kinh te hoc danh cho dai chung steven landsburg

Một cách nhìn
nhận khác về kinh
tế học
Bàn đến kinh tế học là nói đến
nỗ lực đi tìm lời giải thích hành vi
của các chủ thể trong nền kinh tế.
Đó có thể là người tiêu dùng, nhà
đầu tư, doanh nghiệp, chính phủ,
hay đối tác nước ngoài... Đặc thù
của kinh tế học là lời giải thích đó
nhằm vào cách tìm kiếm tối đa hóa
mục tiêu của chủ thể (tối đa hóa sự
tiện ích, phúc lợi, hay giảm chi phí,
tăng lợi nhuận,…) trong điều kiện


các nguồn lực có hạn. Với nghĩa đó,
nhiều người xem kinh tế học chỉ
như một môn khoa học xã hội “chật
hẹp”.
Kể từ khi kinh tế học thực sự
được coi là khoa học, tức là có giả
định, giả thuyết, lý thuyết và kiểm
định thực nghiệm (có thể là bằng
các công cụ toán kinh tế), thì vấn đề
lại có vẻ diễn biến theo chiều
hướng xấu hơn. Không ít người cho
rằng kinh tế học đã trở nên “tầm
thường”, vì nó quá “xa lông”, xa rời
với thực tiễn. Tôi còn nhớ khi học

chương trình thạc sĩ kinh tế tại
Trường Đại học Quốc gia Australia,
ông thầy dạy kinh tế học vi mô năm


nào cũng ra một câu hỏi thi cho
sinh viên là: Tại sao giả định hành
vi (luôn là) thuần lý của chủ thể lại
cực kỳ quan trọng và có thể chấp
nhận được? Tôi đã cố gắng trả lời,
song đến bây giờ tôi cũng không
biết là mình đã trả lời đúng đến
đâu. Có lẽ bản thân ông thầy dạy
chúng tôi chắc cũng không có được
câu trả lời hoàn hảo(?).
Cuốn sách Kinh tế học dành cho
đại chúng đưa chúng ta tới một
cách nhìn nhận khác về kinh tế học.
Có thể nhiều người cho đây là một
cuốn sách phổ cập giới thiệu về các
nguyên lý kinh tế học. Tôi nghĩ
không hẳn như vậy. Đúng hơn, đây


là cuốn sách đem lại cho bạn mối
liên hệ gần gũi, bình dị, song cũng
rất lý trí, giữa các nguyên lý kinh tế
cơ bản và dòng chảy sôi động của
cuộc sống đang diễn ra. Các khái
niệm, thuật ngữ tưởng chừng rất

khô khan như chi phí - lợi ích, hiệu
quả, chi phí cơ hội, cạnh tranh, rủi
ro, ngẫu nhiên,… được hòa quyện
trong biết bao chuyện thường nhật,
từ việc mua soda cam và xăng, tình
bạn, tình ái, đến chứng khoán, xét
xử, tranh cử tổng thống, ngụy biện
chính sách và cả triết lý về dân
chủ…
Đọc cuốn sách của giáo sư
Landsburg cũng giống như thưởng


thức một bữa trưa từ tốn, nhẹ
nhàng, thú vị vậy. Rất nhiều món
ăn “các câu hỏi” được bày ra. Tại sao
trong nền kinh tế thị trường, cá
nhân “chỉ kiếm lợi cho riêng mình”
lại có thể bị dẫn dắt bởi “một bàn
tay vô hình” dẫn đến kết cục đẹp là
sự thịnh vượng chung của xã hội?
Tại sao “các loại thuế đều xấu”? Tại
sao đối với các nhà kinh tế, “chính
sách là một sai lầm, nhưng lại là
một sai lầm ‘thơm ngon’”?... Hứng
thú đến bất ngờ vì chúng ta được
nếm trải rất nhiều lý giải hợp lý cho
những điều tưởng chừng vô lý và cả
những điều vô lý trong những hành
vi dường như rất có lý. Và để rồi

chúng ta sẽ phần nào hiểu được vì
sao thị trường cũng
“tinh vi”, “diệu kỳ” không kém
thiên nhiên và còn hơn nữa, sự tinh
vi đó “thường xuyên giành được
những chiến công mà ngay cả thiên
nhiên cũng không dám thử”.
Kinh tế học tranh luận về cái
hợp lý và bất hợp lý, và chính vì vậy,
chân lý luôn là điều để ngỏ. Nếu đã
biết thưởng thức bữa trưa, tại sao
chúng ta không suy tư, nhâm nhi
thêm tách trà hay cà phê. Biết đâu,
chúng ta lại có lời lý giải hay hơn,
hợp lý hơn cho rất nhiều câu hỏi
mà cuốn sách (và cả cuộc sống) đặt


ra. Và khi đó, chúng ta hiểu hơn
hành vi ứng xử của con người, như
tác giả đã viết: “Hiểu biết không xa
tôn trọng là bao”.
Hy vọng cuốn sách sẽ giúp ích
cho tất cả những ai muốn nắm bắt
các nguyên lý kinh tế học cơ bản,
muốn vận dụng chúng vì một cuộc
sống tốt hơn, đẹp hơn cho mình,
người thân và xã hội.

Xin trân trọng giới thiệu với độc
giả cuốn sách rất thú vị này!
Hà Nội, ngày 27 tháng 8 năm
2010


TS. VÕ TRÍ THÀNH
Viện phó viện Quản lý Kinh tế
Trung ương


Lời giới thiệu
Vào tháng 11 năm 1974, không
lâu sau khi tôi đặt chân tới trường
Đại học Chicago để bắt đầu chương
trình cao học, tờ Wall Street
Journal xuất bản một danh sách về
“Các cách bắt nạt một nhà kinh tế”.
Danh sách này do John Tracy
McGrath soạn ra và ông này đặt ra
một loạt những câu hỏi đơn giản tới
bẽ mặt về cuộc sống hàng ngày mà
ông nghĩ rằng các nhà kinh tế học
học không thể trả lời được: Tại sao
một bao thuốc mua ở máy tự động
lại đắt hơn một bao thuốc mua ở
quầy tạp phẩm? Tại sao mức tiền


đặt cược tại các trường đua không

thể tăng theo hệ số nhỏ hơn 20 xu?
Tại sao soda cam đắt hơn xăng tới
bốn lần?
Bữa tối hôm đó, bạn tôi và tôi –
tất cả đều là học viên cao học năm
đầu – với kiến thức ít ỏi về kinh tế
– đã cười thỏa thích khi nghe
McGrath nêu ra những câu hỏi
tưởng chừng quá dễ trả lời.
Hôm nay, với gần 20 năm kinh
nghiệm đã tích lũy được, tôi nghĩ
rằng tất cả các câu hỏi của McGrath
vừa khó lại vừa khiến người ta bị
mê hoặc. Như những gì tôi còn nhớ
thì những câu trả lời mà chúng tôi


nhanh chóng đưa ra trong bữa tối
hôm đó không có gì hơn là né tránh
việc xem xét nghiêm túc những câu
hỏi trên. Tôi tin rằng chúng tôi đã
bàn luận qua loa hầu hết những câu
hỏi đó bằng cách viện đến cụm từ
“cung và cầu”, như thể chúng có ý
nghĩa ghê gớm lắm. Dù chúng tôi
cho nó là thế nào đi nữa thì chắc
rằng đó là tất cả những gì về kinh tế
học.
Còn đây là những suy nghĩ hiện
giờ của tôi về kinh tế học. Đầu tiên,

đó là việc quan sát thế giới với trí tò
mò đích thực và thừa nhận rằng thế
giới chứa đầy những bí ẩn. Thứ hai,
đó là việc cố gắng làm sáng tỏ một


cách nhất quán những bí ẩn với
những quan điểm chung là cách
ứng xử của con người thường chỉ
nhằm phục vụ một mục đích nhất
định. Đôi lúc bản thân những bí ẩn
đó – như những câu hỏi của
McGrath – lại rất khó giải thích, vì
vậy chúng ta rèn luyện bằng cách cố
gắng làm sáng tỏ những bí ẩn tương
tự trong thế giới hư cấu mà ta tạo ra
và gọi chúng là các kiểu mẫu. Nếu
mục đích chỉ nhằm hiểu được tại
sao soda cam đắt hơn xăng thì
chúng ta có thể bắt đầu bằng việc
nghĩ về một thế giới nơi mà những
thứ duy nhất người ta mua bao giờ
cũng chỉ là soda cam và xăng. Nếu


mục đích chỉ nhằm hiểu được tại
sao một số cử tri cứ nhất nhất phản
đối việc cấy silicon để nâng ngực thì
chúng ta có thể bắt đầu nghĩ về một
thế giới nơi mà giới mày râu chọn

bạn đời theo tiêu chuẩn duy nhất là
kích cỡ của đôi gò bồng đảo.
Chúng ta nghĩ về các kiểu mẫu
không chỉ bởi chúng có tính thực tế,
mà bởi suy nghĩ về các kiểu mẫu là
bài khởi động hữu ích cho quá trình
suy nghĩ về thế giới chúng ta đang
sống. Mục đích của chúng ta luôn là
nhằm hiểu được chính thế giới của
chúng ta. Bước đầu tiên để hướng
tới sự hiểu biết – và là bước mà
chúng ta chưa biết đến khi chúng ta


mới bước chân vào học cao học – đó
là việc thừa nhận thực tế rằng hiểu
được thế giới là một điều không hề
dễ dàng.
Cuốn sách này là bản tóm tắt
những bài luận về việc nhà kinh tế
học suy nghĩ như thế nào trước
những vấn đề còn chưa sáng tỏ. Nó
nói về những điều bí ẩn đối với
chúng ta, tại sao chúng ta nhăn trán
trước chúng, và chúng ta giải mã
những ẩn số ấy như thế nào. Cuốn
sách đưa ra một số bí ẩn mà tôi
nghĩ rằng đã được làm sáng tỏ trong
khi một số khác thì vẫn chưa có lời
giải đáp. Có rất nhiều lý do chính

đáng để học kinh tế, nhưng lý do


mà tôi luôn cố gắng nhấn mạnh
trong cuốn sách này là, kinh tế học
là một công cụ để làm sáng tỏ
những bí ẩn, và việc làm sáng tỏ
những bí ẩn lại hết sức thú vị.
Gần 10 năm trở lại đây, tôi có
được đặc quyền tuyệt vời là ăn trưa
mỗi ngày với một nhóm các nhà
kinh tế học lỗi lạc có tài năng phi
thường − những người chưa từng
thất bại trong việc truyền cảm hứng
cho tôi bằng sự sắc sảo, khí chất
độc đáo và khả năng tạo ra những
điều kỳ diệu. Hầu như mỗi ngày
đều có một ai đó ngồi xuống bàn ăn
cùng với một điều huyền bí mới để
làm sáng tỏ, hàng tá những lời giải


kiệt xuất và độc đáo được nêu lên,
hàng tá lý do phản đối được tung ra
và chỉ đôi khi bị bác bỏ. Chúng tôi
làm điều đó tuyệt nhiên chỉ vì niềm
yêu thích.
Cuốn sách này là một ghi chép
phong phú về những gì tôi học được
sau mỗi bữa ăn trưa. Tôi đảm bảo

rằng một vài ý tưởng là của chính
tôi, nhưng tôi không biết chắc chắn
chúng là những ý tưởng nào nữa.
Rất nhiều ý tưởng khác tôi có được
từ Mark Bils, John Boyd, Lauren
Feinstone, Marvin Goodfriend,
Bruce Hansen, Hanan Jacoby, Jim
Kahn, Ken McLaughlin, Alan
Stockman và biết bao khuôn mặt


khác đã đến và đi trong suốt những
năm qua. Tôi xin gửi lời cảm ơn
chân thành tới những người đã đưa
tôi đi cùng họ trong chuyến khám
phá đầy lý thú đó.
Cuốn sách này cũng được dành
tặng cho Bonnie Buonomo, quản lý
nhà hàng, người đã giúp tạo ra một
bầu không khí lý tưởng nhất để
nhóm chúng tôi thảo luận; và dành
cho quán Tivoli Coffee ở Rochester,
nơi đã thách thức các quy luật kinh
tế, cho phép tôi được ngồi lì ở đó
soạn bản thảo này mà chỉ tính tiền
một ly cà phê mỗi ngày.
LỜI NHẮN CHO CÁC


CHƯƠNG

Các chương tiếp theo đưa ra ví
dụ tiêu biểu về cách nhìn thế giới
qua lăng kính của các nhà kinh tế
học. Bạn đọc có thể đọc theo trình
tự các phần. Một vài chương có lấy
ý tưởng từ những chương trước đó,
nhưng các yếu tố tham khảo này
không bao giờ là yếu tố chủ yếu của
dòng sự kiện.
Các ý tưởng được trình bày trong
cuốn sách này có mong muốn đưa
ra quan điểm đúng đắn tiêu biểu
của các nhà kinh tế học chính
thống. Tất nhiên, không thể tránh
khỏi sự bất đồng ở một số điểm cụ


thể, và một nhà kinh tế học nào đó
chắc chắn cũng không tán đồng với
những gì tôi trình bày. Nhưng tôi
tin rằng hầu hết các nhà kinh tế
học đọc cuốn sách này sẽ đồng ý
rằng nó phản ánh quan điểm chung
của họ.
Bạn đọc hiểu biết sẽ nhận thấy
cuốn sách này áp dụng các lập luận
kinh tế vào phạm trù rộng trong
cách ứng xử của con người (và đôi
lúc của thế giới khách quan). Xin
bạn đọc cũng lưu ý rằng khi một

câu hỏi liên quan tới phạm vi ứng
dụng của một nguyên lý kinh tế
được đưa ra, thì tác giả vẫn luôn
thích rủi ro và mắc lỗi theo hướng


ôm đồm thái quá. Tôi tin rằng các
quy luật kinh tế mang tính toàn
cầu; chúng không kỳ thị chủng tộc
hay giới tính. Vì thế tôi tự tin rằng
không quý bạn đọc nào nhầm lẫn
cách sử dụng lặp đi lặp lại của các
đại từ như “anh ấy”, “anh ta” và
“của anh ấy” với các đại từ chuyên
dành riêng cho phái mạnh theo
cách viết và phát âm tương tự.


I. CUỘC SỐNG LÀ
GÌ?
Chương 1. Sức
mạnh của thưởng
phạt
Dây đai an toàn nguy hiểm
như thế nào?
Phần lớn các kiến thức kinh tế
có thể được tóm gọn trong những
dòng sau: “Con người sẽ phản ứng

trước thưởng phạt”. Phần còn lại chỉ
là những lời dẫn giải.
“Con người sẽ phản ứng trước
thưởng phạt” nghe đủ vô thưởng vô
phạt để hầu hết mọi người đều có
thể thừa nhận sự đúng đắn của nó
với tư cách là một nguyên lý phổ
biến. Thứ làm nên sự khác biệt của
nhà kinh tế học là sự kiên trì trong
việc xem xét nghiêm túc nguyên lý
này tại bất cứ thời điểm nào.
Tôi vẫn còn nhớ cảnh chờ đợi
nửa tiếng đồng hồ để mua một can
xăng với mức giá được chính quyền
liên bang bảo hộ vào cuối những
năm 1970. Hầu như tất cả các nhà


kinh tế học đều đồng tình rằng nếu
giá xăng được phép tăng tự do thì
người ta sẽ mua ít hơn. Nhưng giới
phi kinh tế học thì tin vào điều
ngược lại. Các nhà kinh tế học đã
đúng: Khi sự bảo hộ giá được dỡ bỏ,
những dãy hàng dài chờ mua xăng
cũng biến mất.
Niềm tin của nhà kinh tế học
vào sức mạnh của thưởng phạt rất
có ích cho anh ta, và anh ta tin
tưởng tuyệt đối vào nó như tin vào

một hướng dẫn viên khi đang ở một
nơi xa lạ vậy. Năm 1965, Ralph
Nader xuất bản cuốn Unsafe at Any
Speed, một cuốn sách kêu gọi sự
chú ý tới các yếu tố thiết kế khác


nhau khiến ô tô trở nên nguy hiểm
hơn mức cần thiết. Chính phủ liên
bang nhanh chóng phản ứng lại
bằng cách đưa ra một loạt quy định
về an toàn cho xe ô tô, bắt buộc sử
dụng dây đai an toàn, bảng đồng hồ
có đệm, vô lăng gập lại được, hệ
thống phanh đôi và kính chắn gió
chống thấm.
Ngay cả trước khi các quy định
này có hiệu lực, bất cứ nhà kinh tế
học nào cũng có thể tiên đoán được
một trong những hậu quả của
chúng: Con số tai nạn do ô tô gây ra
tăng lên nhanh chóng. Nguyên do
là, tính mạng như “ngàn cân treo
sợi tóc” trong một tai nạn chính là