Sự nhầm lẫn chết người giữa sâm và cây thương lục

Sự nhầm lẫn chết người giữa sâm và cây thương lục
Kiến Thức Nhân Sâm

Hiện nay trên thị trường đang có nhầm lẫn giữa cây mà người ta gọi là sâm, đẳng sâm và cây thương lục
Mỹ. Do hiểu lầm mà giá trên thị trường loại này (thương lục) trở nên đắt. Lương y Phan Công Tuấn sẽ
trao đổi với chúng ta về loại cây đặc biệt này.

Cây thường lụcTừ một bản tin trên báo Quảng Nam ngày 25/6/2008 : “Mô hình trồng cây đẳng sâm đầu
tiên ở Tam Kỳ đạt kết quả khả quan”, trong vòng 5 ngày sau đó có đến 3 tờ báo là Người Lao động,
Nông nghiệp Việt Nam, Thanh Niên đã liên tục đăng lại nội dung bài này. Một sinh viên năm thứ 4 của
Đại học Sư phạm Đà Nẵng (lớp 05 CSM2) là Lê Thị Minh Châu đã cất công đến địa chỉ các báo giới
thiệu để năn nỉ xin cho kỳ được một mẩu cây, cả củ đem về định nuôi cấy mô nhân giống làm đề tài
nghiên cứu khoa học. Mất một ngày tìm đọc tài liệu mà không thấy cây sâm nào giống mẫu vật đang có
nên bạn sinh viên nọ đã tìm đến Văn phòng đại diện Tạp chí Cây thuốc quý (CTQ) nhờ xác định.

Trước đó, sáng ngày 26/7/2004, một độc giả là bác Phạm Ngọc Tảo, 75 tuổi, cán bộ hưu trí tại tổ 64,
phường An Khê, quận Thanh Khê, Đà Nẵng cũng có một thắc mắc nhờ giải đáp. Nguyên là bác được
người quen biếu một cây thuốc gọi là “sâm ngọc linh”, bác đã trồng, chăm sóc cẩn thận và thu được củ
rễ và quả hạt nhưng chưa dám sử dụng, vì ngờ ngợ thấy cây thuốc đó không được giống hình cây sâm
ngọc linh. Bác đã viết thư và gửi mẫu cây tới tòa soạn CTQ để hỏi, nhưng do đường xa, mẫu cây lá bị
khô héo khó xác định nên tòa soạn chưa trả lời kịp. Vì vậy bác đã lần theo địa chỉ trên tạp chí tìm đến tôi
để hỏi.
Thương lục còn có tên là trưởng bất lão, kim thất nương, tên khoa học là Phytolacca acinosa Roxb. (P.
esculenta Van Houtte), là cây mới được di thực du nhập vào nước ta mấy thập kỷ gần đây. Trong nước
vốn có sẵn loài thương lục Phytolacca decandra L. còn gọi là thương lục Mỹ (Phytolacca americana L.)
hay dân gian còn gọi sâm voi vì cây mau lớn, sau 6 – 7 tháng cho củ to bằng cổ tay hình rất giống củ
sâm (sự nhầm lẫn chết người từ đây mà ra).


Trên thực tế, thương lục không phải là vị thuốc xa lạ gì đối với Đông y. Trong sách thuốc đầu tiên Thần
Nông bản thảo kinh xuất hiện cách đây gần 2.000 năm đã có ghi chép tỉ mỉ về vị thuốc này nhưng xếp nó

vào nhóm “hạ phẩm” vì là thuốc có độc, không được dùng nhiều và lâu dài, nên ít được thầy thuốc sử
dụng phổ biến.
Xin trích phần giới thiệu về cây thương lục Phytolacca acinosa Roxb trong Từ điển cây thuốc của
Võ Văn Chi:
Mô tả: Cây thảo sống nhiều năm, cao tới 1,5m. Rễ củ mập. Thân hình trụ nhẵn, màu xanh lục, ít phân
nhánh. Lá mọc so le, phiến xoan ngược to, dài 12 – 25cm, rộng 5 – 10cm; cuống lá 3cm, đầu nhọn tù,
gốc nhọn. Chùm hoa đối diện với lá song không gắn trước lá, cao 15 – 20cm; 5 lá đài trắng, nhị 8, lá
noãn 8 – 10. Quả mọng, hình cầu dẹt, có 8 – 10 quả đại với vòi nhụy tồn tại, khi chín có màu tía đen, hạt
đen, dẹp, hình thận hay tròn. Hoa tháng 5 – 7, quả tháng 8 – 10.
Bộ phận dùng: Rễ củ – Radix Phytolaccae, thường gọi là thương lục.
Nơi sống và thu hái: Loài cây Ấn Độ được trồng nhiều làm cảnh và làm thuốc. Trồng bằng mầm rễ và
bằng hạt. Có thể thu hoạch rễ vào mùa thu hay mùa đông. Đào rễ về, cắt bỏ rễ con, rửa sạch, thái mỏng
và phơi khô. Có khi người ta ngâm vào rượu có pha mật ong rồi mới phơi hay sấy khô.
Thành phần hóa học: Trong củ có một chất độc đắng gọi là phytolaccatoxin, rất nhiều muối kali nitrat, axit
oxymyristinic và một chất steroid saponin; có sách nêu có axit esculentic.
Tính vị, tác dụng: Rễ có vị đắng, tính lạnh, có độc. Có tác dụng trục thủy tiêu thũng, thông lợi nhị tiện, giải
độc tán kết. Ở Ấn Độ cây được xem như có tác dụng gây ngủ. Trong rễ có steroid saponin, chất này có
tác dụng diệt tinh trùng.
Công dụng: Thông thường trị:
– Thủy thũng, cổ trướng, nhị tiện không thông.
– Viêm loét cổ tử cung, bạch đới nhiều.
– Đinh nhọt và bệnh mủ da. Hiện nay thường dùng để chữa những trường hợp phù nề, ngực bụng đầy
trướng, cổ đau khó thở. Ngày dùng 3 – 10g dạng thuốc sắc, dùng riêng hay phối hợp với các vị thuốc
khác. Ở Ấn Độ dầu rễ trị đau khớp.
Bài thuốc chữa bệnh có thương lục
– Chữa viêm thận cấp và mạn: Thương lục 10g, thịt lợn 60g, cho nước vào nấu chín, chia làm 3 lần ăn
trong ngày.
– Chữa chứng đau cổ họng: Dùng rễ thương lục hơ nóng bọc vải chườm vào cổ.
– Bệnh mủ da: Thương lục 15g, bồ công anh 60g, nấu nước rửa.
Chú ý:

– Không dùng cho phụ nữ có thai và người tỳ vị hư nhược.
– Một số người nhầm gọi nó là sâm cao ly, nhân sâm, dẫn đến trường hợp ngộ độc, do đó phải hết sức
cẩn thận.


Xin được nói thêm, trong hầu hết các tài liệu dược học của các tác giả như Đỗ Tất Lợi, Võ Văn Chi, Lê
Trần Đức, Trần Văn Kỳ… mà tôi tham khảo khi viết về cây thuốc thương lục đều có ghi chú vấn đề nhầm
lẫn chết người này. Như trong sách Trồng hái và dùng cây thuốc của Lê Trần Đức, NXB Nông nghiệp in
năm 1984 đã từng lưu ý: “Hiện nay củ thương lục được bán ở Hà Nội và chở vào miền Nam bán với tên
giả mạo hồng sâm hay phòng sâm. Củ thương lục chính là một vị thuốc công hạ mãnh liệt, có thể gây
sảy thai… Dù người khỏe mạnh mà dùng thì cũng tổn thương gân cốt và hại thận”.
Những cảnh báo như vậy nếu chỉ nằm trong các sách chuyên môn thì khó có điều kiện tiếp xúc với
quảng đại quần chúng. Vì thế mới có sự lầm lẫn như trên đã nói tưởng cây sâm, trồng nhầm thương lục.

hân biệt sâm ngọc linh với rễ cây thương lục
Trong số các bài trước, chúng tôi đã giới thiệu với các bạn một số loại sâm ngọc linh giả và những loại củ thường
được mua bán với danh nghĩa sâm ngọc linh. Trong bài này, chúng tôi xin giới thiệu với các bạn một loại củ thuộc
loại hạ đẳng trong đông y, nhưng có hình thức rất giống với nhiều loại sâm khác nhau nên khiến nhiều người lầm
tưởng sâm thật. Chính vì hình dáng giống sâm thật nên mang lại những nguy hiểm cho sức khỏe con người.

Sâm ngọc linh giả-Cây thương Lục
Cây thương lục, là loại cây có nguồn gốc từ Châu Mỹ, được du nhập và thuần hóa tại nước ta trong những thập niên
gần đây, tên khoa học là Phytolacca acinosa Roxb. Ngoài ra , một loại thương lục khác đã có mặt rất sớm ở Việt
nam, được gọi là Sâm Voi. Sở dĩ loài cây này có tên như thế bởi củ chúng lớn rất nhanh, trong thời gian 6-8 tháng
đã cho củ khá to, trông giống sâm thật, và đây là nguyên nhân chính khiến nhiều người nhầm lẫn. Ngoài hình dáng,
chuyện chế biến loại củ nay thành sâm cũng không khó, thường loại củ này được cắt nhỏ, mỏng phơi khô, cho vào
ngâm với mật ong rừng và rượu 400
Sẽ không có gì đáng nói nếu loại sâm này không mang lại nguy hiểm cho người dùng, tuy nhiên điều đáng nói là tất
cả các bộ phận của cây thương lục đều mang độc. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, lượng phytolaccatoxin ở mức cao có
mặt ở tất cả các bộ phận từ rễ thân, củ của cây thương lục. Nếu người sử dụng ăn phải lượng chất này ở mức cao

có thể gây nguy hiểm tính mạng. Ngoài ra , một số bộ phận khác như lá chứa chất glucoside (cũng là độc chất),
trong rễ còn có steroid saponin (chất này được cho là có tác dụng diệt tinh trùng)…..
Trong đông y từ lâu đời sử dụng cây thương lục như một vị thuốc chữa bệnh nhưng được xếp vào loại hạ đẳng, hầu
hết trong các sách y học đều lưu ý khi sử dụng cây này.

« Previous‹ PlaybackStopPlay ›Next »


CẢNH BÁO VỀ SỰ NHẦM LẪN GIỮA CỦ THƯƠNG LỤC VỚI CỦ NHÂN
SÂM
Mặc dù đã có rất nhiều bài viết cảnh báo về sự nhầm lẫn giữa củ của cây Thương lục với củ nhân Sâm
nhưng tình trạng nhầm lẫn này vẫn xảy ra đối với người dân vùng Tây Bắc. Từ những thông tin của nhóm
sinh viên K52 Đại học Nông học về một loài sâm cho củ to và bán giá đắt hơn các loài sâm khác trên thị
trường, chúng tôi đã tiến hành thu thập mẫu cây và trồng tại nhà lưới Trường Đại học Tây Bắc. Qua quan sát
đặc điểm hình thái đặc trưng và xác nhận từ phía cán bộ Trung tâm Dược liệu Sapa, mẫu cây chúng tôi thu
thập và trồng không phải cây Sâm mà chính là cây Thương lục.
Do hình dạng củ giống với củ nhân Sâm nên các hộ dân đã có sự nhầm lẫn. Hiện nay, loài cây này đang được rất
nhiều hộ dân huyện Thuận Châu trồng tại vườn nhà với số lượng nhỏ, khoảng 3-5 cây/hộ. Quan sát tại Tổ 4 phường
Quyết Tâm và Cầu bản cá - thành phố Sơn La chúng tôi cũng phát hiện có loài cây này được người dân trồng trọt
ven đường, vừa thu hoạch củ, vừa làm cây cảnh. Qua trao đổi với những hộ dân trồng cây này và rất nhiều sinh
viên, tất cả những người được hỏi đều trả lời loài cây được hỏi là cây Sâm. Từ những thông tin thu thập được cho
thấy mức độ nguy hiểm của sự nhầm lẫn về loài cây này cần được cảnh báo sớm để tránh những nguy hại ảnh
hưởng tới sức khoẻ con người khi sử dụng chúng.
Trong bài viết này, chúng tôi xin cung cấp một số thông tin quan trọng về cây thương lục:
Theo tài liệu ghi chép trong sách Trồng hái và dùng cây thuốc của tác giả Lê Trần Đức xuất bản năm 1983 và sách
Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam của tác giả Đỗ Tất Lợi xuất bản năm 2006 đều viết: “Thương lục là một vị
thuốc dùng từ lâu đời trong y học cổ truyền phương đông. Vị thuốc Thương lục được ghi chép dùng làm thuốc đầu
tiên trong bộ sách “Thần nông bản thảo” biên soạn vào năm 200 sau Công nguyên nhưng được xếp vào loại hạ
phẩm, nghĩa là có tác dụng nhưng có độc tính”. Sách Trồng hái và dùng cây thuốc cũng có lưu ý: “ Củ Thương
lục chính là một vị thuốc công mãnh liệt, có thể gây xảy thai, cấm dùng đối với phụ nữ có thai và người tỳ hư ỉa

lỏng. Dù người khoẻ mạnh mà dùng thì cũng tổn thương gân cốt và hại thận”.
Cây thương lục hay còn gọi là Trưởng bất lão, Kim thất nương. Tên khoa học: Phytolacca esculenta Van Hout. Họ
Thương lục: Phytolaccaceae.
1. Phân bố
Cây Thương lục mới di thực vào nước ta khoảng 10 năm trở lại đây (Đỗ Tất Lợi, 2006). Trong nước ta vốn có sẵn
một loài có tên khoa học Phytolacca decandra L. nhưng ít phổ biến.
2. Mô tả cây
Thương lục thuộc loại cây thảo, sống lâu năm. Cây mọc thẳng, cao từ 1,0 – 1,5 m. Thân nhẵn hình trụ tròn hoặc hơi
có cạnh, màu xanh lục hay pha đỏ tím. Lá đơn mọc so le, phiến lá hình trứng tròn, đầu lá nhọn, có cuống lá, mép
lá nguyên, hai mặt lá nhẵn, dài 10 – 38 cm; rộng 13-14 cm. Hoa mọc thành chùm dài ở ngọn, lúc đầu màu trắng,
sau biến màu hồng nhạt, hoa mẫu 5. Quả mọng hình cầu dẹt có 8-10 múi, khi chín màu tím đen. Hạt đen nhánh,
vỏ hạt dày và cứng.Rễ củ to, hình trụ có phân nhánh dáng tựa củ sâm, vỏ củ có nhiều nốt sần sùi, màu vàng
nhạt, bên trong củ nạc màu hồng nhạt hoặc trắng ngà, cắt đôi củ có nhiều vòng vân tròn. Đưa củ tươi chạm nhẹ đầu
lưỡi thấy ngứa.
3. Thành phần hoá học
Trong rễ củ Thương lục có chất độc phytolaccatoxin (C 24H30O9), rất nhiều muối kali nitrat, axit oxymiristinic và chất
saponozit (Đỗ Tất Lợi, 2006).
4. Công dụng
Theo tài liệu cổ thì Thương lục có vị đắng, tính lạnh (hàn) có độc. Vào thận kinh. Có tác dụng thông đại tiểu tiện, tháo
nước ứ ở ổ bụng trong bệnh cổ trướng phù thũng.
Dùng ngoài: Giã củ Thương lục tươi chữa các loại đau xưng mới phát. Chữa trong bụng có u báng cứng đau, dùng
củ Thương lục giã nhuyễn, chưng nóng đắp chỗ có hòn nổi cục.
Mặc dù Thương lục được sử dụng như một vị thuốc trong đông y, tuy nhiên củ Thương lục có độc. Với những người
không thuộc lĩnh vực chuyên môn về y học cổ truyền thì không nên sử dụng củ của loài cây này (ngâm rượu uống
hoặc hầm cùng các loại thực phẩm khác để ăn).


Hiện nay, vùng Tây Bắc Việt Nam vẫn còn lưu giữ được một số dược liệu với tên gọi theo địa phương, chúng được
sử dụng chủ yếu theo kinh nghiệm dân gian và truyền miệng. Chưa có những phân tích thành phần hoá học và công
dụng của chúng đối với sức khoẻ con người. Vì vậy, không nên sử dụng các loài cây này một cách tuỳ ý trong

trường hợp chưa rõ nguồn gốc và công dụng của chúng.
Có thể tham khảo thông tin về cây Thương lục trong một số trang Website:
1. />2. />Một số hình ảnh về cây Thương lục:

Cây Thương lục


Quả chín của cây Thương lục


Củ cây Thương lục

Bên trong củ Thương lục