hệ Stanislavski qua những tác phẩm, những nghệ sĩ
xuất sắc. Đó là những cá nhân nổi bật ở từng thời kỳ phát triển của thể loại
kịch như NSND Nguyễn Đình Nghi, NSND Đào Mộng Long, NSND
Trọng Khôi, NSND Lê Khanh…
Tuy nhiên, sau năm 1986, bước vào giai đoạn phát triển mới, Thể
hệ Stanislavski cứ lu mờ dần trong thực tế sáng tạo, diễn xuất của các diễn
viên ở các đơn vị nghệ thuật. Các đạo diễn không còn tuân thủ quy trình
dàn dựng, bỏ qua những bước cần thiết để giúp diễn viên nghiên cứu kịch
bản, vai diễn… Luận án phân tích nguyên nhân hiện trạng nghiệp dư hóa
sàn diễn kịch trong những thập niên đầu thế kỷ XXI, và mạnh dạn chỉ ra
nguyên nhân sâu sa của hiện tượng này là do sự thờ ơ, xa rời lý thuyết Thể
hệ. Theo phương pháp phổ quát của sáng tác sân khấu hiện đại, các nghệ sĩ
biểu diễn vẫn cần tới những quy trình khoa học của Thể hệ Stanislavski để
tìm hiểu, nắm vững nhân vật. Từ cơ sở này, NSC cho rằng, để có thể khắc
phục những yếu kém hiện nay, đội nghệ sĩ cần phát huy tính nghiêm túc,


21
tinh thần của Thể hệ nhằm xốc lại lửa nhiệt tình và sự hi sinh cho nghệ
thuật, đem lại những thành quả mới cho sân khấu kịch Việt Nam. Ngoài ra,
xuất phát từ những điểm được bổ sung từ những nghiên cứu mới, NCS
mạnh dạn đề nghị diễn viên cần thực hiện Nguyên lý sáng tạo bổ sung lấp

đầy những “khoảng trống” của kịch bản và Nguyên tắc giữ gìn sự “thanh
xuân” trong biểu diễn vai kịch.
KẾT LUẬN
Sân khấu kịch Việt Nam ra đời tương đối muộn trong bối cảnh
chung của một quốc gia có nền nghệ thuật sân khấu lâu đời với các thể loại
sân khấu kịch hát dân tộc phong phú, đa dạng, nhưng nó đã mau chóng trở
thành một kịch chủng mũi nhọn khi phản ánh nhanh, mạnh và trực diện
những vấn đề của hiện thực. Trong quá trình phát triển, sân khấu kịch Việt
Nam đã chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố ngoại sinh, nhưng sâu đậm nhất là
của Thể hệ Stanislavski.
NCS đã cố gắng xuất phát từ những ý kiến của chính Stanislavski
để giới thiệu những nội dung cơ bản, đặc biệt là tập trung diễn giải các bộ
phận chủ yếu xác lập nên học thuyết của Stanislavski về nghệ thuật sân
khấu cũng như đặt các thành tố này trong mối quan hệ có tính hệ thống của
Thể hệ.
Đó là lý thuyết về sân khấu hiện thực chủ nghĩa, lý thuyết có vai
trò nền tảng, cốt lõi, chìa khóa để tìm hiểu Thể hệ; Lý thuyết về “nghệ
thuật biểu diễn hiện thực tâm lý”, trường phái do ông xây dựng trên quan
niệm biểu diễn thể nghiệm và thể hiện; Hệ thống những bài học về nghệ
thuật đạo diễn; Lý thuyết về “Đạo đức của người nghệ sĩ sân khấu”, một
trong những lý thuyết trọng tâm và quan trọng, đề cao vai trò rèn luyện đạo
đức diễn viên.
NCS đã tìm hiểu những giá trị mang tính cách tân của Thể hệ
Stanislavski ở sân khấu Nga nói riêng và sân khấu thế giới nói chung. Thể


22
hệ Stanislavski đã, đang và vẫn sẽ là một hệ thống lý luận và kỹ năng về
nghệ thuật biểu diễn theo phương pháp hiện thực tâm lý được nhiều thế hệ
nghệ sĩ tiếp tục truyền dạy trên quy mô toàn thế giới như một trong những

phương pháp đào tạo diễn viên quan trọng và cơ bản.
Trên cơ sở những hiểu biết cơ bản về Thể hệ Stanislavski, NCS tìm
hiểu về ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski với sân khấu kịch Việt Nam
trong tiến trình phát triển lên chuyên nghiệp. Đó là một quá trình ảnh
hưởng dài lâu, toàn diện tới mọi thành phần tham gia sáng tạo sân khấu.
Luận án mô tả những thay đổi nhận thức cơ bản của diễn viên trong
nghề nghiệp, khi được tiếp nhận Thể hệ để có điểm tựa cho quá trình sáng
tạo vai diễn. Dựa vào những ý kiến của chính các nghệ sĩ thời kỳ trước, mò
mẫm tự tìm tòi cách thức nhập vai đến những tiến bộ của họ khi tiếp nhận
Thể hệ với minh chứng là những thành công lớn ở các nghệ sĩ tiêu biểu.
Chúng ta đã tiếp thu, ứng dụng hệ thống một cách hiệu quả nhất vào công
tác đào tạo diễn viên từ khâu tuyển lựa đến cả quá trình huấn luyện, đào
tạo. Rồi khi hành nghề, đây cũng là lý thuyết điểm tựa để người diễn viên
tìm hiểu, thẩm thấu vai kịch cũng như trình diễn nhân vật của mình. Nói
cách khác, các thế hệ diễn viên giai đoạn sau này, kể từ những thập niên
cuối thế kỷ XX, trong suốt cuộc đời hoạt động đã luôn gắn bó với Thể hệ
Stanislavski.
Thể hệ Stanhislavski để lại trong kiến thức, nhận thức làm nghề và
tâm trí của người làm sân khấu Việt Nam nói chung, sân khấu kịch Việt
Nam nói riêng, là hết sức rõ rệt, nhưng đặc biệt là những thay đổi quan
trọng về chất lượng khi trở thành nền tảng cơ bản từ lý thuyết tới thực hành
cho nghệ thuật đạo diễn Việt Nam. Các đạo diễn tiếp nhận Thể hệ, áp dụng
trong dàn dựng, trong huấn luyện diễn viên, trong tìm tòi xu hướng Việt
hóa cho thể loại kịch Việt Nam khi tiếp nhận vào tác phẩm không chỉ
những kiến thức của Thể hệ mà cả những tri thức tiên tiến của sân khấu


23
nhân loại hiện đại và những thủ pháp nghệ thuật của sân khấu kịch hát
truyền thống dân tộc.

Đội ngũ nghệ sĩ của sân khấu kịch Việt Nam sau khi được học tập
từ hàng loạt các tác phẩm lý luận của sân khấu Xô Viết, dựa trên cơ sở triết
học, mĩ học... của nền nghệ thuật hiện thực chủ nghĩa đã định hình được
nền tảng tư tưởng. Tuy chưa đông đảo, song dần dần đã xuất hiện những
người chuyên nghiên cứu về mặt lý luận sân khấu mà đáng chú ý nhất là
nền tảng kiến thức sân khấu cơ bản cũng là Thể hệ Stanislavski. Ảnh hưởng
lớn từ Thể hệ đã đem lại sự chắc chắn cho những nhà lý luận phê bình sân
khấu Việt Nam khi được trang bị hệ thống kiến thức để nghiên cứu sân
khấu một cách khoa học.
Các tác động này còn lan toả tới các thành phần tham gia sáng tạo
khác của sân khấu như tác giả, mỹ thuật sân khấu, âm thanh, ánh sáng, lý
luận phê bình… Ở mọi thành tố nghệ sĩ tham gia sáng tạo sân khấu Việt
Nam thời kỳ những thập niên giữa thế kỷ XX, người ta đều tìm thấy những
dấu vết ảnh hưởng rõ rệt của Thể hệ Stanislavski qua tác phẩm và ở những
trang viết, những bản hồi ký nghệ thuật…; Và nó cũng là hành trang tri
thức ảnh hưởng lớn tới sáng tạo nghệ thuật sau này của đội ngũ nghệ sĩ,
nhà hoạt động sân khấu. NCS nhận định, Thể hệ Stanislavski đã góp phần
không nhỏ để sân khấu kịch Việt Nam phát triển nhanh trong quá trình
chuyên nghiệp hóa thể loại này.
Nhưng, như nhiều yếu tố ngoại sinh khác, các nghệ sĩ Việt Nam đã
tìm kiếm con đường tiếp nhận Thể hệ Stanislavski để rồi Việt hóa cho phù
hợp với hiện thực đời sống và tâm thức riêng của công chúng, cũng là cách
“làm mới” lý thuyết này. Với lòng tự hào và tình yêu, sự hiểu biết đối với
nghệ thuật sân khấu truyền thống của dân tộc, được thụ hưởng những tinh
hoa của nghệ thuật thế giới để có trình độ lý luận, các nghệ sĩ hàng đầu của
sân khấu Việt Nam đã tìm tòi, áp dụng những phương pháp ước lệ, cách