Giáo trình chính sách văn hóa phần 2

ChươNQ

CHÍNH SÁCH VAN h ó a

ĩ

v iệ t nam

3 . Ỉ . C h í n h s á c h v ă n h o á V iệ t N a m t h ờ i p h o n g k iế n t ự c h ủ

3JJ. Chỉnh sácb văn hoả Việt Nam quã các bộ luật chủ yếu và các
văn bản luậtpháp khác của nhà nuức phong kiến Việt Nam
- Bộ 'Hình thư” ( ỉ042) và các văn bản luật pháp khác của nhà Lý
N ă m 1010 Lý c ô n g u ẩ n lên n g ô i v u a , ra c h iế u d ờ i đ ô về T h ă n g
L o n g , 3 0 n ă m sau, đ ờ i v u a L ý T h á i T ô n g đ ã c h o c ô n g b ố lu ậ t b ẳ n g
văn bản - bộ

Hình thư. C á c n h à n g h iê n c ứ u s ử h ọ c v à lu ậ t h ọ c đ á n h

g iá đ â y là s ự kiện q u a n trọ n g tro n g lịc h sử V iệ t N a m c ũ n g n h ư ỉịc h
s ử N h à n ư ớ c và p h á p lu ậ t V iệ t N a m . C á c sá c h n g h iê n c ứ u v ề lịc h s ử
c ũ n g n h ư g iá o ư ìn h v ề lịc h sử n h à n ư ớ c v à p h á p lu ậ t từ trư ớ c đ ế n
n a y đ ề u k h ẳ n g đ ịn h , đ â y là bộ lu ậ t th à n h v ă n đ ầ u tiê n , đ á n h d ấ u m ộ t
m ố c q u a n trọ n g tro n g lịc h sử p h á p q u y ề n V iệ t N a m . T u y n h iê n cí5íig
đ à c ó ý k iế n c h o rằ n g b ộ

Hình (hư b a n h à n h n ă m 1 0 4 2 k h ô n g p h ả i

íà bộ lu ậ t thành văn đầu tiên của N hà nước phong kiến V iệ t

lũ n h th ư x u ấ t h iệ n v à o th ờ i k ỳ đ ấ t n ư ớ c v ừ a g ià n h đ ư ợ c đ ộ c

lập , N h à n ư ớ c lấy đ ạ o P h ậ t làm q u ố c g iá o , c o n n g ư ờ i s ố n g v ớ i n h a u
n h â n ái, k h o a n h oà, v u a tự x e m m ìn h là g ạ c h n ố i g iữ a ư ờ i v ớ i d â n
(T rờ i - V u a - D ân ). V ớ i q u a n n iệ m , d â n c ó a n c ư lạ c n g h iệ p th ì
triề u đ ìn h m ớ i v ữ n g b ề n n ê n đ ẫ cỏ n h iề u c h ín h s á c h h ợ p lò n g d â n .
' B ù i xuân Đính:

Nhà nước vờ pháp luật thời phong kiển Việt Nam, N x b T ư pháp,

H à N ộ i, 2005, tr. 106.

91


V u a th ư ờ n g vi h à n h đ ế n c á c th ô n x ó m lắ n g n g h e ý k iế n d â n , c h ọ n
n g ư ờ i n ó i th ẳ n g n ó i th ậ t v à o triề u , chọn n g ư ờ i tài k h ô n g p h â n b iệ t
đ ịa vị, g ià u n g h è o .
V u a k h u y ế n k h ích k h ai h o an g , sản x u ất. H à n g n ă m , v à o n g à y
01 tết N g u y ê n Đ á n , v u a trự c tiếp cày ru ộ n g làm g ư ơ n g (g ọ i là lễ
tịc h đ iề n ). T ro n g g iai đ o ạ n n ày , n h iề u ch ù a c h iề n đ ư ợ c x â y d ự n g , tổ
c h ứ c h ộ i h è, lậ p c á c g á n h h át, m ú a rố i, đ u a t h u y ề n ... N h à n ư ớ c
p h o n g k iế n c ũ n g rấ t q u a n tâm đ ế n đ à o tạo , tu y ể n c h ọ n q u a n lại. N h à
v u a đ ã c h o x â y d ự n g V ă n m iếu Q u ố c T ử G iá m (1 0 7 0 ), k h o a c ử N h o
h ọ c V iệ t N a m đ ư ợ c m ở từ n ăm Ấ t M ă o (1 0 7 5 ) v ớ i k h o a M in h K in h
v à n h o h ọ c ta m trư ờ n g .
Đ á n g tiế c là b ộ

Hình thư k h ô n g cò n n ê n c h ú n g ta k h ô n g th ể

b iế t n ộ i d im g c ụ th ể c ủ a nó. Q u a c á c tài liệu c ó liên q u a n c ó th ể th ấ y
bộ

Hình thư đ ư ợ c v u a chi đ ạo tổ c h ứ c so ạ n th ả o m ộ t c á c h c ó h ệ

th ố n g , c ó n ộ i d u n g p h ù h ợ p vód th ự c tế, b ộ lu ậ t g ồ m n h iề u lo ạ i lu ậ t
(H ìn h sự , d â n sự , tố tụ n g ...), lu ật có h iệu lự c th ự c tế.
- C h iế u c ầ u lờ i n ó i th ẳ n g
Đ ể y ê n d â n n h à v u a c ò n c h o p h é p các q u a n v à th ầ n d â n đ ư ợ c
n ó i n h ữ n g lời th ẳ n g th ắ n về n h ữ n g đ iều h a y d ở c ủ a c h ín h sự . T in h
th ầ n ấ y đ ư ợ c th ể h iệ ĩi q u a việc b an h à n h “ C h iế u c ầ u lờ i n ó i t h ẳ n g ” .
C h iế u c ầ u lời n ó i th ẳ n g đ ầ u tiê n đ ư ợ c b an b ố v à o tb á n g 4 n ă m 1076.
N h à L ý c ũ n g đ ã q u a n tâm đ ế n v iệ c bảo v ệ di s à n v ă n h o á . N ă m
M ậ u T h ìn n iê n h iệ u Q u ả n g H ự u đ ờ i v u a L ý N h â n T ô n g (1 0 8 8 ),
đ ịn h c á c c h ù a là m 3 h ạng: đ ạ i, tru n g , tiểu d a n h la m , c h o c á c q u a n
v ã n c ó c h ứ c v ụ c a o đ ư ợ c g iữ c h ứ c đ ề c ử (c h ứ c d a n h có n h iệ m v ụ
q u ả n lý ru ộ n g đ ấ t v à c á c tà i sân tro n g c h ù a)* . B ả n c h ấ t c ủ a h a i q u y
đ ịn h n à y là c h ín h sá c h ư u ái c ủ a N h à n ư ớ c đ ố i vớ i P h ậ t g iá o . X é t ở

'

92

Đại Việt sử kỷ toàn thư, N xb Khoa học X ã hội, 1983, tập l, tr.295.


k h ía c ạ n h khác thì có thể coi đ â y là n h ữ n g b iệ n p h á p đ ầ u tiê n c ủ a
N h à n ư ớ c p h o n g k iến Đ ại V iệt tro n g v iệc b ảo v ệ di s ả n v ã n h o á d â n
tộ c v ì c ác loại k in h p h ậ t, các c h ù a c h iề n c h ín h là n h ữ n g b ộ p h ậ n c ù a
v ă n h o á v ậ t thể.
Bộ

Hình thư c ù n g các v ă n b ản p h á p luật k h á c th ấ m đ ư ợ m tin h

th ần n h â n văn, n h à sử h ọ c P h an H u y C h ú n h ậ n x é t r à n g , lu ậ t p h á p
n h à L ý q u á k h o a n rộ n g , dễ dài...

Bộ “Hình luật thư ” (Ỉ34Ỉ) và các văn bản luật pháp khắc
dưới thời nhà Trần.
-

D ư ớ i triều đại n h à T rần , P h ậ t g iá o đ ã d ầ n n h ư ờ n g c h ỗ c h o n h o
g iá o , n h à n ư ớ c trở th à n h n h à n ư ớ c q u â n c h ủ th ự c sự . D ư ớ i v u a là
c á c c ô n g h ầu , q u a n lại c h ủ y ếu là n g ư ờ i họ T rầ n rồ i m ớ i đ ế n th ứ d ân .
T u y n h iê n , d â n v ẫ n là lự c lư ợ n g q u a n trọ n g g iữ g ìn đ ấ t n ư ớ c .
M ụ c tiêu lấy dân làm gốc v ẫ n đ ư ợ c đ ề cao x u ấ t p h á t từ y ê u cầu
b ả o v ệ đ ấ t n ư ớ c trong tìn h h ình â m m ư u x âm lư ợ c c ủ a n g o ạ i x â m
lu ô n rìn h rập , c h iế n tran h c ó th ể x ẩy ra b ấ t c ứ lúc n à o .T ìn h h ìn h q u ả n
lý ru ộ n g đ ấ t c ó th ay đ ổ i, với chế đ ộ đ iền tra n g th á i ấ p , n h à n ư ớ c c ắt
ru ộ n g đ ấ t g iao c h o các c ô n g h ầu q u ả n lý c ù n g v ớ i m ộ t số d ầ n đ in h
n h ấ t đ ịn h đ ã tạ o nên n h ữ n g đ ơ n vị k in h tế - q u â n s ự liê n h o àn .
Bộ

Hình luật thư đ ã đ ề c ậ p đ ế n c á c v ấ n đ ề v ề h à n h c h ín h , tư

h ữ u tài sàn , tố t ụ n g .... T h e o n h ậ n x é t c ủ a P h a n H u y C h ú th ì, n ế u
ỉu ật n h à L ý q u á dễ dãi th ì luật n h à T rầ n lại q u á n g h iê m k h ắ c . L u ậ t
n h à T rầ n , n g o ài v iệc v ậ n d ụ n g k h u n g h ìn h luật c ù a lu ậ t p h á p T ru n g
H o a cò n d ù n g h ìn h th ứ c p h ạ t tiề n , th íc h c h ữ v à o m ặ t, tịc h th u tài sả n ,
s u n g c ô n g ru ộ n g đ ất, c á c h c h ứ c, tư ớ c b ỏ h ọ ....L u ậ t n h à T rầ n k h ô n g
n h ừ n g c h i tiết h ơ n , thể th ứ c h o á đ ầ y đ ủ h ơ n so v ớ i lu ậ t n h à L ý m à
b ê n c ạ n h s ự n g h iê m k h ắ c là v iệc “đ á n h v à o k in h tế ” đ ă làm tă n g

th ê m tín h răn đ e , tín h “h ìn h p h á p ” c ủ a b ộ luật.

93


N h à n ư ớ c p h o n g k iế n cò n áp d ụ n g n h ữ n g b iệ n p h á p n h ằ m c h ấ n
c h ỉn h đ ộ i n g ũ q u a n lại, sắp x ế p ch ứ c vụ c ô n g v iệ c c h o th íc h h ợ p .

(1246), định lệ khảo duyệt các quan vàn vò,
ỉệ 15 năm một ỉần, ai làm việc được ỈO năm thì thăng tước một cấp,
ai làm việc được 15 năm thì thăng chức một bậc'....
Đ ờ i v u a T rầ n T h á i T ô n g

- Quốc triều hình luật và các văn bản luật pháp khác cùa trìầi Lê.
Q u ố c T riề u h ìn h luật còn gọi là L ê T riề u h ìn h lu ậ t, h a y B ộ lu ật

Hồng Đức. V iệ c x ác đ ịnh thời điểm khở i th ảo b ộ lu ậ t c ũ n g n h ư th ờ i
đ iể m h o à n c h ỉn h b ộ luật n à y v ẫn còn là v ấn đ ề c h ư a đ ư ợ c k h ẳ n g đ ịn h .
Ô V ũ V ăn M ẩ u (Đ ại h ọ c L u ật Sài G ò n -1 9 6 9 ) ch o r à n g b ộ lu ật n à y
đ ư ợ c b a n bố lần đ ầ u tiên trong ứiời g ian từ 1470 - 1497. M ộ t số n h à
n g h iên c ứ u k h á c c h o rằ n g b ộ luật này đ ư ợ c b a n h à n h v à o n ă m 1472.
D ư ớ i triề u đ ạ i n h à L ê (thế k ỷ X V ) c h ín h s á c h v ề k in h tế c ó
n h iề u c h u y ể n b iế n tíc h cực. C h ế đ ộ “ q u â n đ iề n ” đ ả m b ả o c h o n g ư ờ i
n ô n g d â n c ó q u y ề n s ở h ữ u h o ặ c q u y ề n c a n h tác tr ê n ru ộ n g đ ấ t đ ã
g ó p p h ầ n đ ẩ y m ạ n h sức sản x u ấ t. T h ủ c ô n g n g h iệ p v à th ư ơ n g
n g h iệ p c ũ n g đ ư ợ c c o i trọ n g , q u a n h ệ b u ô n b á n v ớ i n ư ớ c n g o à i đ ã
m ở m a n g , tạ o ra s ự k íc h th íc h sản xuất.
T ro n g g iai đ o ạ n n ày , đ ạ o N h o đ ã đ ư ợ c đ ề c a o . V u a L ê T h á n h
T ô n g rấ t q u a n tâ m đ ế n v ăn h ó a g iá o d ụ c , x â y d ự n g n ề n v ă n h iế n ;
c h ấ n c h in h m ở m a n g s ự n g h iệp g iáo d ụ c - b a o g ồ m c ả h ệ th ố n g g iá o

d ụ c d o N h à n ư ớ c q u á n lẫn các trư ờ n g d o d â n tự m ờ ờ c á c x ó m lả n g ,
c h ế đ ộ h ọ c h à n h th i c ử đ ã ừ ở n ê n c h ặ t c h ẽ hcm. C á c n h o s ĩ đ ư ợ c
đ ư ợ c đ à o tạ o th e o m ộ t nội d u n g c h ư ơ n g trìn h tìiố n g n h ấ t, m ụ c tiê u
x á c đ ịn h . H ọ c h ín h là tác giả c ủ a c á c lu ật tụ c (tụ c , h ư c m g ư ớ c ) ở
là n g x ã. C á c v ă n b ả n n à y đ ă g ó p p h ầ n c ù n g c ổ lố i s ố n g , b ả o lư u
tru y ề n th ố n g v ă n h o ả d â n tộc.

Đại Việt sữ ký toàn thu, N xb Khoa học X à hội, Hà N ộ i 1985, tập 2, tr. 19.

94


thành m ột
lầ n đ ầ u tiên

V iệ c b ảo v ệ d i sả n v ă n h o á vật th ể đ ã đ ư ợ c g h i c h é p
số đ iề u tro n g Q u ố c T riề u H ình luật. C ó thể n ó ỉ đ â y là

tro n g lịch s ử c á c q u y đ ịn h vể vấn đ ề này đ ư ợ c đ ư a v à o lu ậ t. T rư ớ c
h ế t là các q u y đ ịn h n h ằ m b ả o vệ a n to àn c h o c á c d i tíc h c ủ a v ư ơ n g
triề u p h o n g kiến. Đ iề u 597 ghi; X ử trảm n h ữ n g k ẻ đ à o trộ m

lẫng

t ẩ m ...; Đ iề u 5 9 8 g h i: X ử tội đồ k h a o đ in h n g ư ờ i n à o p h á h u ỷ n h ữ n g
đ à n tế lớ n .,,N h à n ư ớ c p h o n g k iến c ũ n g c h ú trọ n g đ ế n v iệ c b ả o v ệ
các đ ề n th ờ th ần , c á c c h ù a q u á n tro n g các làn g x ã . Đ iề u 6 0 0 g h i: X ử
b iế m ' ngư ờ i n à o tự ý p h á h u ỷ đ ền th ờ các b ậ c

linh t h á n h .. .Đ iề u

631

ghi: Đ á n h 60 trư ợ n g đ ố i với ngư ờ i n ào p h á h o ạ i c h ù a q u á n , đ ậ p v ỡ
b ia ...V iệ c c h ố n g trộ m cắp tro n g c ác di tíc h c ũ n g đ ư ợ c lu ậ t p h á p
th ờ i L ê đ ề ra. Đ iề u 4 3 1 : X ử chém k ẻ ăn ư ộ m đ ồ th ờ tư ợ n g T h á n h ,
áo m ũ th ờ tro n g lă n g m iế u ...
N h à n ư ớ c p h o n g k iế n cò n coi trọ n g v iệc s ư u tầ m g iữ g ìn sá c h cũ,
S ách sử

ghi lại rà n g , th án g 3 n ăm Đ in h H ợ i (1 4 6 7 ) v u a L ê T h á n h

T ô n g ra đ ạo d ụ h ạ lệ n h tìm tập di ử iơ và v ă n c ủ a N g u y ễ n T rãi. S ử cũ
c h é p , N g u y ễ n T rã i bị g iế t (n ăm 1442), “ di k h ả o c ủ a ô n g p h ầ n n h iề u
bị m ấ t m át chì c ò n s ó t ỉại đ ư ợ c m ộ t c h ú t ít, n h à vxia x e m đ ế n , đ ặ c b iệ t
k h e n n g ợ i, c h o n ê n h ạ lện h sư u tầm ”^. C ó lỗ n h ờ lệ n h n à y m à đ ế n
n a y c h ú n g ta c ò n đ ư ợ c đ ọ c các tác p h ẩ m c ủ a n g u y ễ n T rã i n h ư :

Dư

địa chỉ, Quân trung từ mệnh tập và các tập th ơ c ù a ô n g .
V u a L ê T h á n h T ô n g ch ú ý c ả đ ế n v iệc k h à o c ô n g q u a n lại. V à o
n ă m 1470 v u a đ ã ra đ ạ o d ụ “đ ịn h lệ k h ả o k h o á q u a n lại, T rư ờ n g
q u a n các n h a m ô n tro n g n g o à i k h i k h ả o k h o á c á c q u a n v iê n ữ o n g
p h ạ m vi cai q u ả n p h ả i x é t k ỹ th à n h tíc h c ô n g v iệ c m à v iê n đ ó đ ã

Biếm', giảng chức (đối v ớ i quan lại), chưa rỏ cách x ủ đ ố i v ớ i dân thường.
^ Việt sử (hông giám cương mục, tập 1, ừ-,816-817.
^Đọi Việt sừ kỷ toàn thư, tập 2, tr. 449.
'

95


N ă m 1471 L ê T h á n h T ô n g lại c ó đ ạ o d ụ đ ịn h lệ “ C ẩ m đ ể c h ậ m
k ỳ k h ả o k h o ả ” ' . N ă m 1480, v u a iại ra sắ c c h ỉ: “ P h é p k h ả o k h o á đ ã
c ó lệ s ẵ n , c ố t đ ể p h â n b iệ t n g ư ờ i h a y kẻ đ ở , tỏ rõ v iệ c k h u y ê n răn .
N a y L ạ i b ộ v à q u a n các n h a m ô n tro n g n g o à i n ê n th e o đ ú n g iệ m à

Q u a b a đạo d ụ t r ê n c h o th ấ y , L ê T h á n h T ô n g c ó ý th ứ c đ ặ t
v iệ c k h ả o c ô n g q u a n lại th à n h c h ế đ ộ th ư ờ n g x u y ê n v à m o n g m u ố n
n ó đ ư ợ c th ự c th i c ó h iệ u lực.
T riề u đ ạ i n h à L ê k h ẳ n g đ ịn h , lu ật p h á p đ ó n g v a i trò q u a n ừ ọ n g ,
n ó k h ô n g tìiể th iế u đ ư ợ c đ ố i với v iệ c cai trị th iê n hạ, N h à L ê đ ã c ô n g

Quổc triều hình luật. Luật thư, Quốc ừ iầ i luật
lệnh, một số văn bản luật khác v à đ ã áp d ụ n g rấ t n g h iê m k h ắ c . T u y
n h iê n n h à v u a c ũ n g m o n g rằ n g chớ để đến nồi phải phạm pháp.
b ố n h iề u b ộ lu ậ t n h ư

Hoàng Việt ỉuột lệ (bộ luật Gia Long) năm 1812 và các văn
bản luật pháp khác của triều Nguyễn.
T riề u N g u y ễ n từ k h i đ ư ợ c th iế t lập v ớ i v iệ c lên n g ô i c ủ a
N g u y ễ n Á n h (1 8 0 2 ) đ ế n k h i th ự c d â n P h á p n ổ sú n g x â m lư ợ c n ư ớ c
ta (1 8 5 8 ) đ ã trả i q u a b ố n đ ờ i v u a : G ia L o n g (1 8 0 2 - 1 8 1 9 ), M in h
M ạ n g ( 1 8 2 0 -1 8 4 1 ), T h iệ u T rị (1 8 4 1 - 1847) v à m ộ t p h ầ n c ủ a tr iề u
v u a T ự Đ ứ c (1 8 4 8 -1 8 8 3 ).
Đ ể c ủ n g c ố c h ín h q u y ể n , n h à N g u y ễ n c ó c h ủ trưom g p h ô i p h ụ c
đ ịa v ị đ ộ c tô n c ủ a N h o g iáo . N h ữ n g cu ộ c k h ở i n g h ĩa n ô n g đ â n n ổ r a
liê n tiế p , s ự đ e đ ọ a từ th ự c đ â n p h ư ơ n g T â y ...l à n g u y ê n n h â n b u ộ c

tr iề u đ ỉn h p h ả i n g h ĩ tớ i N h o g iá o , c o i n ó n h ư n g ọ n c ờ tin h ứ iầ n g iú p
th ố n g trị x â h ộ i c ủ n g cố v ư o n g q u y ề n th e o n g u y ê n tắ c tr u n g q u â n á i
q u ổ c . N h o g iá o đ ư ợ c đ ư a v à o g iá o d ụ c trư ờ n g q u y , làm n ộ i d u n g th i

' Đ ạ i V iệ t sừ k ý toàn thư, tập 2, ữ.458-459.
' Svd tr.482

96


cừ v à tu y ể n ch ọ n n h â n tài. C ùng v ớ i v iệc k h ô i p h ụ c N h o g iá o , n h ả
N g u y ề n c ó ch ù trư ơ n g h ạn ch ế sự p h á t triể n c ủ a P h ậ t g iá o , n g ă n
c h ặ n á n h h ư ở n g c ủ a T h iê n c h ú a g iá o . T riề u đ ìn h c ấ m x â y d ự n g
c h ù a c h iề n q u án đ ạ o , giải tán n h iề u c h ù a trê n to à n q u ố c , s u n g to à n
bộ tă n g ni p h ậ t từ v à o b in h lính h ay q u â n d â n n g h ĩa v ụ . Đ ố i v ớ i đ ạ o
T h iê n c h ú a (G ia tô), đ ể hạn ch ế số d â n th e o đ ạ o , triề u đ ìn h tă n g
th u ế th â n , q u y đ ịn h x à th ô n nào d â n c h ư a b ỏ h ế t đ ạ o th ì tă n g g ấ p
rư ỡ i, x ã th ô n n à o c h e g iấ u , ch ứ a c h ấ p đ ạ o trư ở n g th ì tă n g g ấ p đ ô i.
B ộ lu ậ t G ia L o n g có m ộ t số đ iề u k h o ả n b à n v ề v iệ c b ả o v ệ di
sả n v ă n h o á , c h ẳ n g h ạ n n h ư đ iề u c ấ m v ề

sơn lăng: “p h ả i d ự n g c ộ t

đ á là m g iớ i h ạ n , tro n g m ổ c giớ i k h ô n g đ ư ợ c c h ặ t c â y , đ à o đ ấ t lấ y đ á
cù i, c h ă n trâ u b ò , đ ặ t lò đ ố t than, p h ó n g lử a đ ố t rừ n g , b ố n b ề x u n g
q u a n h k h ô n g đ ư ợ c tự tiệ n vào trồ n g
T riề u đ ìn h c ò n q u a n tầm đ ế n v iệc b ả o v ệ c á c

sẳc phong (v ă n

b ả n c ó d ấ u c ủ a n h à v u a c ô n g n hận v iệ c th ờ th ầ n ở c á c là n g x ã ). K ẻ
ăn trộ m sắ c p h o n g p h ả i c h ịu h ìn h p h ạ t n ặ n g h ơ n k ẻ ă n trộ m b ìn h
th ư ờ n g . K h ô n g n h ữ n g v ậ y , m ộ t

chỉ dụ

b a n b ố v à o ứ iá n g 10 n ă m

1853 q u y đ ịn h , là n g n à o bị m ất sắc p h o n g th i n g ư ờ i g iữ sắ c c ù n g lý
trư ở n g x ã đ ó bị đ á n h trư ợ n g v à sắc p h o n g b ị m ấ t c h ỉ đ ư ợ c c ấ p lại
m ột
T riề u N g u y ễ n đ ã rất ý th ứ c v ề v iệ c b ả o v ệ , g iữ g ìn v à lư u
tru y ề n lịc h sử . “ Q u ố c sử q u án triều N g u y ễ n ” ra đ ờ i v à o th ò i M in h

M ện h thể hiện điều đó. D ưới sự quẩn lý của các sử gia trong Q uốc
sử q u á n , c á c g iá trị v ă n h o á th ự c sự đ ư ợ c to ả s á n g v ớ i h à n g lo ạ t k h o
tư liệ u đồ sộ v ề n h iề u th ể loại (v ă n sử , đ ịa). T h e o th ố n g k ê th ì k h o
tà n g v ă n h o á triề u N g u y ễ n lớ n g ấp m ẩ y lần tấ t c ả c á c tr iề u đ ạ i trư ớ c
c ộ n g lại. V ă n h o á triề u N g u y ễ n m a n g m ộ t v ẻ đ ẹ p m ớ i, v ẻ đ ẹ p c ủ a
sự g ia o lư u ít n h iề u .

Đại Nam thực lục, N x b G iáo dục, H à N ộ i 2002, tập 1, tr.938.
^Đại Nam thực iục, N x b K H X H , Hà N ộ i, 1973, tập X X V I I , tr. 411.
'

97


H o à n g V iệ t l u ậ t lệ h a y c ò n g ọ i là bộ lu ật G i a L o n g là m ộ t b ộ
lu ậ t đ ồ s ộ tro n g đ ó k h á n h iề u đ iề u b àn v ề s in h h o ạ t v ă n h o á , q u y

đ ịn h v ề c á c h ứ n g x ừ tro n g x ã h ộ i, tro n g g ia đ ìn h ... T u y v ậ y d o tín h
c h ấ t lỗi th ờ i c ủ a c h ế đ ộ v à s ự sa o c h é p lu ật c ủ a M ẵ n T h a n h n ê n bộ
lu ậ t c ó n h iề u đ iề u b ấ t c ậ p . X é t v ề sự h o à n c h ỉn h , t ín h n h â n v ă n v à
tín h d â n tộ c th ì b ộ lu ậ t

Gia Long c ò n k é m x a v ớ i Quốc triều hình

luật v à c á c b ộ lu ậ t k h á c c ủ a n h à L ê. L u ậ t p h á p triề u L ê v ẫ n là đ ìn h
c a o c ủ a lu ậ t p h á p p h o n g k iế n V iệ t N a m .

3.1.2. C hinh sách văn hoá qua ih ể chế tục ĩệ

Một sổ khái niệm
+

Tục h a y tập tục là n h ữ n g ứ ió i q u en tro n g lố i s ố n g c ủ a c ộ n g

đ ồ n g d â n c ư đ ã đ ư ợ c lập đ i lậ p lại, trở th àn h n ế p , m a n g ý n g h ĩa x ã
h ộ i, tồ n tại n h ư m ộ t b iể u tư ợ n g v ề c h u ẩ n g iá trị. C ộ n g đ ồ n g d â n c ư
đ ư ợ c n ó i đ ế n ở đ â y k h ô n g p h ụ ứ iu ộ c v à o địa g iớ i h à n h c h ín h ,

cỏ th ể

tro n g m ộ t k h u v ự c đ ịa lý c ó n h iề u n ế p số n g k h á c n h a u , n g ư ợ c lại có
th ể c ó n ế p số n g p h o n g tụ c n à o đ ó m à ờ n h iề u n ơ i đ ề u th ự c h iệ n .
T r o n g c á c tụ c c ỏ tụ c tố t đ ẹ p c ó vai ừ ò th ú c đ ẩ y s ự t iế n b ộ g ọ i là
m ỹ tụ c , c ò n tụ c x ấ u là hủ tụ c. H ủ tụ c th ư ờ n g là c á c tụ c p h à n k h o a
h ọ c , c à n t r ờ s ự p h á t triể n .
+ P h o n g tụ c : M ộ t h ệ th ố n g c á c tậ p tụ c c h u ẩ n đ ư ợ c g ọ i l à p h o n g
tụ c . P h o n g tụ c m a n g ý n g h ĩa c á c tậ p tụ c ổ n đ ịn h c ủ a m ộ t k h u v ự c

d â n c ư x á c đ ịn h . K h i n ó í đ ế n p h o n g tụ c, n g ư ờ i ta lậ p tứ c n g h ĩ đ ế n
m ộ t k h u v ự c x á c đ ịn h . K h ô n g c ó p h o n g tục c h u n g c h o t ấ t c ả m ộ i
n ơ i m à c h ỉ c ó p h o n g tụ c c ủ a m ộ t k h u v ự c , c ù a m ộ t n ư ớ c , c ử a m ộ t
v ù n g , c ủ a m ộ t d â n tộ c . P h o n g tụ c k h ô n g p h ả i m ộ t tụ c c ụ th ể , c u n g
k h ô n g p h ả i tấ t c ả c á c tụ c c ó tro n g m ộ t k h u v ự c , m à là m ộ t s ố t ậ p tụ c
đ ã đ ư ợ c c ù n g c ố , lự a c h ọ n tự n h iê n trở th à n h c h u ẩ n m ự c , đ ạ i d iệ n
đ ặ c tr ư n g m a n g tín h b ả n sắ c c ủ a m ộ t q u ố c g ia , m ộ t d â n tộ c , m ộ t
k h u v ự c . P h o n g tụ c c ó th ể là m ộ t s ổ tụ c v ề v ấ n đ ề n à o đ ó n h ư p h o n g

98


tụ c v ề cư ớ i xin, p h o n g tụ c hội hè, h o ặ c c h o m ộ t số v ấ n đ ề (c á c
p h o n g tụ c c ủ a c ư d ân đ ồ n g b ằ n g B ắ c B ộ , c á c p h o n g tụ c c ủ a đ ồ n g
b à o T â y N g u y ên ).
T ro n g p h o n g tục cỏ n h iề u tụ c c ụ th ể : p h o n g tụ c v ề c ư ớ i c ó tụ c
m ố i m a i, ch ạm n g ố ...P h o n g tục thể h iện b ả n sắ c v ă n h o á , m a n g ý
n g h ĩa x ã hội.
+ L ệ (h ư ơ n g ư ớ c ):L à n h ữ n g q u y ư ớ c c ủ a m ộ t c ộ n g đ ồ n g d â n
c ư làn g x ã b u ộ c các th à n h v iê n tro n g đ ó p h ả i th e o . L ệ là n g đ ư ợ c x á c
đ ịn h p h ạ m vi h iệu lực trê n n h ữ n g lãn h th ổ n h ấ t đ ịn h - đ ó là đ ơ n vị
h à n h c h ín h c ơ sở (có th ể là m ộ t làn g , m ộ t th ô n , m ộ t x ã , h o ặ c v à i b a
x à ). L ệ iàn g có nội d u n g liên q u an đ ế n c á c v ấ n đ ề th iế t tíiâ n c ủ a đ ờ i
s ố n g n g ư ờ i d â n tro n g đ ịa b àn . L ệ là n g !à “ p h á p lu ậ t” c ủ a làn g x ã , là
m ố i d â y liê n h ệ nối g iữ a là n g v à n ư ớ c . L ệ là n g c ó th ể c ó n h iề u c á c h
g ọ i k h á c n h a u như: lệ, k h o á n , ư ớ c, b iê n ...M ỗ i c á c h g ọ i tu y sắ c tiiái
c ó đ ô i c h ú t k h á c n h au , n h ư n g n ộ i h à m c h ủ y ế u v ẫ n là n h ữ n g th o ả
ư ớ c m à m ộ t c ộ n g đ ồ n g tự đ ặ t ra, b u ộ c c á c th à n h v iê n ư o n g c ộ n g
đ ồ n g p h ả i tu â n theo.
T ụ c, lệ đ ư ợ c b ổ su n g v à h o à n th iệ n tro n g q u á trìn h lịc h s ử trở

th à n h c ô n g c ụ đ iều c h in h c á c m ố i q u a n h ệ x ã h ộ i c ó v a i frò đ ắ c lự c
tr o n g q u ả n ỉý làng xã. T ụ c , lệ là h ạ t n h â n c ơ b ả n tạ o n ê n b ả n sắ c d â n
tộ c , c ố t c á c h c ủ a c ộ n g đ ồ n g . T ụ c th ờ c ú n g tổ tiê n c ủ a c h a ô n g ta đ ã
tạ o n ên m ộ t lố i sống d â n tộ c , có sứ c m ạ n h là m “ m ề m h o á ” tấ t c à

các giáo lý đã từng có sức rnạnh ghê gớm ở những quốc gia khác,
H iệ n tư ợ n g ta m g iáo đ ồ n g n g u y ê n , đ u n g n ạ p tấ t c ả c á c g iá o p h á i
n h ư P h ậ t g iá o , N ho g iá o , Đ ạ o g iá o v à c h ắ t lọ c n h ữ n g y é u tố th íc h
h ợ p đ ể c ù n g tồ n tại tro n g lò n g xã h ộ i V iệ t N a m đ ã n ó i lê n đ iề u đ ó .
N h à n ư ớ c p h o n g k iế n đ ă th ấy rõ v a i ừ ò c ủ a tụ c lệ n ê n đ ã lợ i
d ụ n g nó đ ể c a n th iệp v à o làn g x â, d ù n g h ư ơ n g ư ớ c đ ể “ lệ là n g h o á
p h é p n ư ớ c ” , b iể n h ư ơ n g ư ớ c th à n h m ộ t c ô n g c ụ đ ể q u ả n lý là n g x ã
đ ư ợ c n g ư ờ i n ô n g dân c h ấ p th u ận .

99


T h e o c h ín h s ử g h i lại, c h o đ ế n c u ố i th ờ i T r ầ n , n h iề u tụ c dán
c ò n đ ầ y tín h “ h ồ n n h iê n ” đ ư ợ c d u y trì, th ậ m c h í c ò n đ ư ợ c k h u y ế n
k h íc h . C h ẳ n g h ạ n n ă m N h â m D ầ n n iê n h iệ u Đ ạ i T rị (1 3 6 2 ) vua
T rầ n D ụ T ô n g c ò n lệnh c h o q u a n - q u â n - d â n tr o n g c ả n ư ớ c , ai
d â n g frò tạ p h ý lên thì đ ư ợ c b a n th ư ờ n g ’ .
Đ ế n ứ ìờ i L ê , c á c tập tụ c d â n g ia n p h ả i c h ịu p h á n x é t k h ấ c
n g h iệ t c ù a v u a q u a n d ư ớ i cái n h ìn N h o g iá o . M ờ đ ầ u là n ă m M ậ u
T h ìn n iê n h iệ u T h ả i H o à (1 4 4 8 ), khi v u a L ê N h â n T ô n g v à o T h a n h
H o á, c á c q u a n x a g iá th ấ y d ân c h ú n g h á t đ iệ u “ rí r e n ” , c o n frai con
g á i v ừ a h á t v ừ a q u à n g c h â n tay n h a u đ ã ra lệ n h cấm ^ . T ừ đ ó c ác
triề u v u a đ ã từ n g b ư ớ c can th iệ p v à o p h o n g tụ c tậ p q u á n là n g xã.
T h á n g 4 n ă m Ấ t D ậ u n iê n h iệ u Q u a n g T h u ậ n (1 4 6 5 ) v u a L ê
T h á n h T ô n g lệ n h c h o b ộ L ê đ ô n đ ố c s ử a đ ổ i p h o n g tụ c d â n g ian :

k h i c ó v iệ c ta n g k h ô n g đ ư ợ c b à y d ặ t ă n u ố n g , t i ế t T ru n g n g u y ê n
k h ô n g đ ư ợ c lậ p đ à n c h ay , k h ô n g đ ư ợ c h á t x ư ớ n g , c h ơ i đ ù a v à b à y
c á c tr ò tạ p kỹ^,
N ă m M ậ u T u ấ t n iên h iệu H ồ n g Đ ứ c (1 4 7 8 ), L ê T h á n h T ô n g
q u y đ ịn h v ề trìn h tự k ế t h ô n , cư ới x in v à n ộ p cheo'^., V iệ c h ô n th ú
p h ả i q u a c á c b ư ớ c : n h ờ m ố i lái, đ ịn h lễ c ầ u th â n , d ẫ n c ư ớ i, c h ọ n
n g à y làm lễ đ ó n d â u , c o n d ầ u v ề p h ải lễ c h a m ẹ c h ồ n g , đ ế n n g à y th ứ
b a lễ ở n h à th ờ , k h ô n g đ ư ợ c để n h à ữ a i đ ẫn c ư ớ i r ồ i 3 - 4 n ă m sa u
m ới cho đ ón dâu.
N ă m Q u ý M ằ o n iên h iệu c ả n h T rị đ ờ i v u a L ê H u y ề n T ô n g
(1 6 6 3 ), tro n g 4 4 đ iề u g iáo h o á đ ư ợ c b a n b ổ c ó n h iề u đ iề u v ề v iệ c
c h ấ n c h ín h lại p h o n g tụ c m à N h à n ư ớ c k h u y ê n c á c là n g p h ả i làm
n h ư : “ h ư ơ n g ẩ m p h ả i n ên tiế t k iệ m , lấy n h a u p h ả i p h â n b iệ t tộ c lo ạ i,

Đại K /# /5íÌ-j^ íớàM /A i^ ,N xb K H XH ,H ,ỉ995,tập 2,tr.l40.
^Đợi Việt sử kỷ toàn thư, Svd, tập 2, fr.363.
^Khãmđịrth Việt sử thông giám cuơng mục,Hỳb GĩÁo áục,¥LằlSíộì,
'

^ Svd,tr.l012.

100

1 9 9 8 , tr. 1 0 1 2 .


k h ô n g đ ư ợ c bàn đ ến tiề n tài, ta n g lễ p h ả i tu ỳ g ià u n g h è o , k h ô n g
đ ư ợ c y ê u sách ăn u ố n g ...” *. N ă m T ân M ù i n iê n h iệ u C h ín h H o à
(1 6 9 1 ) triề u đ ìn h Lê - T r ị n h cấm các ià n g b á n n g ô i th ứ v i tụ c n à y
ả n h h ư ờ n g đ ế n v iệc p h u p h e n tạp dịch^. N ă m g iá p T ý (1 8 0 4 ), v u a

G ia L o n g tro n g

Chiếu về định điều lệ hương đảng cho các xã dân

ở Bắc Thành đ à lệnh c h o c á c làn g ch ấm d ứ t tìn h trạ n g m ư ợ n c ớ c ó
v iệ c là n g đ ể b ày đ ặ t ăn u ố n g , v iệc h ô n lễ k h ô n g đ ư ợ c th á c h c ư ớ i ...
N h ư v ậ y , c ó thể th ấ y , n h à n ư ớ c p h o n g k iế n đ ã th ự c h iệ n v iệc
c h ỉn h đ ố n p h o n g tục, n g ă n ch ặn sự p h á t triể n c ủ a c á c h ủ tụ c. Đ â y
c ũ n g là bài h ọ c k in h n g h iệ m đ ể c h ú n g ta có th ể v ậ n d ụ n g v à o việc
s o ạ n th ả o h ư ơ n g ước m ớ i h iệ n nay.
3 .2 . C h í n h s á c h v ă n h o á th ờ i k ỳ 1858 - 1945

3.2. L B ối cảnh
T h ự c đ â n P h áp x â m lư ợ c V iệ t N a m v à á p d ụ n g c h ín h sá c h k h a i
th á c th u ộ c đ ịa. K h á c v ớ i h ìn h th ứ c khai th á c th u ộ c đ ịa m à n g ư ờ i
P h á p trự c tiế p th a m g ia (n h ư ở c h â u P h i), ở V iệ t N a m , đ o đ iề u k iệ n
đ ịa lý x a x ô i, th ự c d â n P h á p b u ộ c p h ả i s ử d ụ n g sứ c n g ư ờ i b ả n xứ .
H ìn h th ứ c k h a i th ác ứ iu ộ c đ ịa n à y b u ộ c P h á p p h ả i c h u y ể n g ia o m ộ t
số c ô n g n g h ệ , tru y ề n b á n h ữ n g tri th ứ c h iể u b iế t n h ấ t đ ịn h .
C h ư ơ n g trìn h g iáo d ụ c ch o c á c trư ờ n g ở V iệ t N a m đ ư ợ c m ô
p h ỏ n g n ộ i d u n g chưofng trìn h c ủ a P háp. P h á p đ ã th à n h lậ p

các cơ

q u a n c h ì đ ạ o sát sao v iệ c th ự c h iệ n chưcm g tì-ình g iá o d ụ c c ả i c á c h ,
đ ặ t m ọ i h o ạ t đ ộ n g v ă n h o á d ư ớ i sự đ iề u h à n h trự c tiế p c ủ a c h ín h
q u y ề n th ự c d â n (U ỷ b a n tru n g ư ơ n g d u lịc h d o tổ n g th ư k ý p h ủ to à n
q u y ề n n ắ m g iữ , c á c h o ạ t đ ộ n g x u ấ t b ả n b á o c h í d o to à n q u y ề n Đ ô n g
D ư ơ n g g iữ v a i ư ò chủ c h ố t, V iễ n Đ ô n g b á c c ổ d o tổ n g th ố n g P h á p
trự c tiếp chỉ đ ạ o ...) .

Đại Việt sử ký loàn thu, N xb K H X H , Hà N ộ i 1968, tập 4, fr. 296-297.
^Lịch triều tạp kỳ, N x b K H X H , 1975, tập 1. tr.l29 .
'

lO l


Đ ồ n g h à n h v ớ i q u á trìn h x âm lăng củ a th ự c d â n P h á p , là sự d u
n h ậ p g iá o lý c ủ a đ ạ o K itô. G iáo lý này m a n g đ ậ m tín h c á c h c ứ n g
rắ n c ủ a n g ư ờ i p h ư ơ n g T â y , x a lạ v ớ i c á c h tư d u y v ố n c ó c ù a n g ư ờ i
d â n V iệ t N a m . S ự ư u y ề n đ ạ o C ô n g g iáo v ả o V iệ t N a m v à s ự p h á t
tr iể n c ủ a đ ạ o C ô n g g iá o tro n g đời sổ n g x ã h ộ i V iệ t N a m c ó m ộ t tỉn h
c á c h rấ í n g o ạ i q u ố c th ể h iện c ả ở h ìn h th ứ c đ ế n n ộ i d u n g , từ c â u
k in h L a tin h đ ế n ả n h tư ợ n g th ờ , k iế n trú c g iá o đ ư ờ n g , đ ế n q u a n
n iệ m c o n n g ư ờ i v à v ũ trụ . ..đ ề u có sự đ ố i lậ p v ớ i c á c tín n g ư ỡ n g đ ã
c ó ờ V iệ t N a m ,
V ấ n đ ề n ổ i b ậ t tro n g q uan hệ v ă n h o á d â n tộ c v ớ i K y tô g iá o là
m â u th u ẫ n g iữ a m ộ t b ê n là tru y ề n th ố n g th ờ c ú n g tổ tiê n c ủ a n g ư ờ i
V iệ t v ớ i b ê n k ia là tín h đ ộ c tô n c ủ a K y tô g iá o ( k h ô n g c h ấ p n h ậ n
v iệ c th ờ p h ụ n g ai n g o à i c h ú a ).T u y v ậy , tro n g c u ộ c g ia o lư u v ớ i K i
tô g iá o , v ă n h ó a V iệ t N a m k h ô n g chỉ g ià n h đ ư ợ c q u y ề n đ ư ợ c tô n
ừ-ọng m à tì-ong m ộ t số trư ờ n g h ợ p K y tô c ò n đ ư ợ c b ả n đ ịa h o á , tiế p
n h ậ n n h ữ n g d ấ u ấ ĩi c ủ a văn h o á V iệ t N a m . C h ú a G iê s u là n g ư ờ i
s á n g lậ p ra K y -tô n ê n h iể n n h iê n N g ư ờ i là n h â n v ậ t tr u n g tâ m . V iệ t
N a m v ớ i tru y ề n ứ iố n g trọ n g nữ , tru y ề n th ố n g th ờ M ầ u đ ã đ ặ c b iệ t
c h ú ý tớ i đ ứ c m ẹ M a ria , tên b à đ ư ợ c đ ặ t c h o rấ t n h iề u th á n h đ ư ờ n g .
N g a y c ả n h à th ờ K y tô g iáo vốn n ổ i tiến g k h ắ p n ơ i v ề s ự rậ p k h u ô n
c ứ n g n h ắ c th e o lố i k iế n trú c g ô íic h cao v ú t c ó đ ỉn h th á p n h ọ n h o ắ t
th ì ở V iệ t N a m từ th ế k ỷ 19 c ũ n g đ ã có n h ữ n g n g ô i n h à th ờ đ ư ợ c

x ây dự ng theo lối kiến trÚG và trang trí hoàn toàn đ ộc đáo theo k iể u
V iệ t N a m m à n h à th ờ P h á t D iệ m (N in h B in h ) là m ộ t đ iể n h ìn h K h á c
h ẳ n v ớ i h ìn h ả n h p h ổ b iế n của n h à th ờ th e o k iể u c h â u  u . N h à t h ờ
lớ n P h á t D iệ m m a n g d á n g d ấp c ủ a n g ô i c h ù a v ớ i k iế n trú c th ấ p , ừ ả i
rộ n g , m á i c o n g m a n g tín h d ân tộc rõ nét.
C ù n g v ớ i s ự d u n h ậ p đ ạ o K y tô là s ự ra đ ờ i c h ữ q u ố c n g ữ . K h i
tru y ề n đ ạ o v à o V iệ t N a m , k h ó k h ă n đ ầ u tiê n m à c á c g iá o s ĩ v ấ p p h à í
là s ự k h á c b iệ t v ề n g ô n n g ữ v à v ă n tự. B ở i v ậ y h ọ đ ã d ù n g b ộ c h ữ

102


c á i L a tin h q u e n th u ộ c có b ổ su n g th ê m c ác d ẩ u p h ụ đ ể g h i â m tiế n g
V iệ t. C h ữ n à y đ ư ợ c gọi là

chữ quốc ngừ. C h ữ q u ố c n g ữ là th à n h

q u ả c ô n g sứ c tập th ể của các g iáo sĩ B ồ Đ à o N h a , Ý , P h á p v à n g ư ờ i
V iệ t N a m đ ã từ n g g iú p h ọ h ọ c tiế n g V iệ t. T u y m ụ c đ íc h b a n đ ầ u
c ủ a v iệ c so ạ n c h ữ q u ố c n g ữ chỉ là g iú p c á c g iá o s ĩ tru y ề n đ ạ o , r ồ i
s a u đ ư ợ c th ự c d â n P h á p s ử đ ụ n g p h ụ c v ụ c h o v iệ c c a i trị n h ư n g s o
v ớ i c h ữ H á n v à c h ữ N ô m th ì n ó c ó ư u đ iể m lớ n là rấ t d ễ h ọ c. V ì v ậ y
c h ữ q u ố c n g ữ đ ã đ ư ợ c tru y ề n b á rộ n g rã i, tr ở th à n h c ô n g c ụ đ ể tiế p
th u v à tu y ê n tru y ề n v ă n h o á .
X ã h ộ i V iệ t N a m th ờ i p h á p th u ộ c đ ã c ó n h ữ n g b iế n đ ổ i sâ u sấ c .
T rư ớ c đ â y , tro n g x ã h ộ i chỉ có h a i lự c lư ợ n g c h ín h là n ô n g d â n v à
q u a n lại đ ịa c h ủ , n a y đ ã x u ấ t h iện c á c th à n h p h ầ n
c ô n g n h â n , tư b ả n v à trí th ứ c

tiểu tư

sân .

Tầng

giai

c ấ p m ớ i là

lớ p tiể u tư sả n trí

th ứ c b a o g ồ m c ác th ầ y g iá o , th ầy th u ố c , các c ô n g c h ứ c n h ỏ , tiể u th ử
c ô n g , tiể u th ị d ân , ...Đ â y là lự c lư ợ n g tiế p n h ậ n , c h u y ể n tiế p v ă n
h o á m ớ i. C á c h ìn h th ứ c v ă n n g h ệ n h ư th ơ m ớ i, v ă n c h ín h lu ậ n , k ịc h ,
tiể u th u y ế t, tru y ệ n n g ắ n , c á c sin h h o ạ t v ă n h o á th ể th a o - d u lịc h ,
b ả o tà n g , th ư v i ệ n .. .đ ề u đ ư ợ c m ở ra đ ầ u tiê n ở tầ n g lớ p n ày.

3.2.2. Chính sách văn hoá của thực dấn Pháp ở Việt N am
N h iề u h ìn h th ứ c sin h h o ạ t v ă n h o á lầ n đ ầ u tiê n x u ấ t h iệ n ở
V iệ t N a m . C á c h ìn h th ứ c v ă n h o á m ớ i n h ư th ô n g tin b á o c h í, v ă n
h ọ c n g h ệ t h u ậ t ,...c ó ả n h h ư ở n g ỉớ n đ ế n v ă n h o á V iệ t N a ra . T r ư ớ c
đ â y , c á c th ô n g tin thưòm g n ằ m tro n g các c h iế u c h ỉ c ủ a n h à v u a ,
th ô n g q u a c á c q u a n h u y ệ n x u ố n g đ ọ c. B á o c h í r a đ ờ i trư ớ c h ế t n h ằ m
p h ụ c v ụ c h o n h u c ầ u th ò n g tin cai trị c ủ a th ự c d â n P h á p . T u y n h iê n ,
n h ờ b á o c h i, m ỗ i n g ư ờ i d â n đ ề u có th ể b iế t n h ữ n g g ì x ẩ y r a x u n g
q u a n h . T ờ b á o đ ầ u tiê n là tờ

Gia Định báo đ ư ợ c p h á t h à n h b ằ n g c h ữ

q u ố c n g ữ (s ố r a đ ầ u tiê n n g à y 15 th á n g 1 - 1 865) d o n g ư ờ i P h á p
là m c h á n h tổ n g sa u đ ó g ia o c h o T rư ơ n g V ĩn h K ý là m c h ủ b ú t ( n ă m
1869). T ờ b á o đ ư ợ c p h á t h à n h n g a y sa u k h i triề u đ ìn h H u ế n h ư ợ n g

103


3 tỉn h m iề n Đ ô n g N a m K ỳ ch o P h áp , s ố b á o đ ầ u tiê n n ê u rố h a i
m ụ c đ íc h : M ộ t là p h ổ b iế n c á c v ă n k iện c h ín h th ứ c c ủ a c h ín h q u y ề n
P h á p tr o n g n h â n d â n , h a i là tru y ề n b á c h ữ v iế t d ù n g m ẫ u tự L a tin h
đ ể g h i â m tiế n g V iệ t, ở B ắc K ỳ có

Đợi Nam đồng văn nhật bảo là

tờ b á o tiế n g V iệ t đ ầ u tiê n x u ất h iện v ào n ă m 1896. ổ T ru n g K ỳ , m ã i
tớ i n ă m 1 9 2 7 m ớ i x u ấ t h iện tờ

Tiếng dân.

N g o à i r a b á o c h í đ ã g ó p p h ầ n q u a n trọ n g tro n g v iệ c p h ỗ c ậ p
g iá o d ụ c , n â n g c a o đ â n trí, th ứ c tin h ý th ứ c d â n t ộ c ....
S ự tiế p x ú c v ớ i p h ư ơ n g T ây làm n ẩy sin h ữ o n g lĩn h v ự c v ăn h ọ c
th ể lo ại tiể u th u y ế t h iệ n đại. C u ố n tiểu th u y ết v ăn x u ô i đ ầ u tiê n là

Lazaro Phiền c ủ a N g u y ễ n T rọ n g Q uảng v iế t b ằ n g c h ữ q u ố c ngữ .
S ự đ u n h ậ p c ô n g n g h ệ in sá c h c ủ a c ủ a c h â u  u , đ ã m ở c h o x ã
h ộ i V iệ t N a m đ iề u k iệ n tiế p n h ậ n tìi th ứ c tố t h ơ n . C u ố n s á c h
“ c h u y ế n đ i th ă m B ắ c K ỳ n ă m Ẩ t H ợ i” (1 8 7 6 ) x u ấ t b ả n n ă m 1881
c ủ a T rư cm g V ĩn h K ý là c u ố n q u ố c n g ữ đ ầ u tiê n . C ù n g v ớ i n g h ề in
đ ư ợ c d u n h ậ p , c á c c ô n g ty in sách, b á n sá c h , sả n x u ấ t g iấ y c ũ n g

x u ấ t h iệ n n h iề u .
G ia i đ o ạ n n à y , h ệ tìiống th ư v iện , b ả o tà n g c ũ n g p h á t triể n m ạ n h .
H ệ th ổ n g th ư v iệ n c ủ a V iệ t N a m đ ã x u ấ t h iệ n từ th ờ i L ý T rầ n , n h ư n g
c h ủ y ế u c h ỉ là th ư v iệ n c ủ a v u a vód số lư ợ n g h ạ n c h ế . Đ e n g ia i đ o ạ n
n à y m ớ i c ó c á c k h o lư u trữ, các th ư viện c ô n g c ộ n g . ..đ ư ợ c x â y d ự n g ,
TTiư v ỉệ n đ ầ u tiế n đ ư ợ c x ẳy d ự n g lả th ư v ỉệ n Sài G ò n (1 8 8 2 ), th ư
v iệ n T ru n g ư o n g ở H à N ội (1917). B ảo tà n g n ô n g n g ỉiiệp v à thự om g
m ại đ ư ợ c th à n h lậ p (1 9 2 3 ) có n h iệm v ụ đ e m c á c m ẫ u v ậ t n ô n g
n g h iệ p , trư n g b à y ở H ộ i c h ợ k in h tế (gọi là Đ ấ u x ảo ).
T iế p đ ế n là p h im ả n h chiếvi b ó n g . T h ự c đ â n p h á p s ử d ụ n g n g h ệ
th u ậ t n à y đ ể c ổ đ ộ n g c h o c h ủ trư ơ n g đ ầ u tư v à o k h a i

thác thuộc địa,

n h ư n g d o n h iệ t tìn h đ ó n n h ậ n c ủ a n h â n d â n , c á c n h à k in h d o a n h đ â
n h a n h c h ó n g s ừ d ụ n g nó n h ư m ộ t n g h ề đ ể k iế m lời. Đ iệ n ả n h f r ở

104


th à n h n h u c ầ u g iải trí c ủ a dân đ ô th ị, trở th à n h m ộ t n g à n h k in h
d o a n h ở V iệ t N a m .
N g o à i c á c sin h h o ạ t v ă n h o á trên , c ác h ìn h th ứ c triể n lã m , đ ấ u
b ó n g , đ u a x e đ ạ p , đ u a n g ự a , câu lạc bộ, n h à h á t, c ù n g c á c lo ạ i h ìn h
nghệ

th u ậ t n h ư

thơ ,

tiểu

th u y ết,

n h ạ c k ịc h ,

mỹ

th u ậ t,

đ iê u

k h ấ c ...c ũ n g ra đ ờ i tạo r a m ộ t k h ô n g k h í sin h h o ạ t v ă n h o á c ộ n g
đ ồ n g m ớ i tro n g lò n g xă hội V iệ t N a m .
-

T rê n b ìn h d iện v ă n h o á v ậ t chất, ả n h h ư ờ n g đ á n g k ể là c ác

lĩn h v ự c p h á t triể n đô th ị, g ia o th ô n g . T ừ cu ố i ứ iế k ỳ 19, đ ô th ị V iệ t
N a m từ m ô h ìn h đ ô thị c ổ tru y ề n v ớ i c h ứ c n ă n g là m tru n g tâ m c h ín h
trị là c h ín h đ ã c h u y ể n đ ầ n sa n g m ô h ìn h đ ô thị k iể u p h ư ơ n g T â y v ớ i
c h ứ c n ă n g k in h tế là c h ủ đ ạ o (đồ thị c ô n g th ư ơ n g n g h iệ p ), ở c á c
th à n h p h ố lớ n n h ư H à N ộ i, Sài G ò n d ần h ìn h th à n h tầ n g ỉớ p t ư sả n
d â n tộ c vớ i c á c n h à b u ô n , ch ủ x ư ở n g ...H à n g lo ạ t n g à n h c ô n g
n g h iệ p đ ư ợ c h ìn h th à n h n h ư : k h ai m ỏ , đ ồ n đ iề n , c h ế b iế n n ô n g lâ m
sả n . G ia i cấp tiể u tư sả n n h ư tiểu chủ, tiể u th ư ơ n g , trí th ứ c , c ô n g
c h ứ c c ũ n g p h á t triể n n h a n h .
T u y sự g ia o lưu v ă n h o á V iệ t - P h á p d iề n r a tro n g th ờ i g ia n
k h ô n g lâu (g ầ n 100 n ă m ) n h ư n g d o xu th ế lịc h s ử đ a n g tr ê n đưồm g
p h á t triể n từ n ề n k in h tế v ă n h o ả n ô n g n g h iệ p s a n g n ề n k in h tế v ă n

h o á c ô n g n g h iệ p , do x ã h ộ i V iệ t N a m đ a n g ỉd iá t k h a o đ ò i p h ả i

chuyển đổi, do chính sách cùa Pháp khai thác thuộc đ ịa bằng sức
lự c n g ư ờ i b ả n x ử ,...n ê n v ề k h á ch q u a n đ ã tạ o ra sự c h u y ể n đ ổ i
m ạ n h m ẽ về c h ấ t tro n g lò n g xã hội V iệ t N a m - đ ó là từ n ề n v ă n h o á
n ô n g n g h iệ p , b ư ớ c đ ầu c h u y ể n sa n g n ề n v ă n h o á c ó y ế u tố c ô n g
n g h iệ p . C á c tiê u c h í v ă n h o á phưcm g T ây m à n g ư ờ i P h á p m a n g tớ i
tu y k h ô n g th a y th ế đ ư ợ c c á c tiêu c h í v ă n h o á tru y ề n th ố n g c ủ a d â n
tộ c n h ư n g n ó đ ã đ ư ợ c b ổ su n g để n ền v ă n h o á đ ư ợ c p h o n g p h ú v à
h o à n c h in h h ơ n .

105


Tóm lợi: th ờ i k ỳ từ n ă m 1858 đ ế n n ă m 1 9 4 5 /S ự x ầ m lư ợ c c ử a
n g ư ờ i P h á p đ ã d ẫ n đ ế n c u ộ c tiế p x ú c v à g ia o lư u v ă n h o á g iữ a m ộ t
b ê n là v ã n h o á V iệ t N a m v à m ộ t b ê n là v ă n h o á p h ư ơ n g T â y , c h ủ
y ế u là v ă n h o á P h á p , làm b iế n đ ổ i d iệ n m ạ o c ủ a v ã n h o á V iệ t N a m ,
đ ư a v ă n h o á V iệ t N a m h ộ i n h ậ p v à o d ò n g c h ả y c ủ a v ă n h o á n h â n
lo ạ i, Đ â y là q u á trìn h v ừ a c ư ỡ n g b ứ c v à v ừ a tự n g u y ệ n . T h à n h tự u
lớ n n h ấ t th ờ i k ỳ n à y là p h á t tr iể n c h ữ q u ố c n g ữ , từ c h ỗ là v ă n tự
c ủ a m ộ t c ộ n g đ ồ n g tô n g iá o , t r ở th à n h c h ữ v iế t c ủ a m ộ t n ề n v ă n
h o á . N g ư ờ i P h á p x o á b ỏ v iệ c th i c ử b ằ n g c h ữ H á n , tạ i N a m k ỳ
v à o n ă m 1 8 6 7 , B ắ c k ỳ v à o n ă m 191 5 v à T r u n g k ỳ v à o n ă m 1 9 1 8 ,
tạ o đ iề u k iệ n c h o v ă n h o á P h á p c ó ả n h h ư ở n g s â u rộ n g ở V iệ t
N a m p h á t tr iể n n ề n g iá o d ụ c m ớ i d ự a tr ê n n h ữ n g th à n h q u ả c ủ a
k h o a h ọ c p h ư ơ n g T â y x â y đ ự n g m ộ t s ố c ơ s ở h ạ tầ n g v ã n h o á ở
V iệ t N a m n h ư N h à h á t lớ n ( T h à n h p h ố H à N ộ i) , N h à h á t lớ n
( T h à n h p h ố H ồ C h í M in h ) , T r ư ờ n g V iễ n đ ô n g B á c c ổ v .v .., t ạ o
n ề n tả n g c h o c á c h o ạ t đ ộ n g v ă n h o á m ớ i s a u n à y .

3.2.3. Đ ề cương Văn hoá 1943

3.2.3. ỉ. Nội dung của Đe cương Văn hoá năm ỉ 943
Đ ê c ư ơ n g V ãn h o á n ă m 1943 đ ề c ậ p đ ế n rứ iữ n g n ộ i đ u n g c ơ
b ả n sau:
-

Cách đặt vẩn đề

+ P h ạ m vi v ấ n đ ề : V ă n h o á b a o g ồ m c ả tư tưỏfng, h ọ c th u ậ t,
n g h ệ thuật.
+ Q u a n h ệ g iữ a v ă n h o á v à k in h tế , c h ín h trị: n ề n tả n g k in h tế
c ủ a m ộ t x ã h ộ i v à c h ế đ ộ k in h tể d ự n g trê n n ề n tả n g ấy q u y ế t
đ ịn h to à n b ộ v ă n h o á c ủ a x ã h ộ i k ia (h ạ tầ n g c ơ s ở q u y ế t đ ịn h
th ư ợ n g tầ n g k iế n trú c ).
+ T h á i đ ộ c ủ a Đ ả n g C ộ n g sâ n Đ ô n g D ư ơ n g đ ố i v ớ i v ấn đ ề v ă n
h o á : M ặ t trậ n v ă n h o á là m ộ t tro n g b a m ặ t trậ n (k in h tế, c h ín h

106


trị, v ă n h o á ), ở đ ó n g ư ờ i c ộ n g sản p h ả i h o ạ t đ ộ n g ; K h ô n g
p h ả i chỉ là m c á c h m ạ n g c h ín h trị m à p h ả i là m c á c h m ạ n g v ă n
h o á n ữ a ; C ó lã n h đ ạ o đ ư ợ c p h o n g tr à o v ă n h o á , Đ ả n g m ớ i
ả n h h ư ở n g đ ư ợ c d ư luận, v iệc tu y ê n tr u y ề n c ủ a Đ ả n g m ớ i c ó
h iệ u q uá.
-

Lịch sử và tính chất văn hoả Việt Nam

+ C á c g iai đ o ạ n tro n g lịch sử v ă n h o á V iệ t N a m : T h ờ i k ỳ
Q u a n g T ru n g tr ở về trư ớ c: v ă n h ó a V iệ t N a m c ó tín h c h ấ t n ử a
p h o n g k iế n , n ử a n ô lệ, p h ụ th u ộ c v à o v ă n h ó a T ru n g Q u ố c ;
T h ờ i kỳ từ Q u a n g T ra n g đ ế n k h i P h á p x â m c h iế m , v ă n h o á
p h o n g k iế n c ó x u h ư ớ n g tiể u íư sả n ; T h ờ i k ỳ t ò P h á p x â m
c h ié m đ ế n n a y (1 9 4 3 ): v ă n h o á n ử a p h o n g k iế n , n ử a tư s ả n v à
h o à n to à n c ó tín h c h ấ t th u ộ c đ ịa.
+ T ín h c h ấ t v ă n h o á V iệ t N a m h iện tạ i: V ă n h o á V iệ t N a m h iệ n
n a y (1 9 4 3 ) v ề h in h th ứ c ỉà th u ộ c đ ịa , v ề n ộ i đ u n g là tiề n tư
bảiĩi; C h iế n tra n h v à x u trào v ă n h o á V iệ t N a m h iệ n n a y .
-

Nguy cơ của vãn hoá Việt Nam dưới ách phát xít Nhật - Pháp

+ C h ín h sá c h c ủ a P h á p .
+ C h á n h s á c h c ủ a N h ậ t: T u y ê n tra y ề n c h ỏ n g h ĩa Đ ạ i Đ ô n g Á ,
g â y r a m ộ t q u a n n iệ m cho rằ n g , n g ư ờ i N h ậ t là c ứ u tin h c ủ a
giố-ng d a v à n g v à v ă n h ó a N h ậ t B ả n c h iế u d ọ i n h ữ n g tia n ắ n g
văra m in h tiế n b ộ c h o g iố n g n ò i Đ ạ i Đ ô n g

Á ... N g o à i ra , N h ậ t

còĩầ tìm cách phô trương và g iớ i thiệu văn hóa N hật B ả n (Tổ
c h ử c triể n lã m , d iễ n th u y ết, b á o c h í tu y ê n tr u y ề n ...) .
+ T iể n đ ồ v ă n h o á V iệ tN a m .
-

vấm đề cách mạng văn hoả Việt Nam

+ Q iaan n iệ m c ủ a n g ư ờ i c ộ n g sàn v ề v ấ n đ ề c á c h m ạ n g v ă n h o á:
P h â i h o à n thàaih c á c h m ạn g v ă n h o á m ớ i h o à n th à n h đ ư ợ c
c u ộ c c à i tạ o x ã h ộ i C á c h m ạ n g v ă n h o á đ o Đ ả n g C ộ n g sả n

107


Đ ô n g D ư ơ n g lãn h đạo. C á ch m ạ n g v ăn h o á c ó th ể h o à n th àn h
k h i n à o c á c h m ạ n g ch ín h trị th à n h công.
+ N ề n v ă n h o á m à cách m ạn g Đ ô n g D ư ơ n g p h ả i th ự c h iệ n là
vãn hoá X H C N .
+ MỐi q u a n h ệ g iữ a cách m ạn g v ă n h o á V iệ t N a m v à C á c h
M ạ n g d â n tộ c giải phóng.
+ 3 n g u y ê n tắ c v ậ n đ ộ n g cuộc vận đ ộ n g v ã n h o á V iệ t N a m tro n g
g iai đ o ạ n n ày : D â n tộc hoá, Đ ại ch ú n g h o á , K h o a h ọ c h o á .
+ T ín h c h ấ t c ủ a n ề n v ă n h o á m ới V iệ t N a m .

Nhiệm vụ cần kíp của những nhà văn hoá Mác xít Đông
Dương v à những nhà vàn hoá Mác xít Việt Nam.
-

+ M ụ c đ íc h trư ớ c m ắt.
+ C ô n g v iệ c p h ả i làm .
+ C ách vận động.

3.2.3.2. Vai trò của Đề cương Vân hoá năm ì 943
Đ ề c ư ơ n g V ă n h ó a n ăm 1943 đ ư ợ c x e m n h ư tu y ê n n g ô n v ă n
h ó a M á c - x ít c h ín h th ứ c cù a Đ ả n g C ộ n g sả n V iệ t N a m . N ộ i d u n g
c ủ a Đ ề c ư ơ n g đ ã k h ẳ n g đ ịnh vai ư ò c ủ a v ăn h o á tro n g s ự n g h iệ p
c á c h m ạ n g , k h ẳ n g đ ịn h vai ừ ò c ủ a Đ ả n g tro n g lĩn h v ự c v ă n h o á

(c á c h m ạ n g v ã n h o á m u ố n h o àn th àn h p h ả i đo Đ ả n g c ộ n g s ả n Đ ô n g

Dương lãnh đạo.)
B a q u a n đ iể m lớn m à Đ ê c ư ơ n g n ê u là :

Dân tộc hoả, đại

chủng hoá v à khoa học hoả.
+

Dân tộc hoả là đ ề cao tinh thần d ân tộc, tự c ư ờ n g , c h ố n g lại tư
tư ở n g sù n g n g o ạ i, tự ty, tự m iệt thị đ ân tộc. Dân tộc hỏa c h i
p h ố i q u á ứ in h tiế p ứiu các tinh h o a c ủ a thế giớ i. Đ ó là q u á tììiứ i
c h ọ n lọc th ể n g h iệm , chiêm n ghiệm , khi h ọ c tậ p v à p h á t h u y c á c
g iá trị v ă n h o á n h â n loại. D ân tộc h o á cò n là c u ộ c đ ấ u tra n h

108


c h ố n g “p h ư ơ n g B ấc h o á “ của 1000 năm B ắ c th u ộ c , c ủ a ách đ ô
h ộ th ự c dân, D o vậy n guyên tá c

dân íộc hoá k h ô n g chỉ c ó ý

n g h ĩa đối lập với “phản dân tộ c ” m à còn c ó ý n g h ĩa b ả o v ệ g iữ
g ìn b à n sắc d ân tộc.

Dân tộc hoả là h ư ớ n g đ ế n s ự tập h ợ p th ứ c

tìn h tin h thần dân tộc c ủ a các tầ n g lớ p trí th ứ c v ă n n g h ệ s ĩ th am

g ia v à o sự n ghiệp đấu tranh giải p h ó n g d â n tộc. T ừ đó đ ã tạo
n ê n n h ừ n g n g ư ờ i chiến sĩ trên m ặ t ừ ậ n v ă n hoá.
+

Nguyên tắc Đại chủng hoả là c h ố n g lại m ọ i h o ạ t đ ộ n g v ă n
h ó a x a rờ i q u ầ n c h ú n g n h ân d â n , k h ô n g n h ằ m th ứ c tỉn h n h â n
d â n m à chỉ p h ụ c vụ c h o tầ n g lớ p th ư ợ n g lư u ,

+

Khoa học hoá th ể h iện tín h th ờ i đ ạ i c ủ a v ă n h o á.

V à o th ờ i đ iể m

Đề cương Văn hóa ĩ 943 ra đ ờ i, b ê n c ạ n h tư

tư ở n g th â n P h á p có tư tư ở n g th â n N h ậ t, th u y ế t  u h ó a x e n lẫn
th u y ế t Đ ạ i Đ ô n g Á , tư tư ở n g M ác - x ít g iả h iệ u x e n lẫn v ớ i triế t h ọ c
d u y tâ m , đ ịn h m ệ n h .. .T ro n g h o àn c ả n h đ ó ,

Đề cương Văn hóa ỉ 943

có tá c d ụ n g lớ n tro n g v iệọ đ ịn h h ư ớ n g đ ấ u tra n h v à h o ạ t đ ộ n g trê n
m ặ t ừ ậ n tư tư ở n g c h o th an h n iên , trí tíiứ c đ ư ơ n g th ờ i.

Đề cương Văn hóa ỉ 943 đ ã g ó p p h ầ n to lớ n v à o s ự n g h iệ p g iả i
p h ó n g d â n tộ c.
T u y v ậ y , n ộ i d u n g củ a

Đề cương Vàn hỏa 1943 c h ư a b a o h à m

h ế t n ộ i h à m c ủ a v ă n hóa. ô n g T rư ờ n g C h in h , tá c g iả c ủ a c ô n g trìn h
đ ã tự n h ậ n x ét; “ C ă n c ứ v à o n ộ i d u n g c ủ a Đ ề c ư ơ n g th ì p h ả i g ọ i là
Đ ề c ư ơ n g v ề c á c h m ạ n g tư tư ở n g v à v ă n h ó a V iệ t N a m m ớ i th ậ t
c h ín h x á c ” ‘ .
T u y vậy,

Đề cưamg văn hóa năm Ỉ943 v ớ i c á c p h ư ơ n g c h âm

D â n tộ c - K h o a h ọ c - Đ ạ i c h ú n g đ ã đ ư ợ c x e m n h ư k im c h ỉ n a m
c h o c á c c h ín h sá c h x â y d ự n g và p h á t triể n v ă n h ó a s a u n ày .

' Truòng Chũih:

về cách mọng tư tưởng và văn hóa, N xb Sự tìiậí, H à Nội, 1984, tr25
109


3 .3 . C h í n h s á c h v ă n h o á t h ờ i k ỳ 1 9 4 5 - 1 9 8 5

3 3 , L Thài kỳ ỉ 9 4 5 - ỉ 954

3.3.1. ỉ. Bối cảnh
C á c h m ạ n g th á n g T á m n ă m 194 5 th à n h c ô n g , n ư ớ c V iệ t N a m
d â n c h ủ c ộ n g h o à r a đ ờ i. N g a y sa u đ ó , H iế n P h á p đ ầ u tiê n đ:ã đ ư ợ c
Q u ố c h ộ i n ư ớ c V iệ t N a m d â n c h ủ c ộ n g h o à th ô n g q u a (n g à y 9 th á n g
1 n ă m 1946). N h iệ m v ụ đ ặ t ra ỉà c ủ n g c ố c h ín h q u y ề n m à n h â n d â n
ta v ừ a g ià n h đ ư ợ c . D o tìn h h ìn h c h iế n tr a n h n ê n H iế n p h á p c h ư a
đ ư ợ c c ô n g b ố c h o to à n d â n th ự c h iệ n , n h ư n g d ự a tr ê n s ự c h ỉ đ ạ o c ủ a
c h ủ tịc h H ồ C h í M in h , tu ỳ tìn h h ìn h c ụ th ể m à tin h th ầ n c ủ a c á c q u y

đ ịn h H iế n p h á p đ ư ợ c th ự c h ỉệ n trê n th ự c tế.
T h ờ i k ỳ n à y v ă n h o á V iệ t N a m p h á t tr iể n ữ o n g c h iế n tr a n h
c h ổ n g P h á p . N h iệ m v ụ lớ n la o c ủ a th ờ i đ ạ i k h iế n v ă n n g h ệ s ĩ p h ả i
d ẩ n ứ iâ n , n h ậ p c u ộ c , v ớ i tư c á c h c ủ a m ộ t c h iế n sĩ. Đ iề u đ á n g q u a n
tâ m là h ệ tư tư ở n g M á c L ê n in đ ã h iệ n d iệ n tr o n g đ ờ i s ố n g v ă n h o á .
N h à n ư ớ c d â n c h ủ n h â n d â n x â y d ự n g n ề n v ă n h o á c ủ a m ìn h tr ê n
c ơ s ở tiế p t h u tin h h o a v ă n h o á tru y ề n th ố n g .

3 3 .ỉ .2. Chỉnh sách vãn hoả
N ề n v ă n h o á m ớ i v ừ a h ìn h th à n h sa u C á c h m ạ n g th á n g T á m đ ã
b ắ t đ ầ u p h á t h u y s ứ c m ạ n h c ù a n ó , tk ì c ả đ â n tộ c b ư ớ c v à o k h á n g
c h iế n c h ố n g th ự c d â n x â m lư ợ c P h á p . C h ín n ă m liê n tụ c , c à d â n tộ c
ta h ầ u n h ư c h ỉ tậ p tru n g v à o n h iệ m v ụ k h á n g c h iế n ‘T ớ /

cả cho tiền

tuyển ”, “Tẩt cả để chiến thẳng giặc Pháp” là k h ẩ u h iệ u c ủ a th ờ i k ỷ
n à y . Đ ờ i số n g v ă n h o á c ủ a n h â n đ â n b ị chi p h ố i b ở i h o à n c ả n h k h ả n g
ch iế n , n ê n th ư ờ n g b ị x é lẻ th à n h n h ữ n g v ù n g k h á c n h a u : c ó v ă n h o á
c ủ a v ù n g tự đ o , v ă n h o á c ủ a v ù n g đ u k íc h s a u lư n g đ ịc h v à v ă n h o á
c ủ a v ù n g đ ô ứiỊ tạ m ch iếm ,
T ro n g th ờ i k ỳ k h á n g c h iế n , đ ịa b à n h o ạ t đ ộ n g v ă n h o á c h ù y ế u l à
c ác v ù n g n ô n g th ô n v à c á c đ ơ n vỊ q u â n đ ộ i. C ô n g tá c v ă n h o á t h ự c

no


c h ấ t là c ô n g tác tu y ê n tru y ền cổ đ ộ n g c h o c á c n h iệ m v ụ k h á n g c h iế n ,
G iá trị y ê u n ư ớ c , n h iệ m vụ cứ u n ư ớ c đ ư ợ c đ ặ t lên vị trí c a o nhất. C o n
n g ư ờ i - c h iế n s ĩ trở th à n h cảm h ứ n g chủ đ ạ o ch o m ọ i m ặ t sá n g tác

v ă n h o á n g h ệ th u ậ t v à o lúc này.
N ă m 1948, tại Đ ạ i hội văn h o á to à n q u ố c lầ n th ứ n , đ ồ n g c h í
T rư ờ n g C h in h đ â đ ọ c b á o cáo “ CAỷ

nghĩa Mác và văn hoá Việt

Nam". Đ â y có th ể x e m ià b ản C ư ơ n g lĩn h v ă n h o á đ ư ợ c m ở rộ n g từ
Đề cương vàn hoá 1943 c ủ a Đ ảng.
N ă m 195 ỉ ch ủ tịc h H ồ C hí M in h g ử i th ư c h o c á c v ă n n g h ệ s ĩ

hoá nghệ thuật cũng là
một mặt trận, anh chị em (Văn n g h ệ s p ỉà chiến s ĩ trên mặt trận ẩ ỹ \

n ê u lên m ộ t lu ận đ iể m rấ t quan trọ n g : “ K ă«

N é t c h ủ đ ạ o c ủ a v ă n h o á k h á n g c h iế n là p h o n g trà o v ă n n g h ệ
c ủ a q u ầ n c h ú n g . C á c p h o n g trà o n à y đ ã d ấ y lê n k h ô n g k h í p h ẩ n
k h ở i, v u i tư ơ i tro n g n h â n đân, đ ồ n g th ờ i là n g u ồ n c ổ v ũ lớ n ỉa o đ ố i
v ớ i c á c p h o n g trà o c á c h m ạn g , n h ư :

thi đua yêu nước, giết giặc ỉộp

công, tâng gia sản xuất,... p h ụ c v ụ tiề n tu y ế n , g ó p p h ầ n x ứ n g đ á n g
v à o ứ iắ n g lợ i c h u n g c ủ a d â n tộc.

3.3.2. Thời k ỳ 1954-1975

3.5.2.Ỉ. Bối cảnh
V ớ i c h iế n th ắ n g lịc h s ử Đ iện B iê n P h ủ h ò a b ìn h đ ã đ ư ợ c lậ p lại
ở Đ ô n g D ư ơ n g . C á c h m ạ n g V iệ t N a m c h u y ể n s a n g m ộ t tìn h th ế m ớ i:

x â y đ ự n g C N X H ở m iề n B ắ c v à tiế p tụ c c u ộ c đ ấ u tra n h g iả i p h ó n g
m iề n N a m .
H iế n p h á p 1959 đ ư ợ c

thông qua ngày 3ỉ thảng 12 năm 1959 và

công bố ngàyl/ỉ/ỉ960, 2 n h iệ m v ụ đ ư ợ c đ ặ t ra: M iề n B ắ c x â y d ự n g
C N X H , m iề n N a m tiế p tụ c cu ộ c đ ấ u tra n h g iả i p h ó n g d â n tộ c ,
H iế n p h á p 1959 q u y đ ịn h m ộ t số đ iề u n h ư :

ỉlỉ


Điầt I I 2hi: .. .c á c h ìn h th ứ c sở h ữ u tư liệu sản x u ấ t h iện n a y là:
l.S Ở h ữ u c ù a N h à n ư ớ c tứ c là c ủ a to à n d ân .
2 . S ở h ữ u h ợ p tá c x ã là s ờ h ữ u tậ p th ể c ủ a n h â n d â n lao đ ộ n g .
3. S ở h ữ u c ủ a n g ư ờ i la o đ ộ n g riê n g lẻ.
4 . S ở h ữ u c ủ a n h à tư s ả n d â n tộ c.
Đ ặ c đ iể m n ổ i b ậ t c ủ a th ở i k ỳ n à y là, tu y v ẫ n th ừ a n h ậ n tồ n tại 4
h ìn h

thức s ở

trưom g đ ẩ y

h ữ u c h ủ y ế u v ề tư liệ u sả n x u ấ t n h ư n g N h à n ư ớ c chiủ

mạnh

c ô n g c u ộ c c ả i tạ o X H C N v ớ i m ụ c tiê u nhanìh

c h ó n g x o á b ỏ c á c h ìn h th ứ c s ở h ữ u p h i X H C N v à tă n g c ư ờ n g s ự
lã n h đ ạ o c ủ a N h à n ư ớ c đ ố i v ớ i n ề n k in h tế.
Đ iề u 12 : K in h tế q u ố c d o a n h g iữ v a i ư ò lã n h đ ạ o ừ o n g nềm
k in h tế đ ư ợ c n h à n ư ớ c b ả o đ ả m p h á t triể n ư u tiê n .
Đ iề u 1 7 : N h à n ư ớ c n g h iê m c ấ m v iệc lợ i d ụ n g tà i sả n tư h ữ u đ ể
làm rố i lo ạ n sin h h o ạ t k in h tế c ủ a x ã h ộ i, p h á h o ạ i k ế h o ạ c h k in h tEấ
của N h à nước.
N ó i c h u n g c ơ c h ế tập truB g, q u a n liê u b a o c ấ p đ ã c ó m ầitn
m ố n g n g a y từ H iế n p h á p 1959.

33.2.2. Chinh sách văn hoá
C h iế n th ắ n g Đ iệ n B iê n P h ủ đ ó n g m ộ t d ấ u c h ấ m h ế t v à o c h ế
đ ộ th ự c d â n c ũ c ủ a P h á p frê n đ ấ t n ư ớ c ta . S a u k h i h ò a b ìn h lập lạri,
m iề n B ắ c đ ư ợ c g iả i p h ó n g , h o ạ t đ ộ n g v ã n h o á t ừ v ù n g k h á n g c h i ể n
tỏ a v ề c á c th à n h th ị m ớ i đ ư ợ c tiế p q u ả n .
N ă m 1 9 5 5 , B ộ V ă n h o á đ ư ợ c th à n h lập , ư ê n c ơ s ở c h u y ể n ttừ
N h a T h ô n g tin tu y ê n tru y ề n , tổ c h ứ c n à y đ ã c ó m ặ t từ s a u C á c h
m ạ n g th á n g T á m .
M ộ t s ổ c ơ s ở v ă n h o á c ủ a c h ế đ ộ c ũ ở T h ủ đ ô H à N ộ i, n h u r:
N h à H á t lớ n , B ả o tà n g , T h ư v iệ n q u ố c g ia , sâ n v ậ n đ ộ n g , rạ p c h i ễ u

112


p h im , c á c tò a b á o , đ à i p h á t th a n h ... đ ư ợ c c á c h m ạ n g tiế p th u , rồ i
cải tạ o th à n h c á c th iế t c h ế v ă n h o á c ủ a c h ế đ ộ m ớ i.
T iế p đ ó , c á c trư ờ n g v ă n h o á , n g h ệ th u ậ t (m ỹ th u ậ t, â m n h ạ c ,
sâ n k h ấ u ...) lần lư ợ t ra đ ờ i, trự c tiế p đ à o tạo c á n b ộ v ă n h o á , n g h ệ
th u ậ t c h o c ả n ư ớ c . L ớ p h ọ c sin h ra trư ờ n g đ ã tr ở th à n h đ ộ i n g ũ c á n

bộ c ố t cán của ngành V H T T .
C á c Đ ạ i h ộ i V ă n n g h ệ to àn q u ố c (Đ ại h ộ i II v à o 2 -1 9 5 7 , Đ ạ i
h ộ i III: 1 1 -1 9 6 2 , Đ ại hội IV ; 1-1968) đ ư ợ c tổ c h ứ c , đ á n h d ấ u n h ữ n g
m ố c q u a n tr ọ n g c h o s ự p h á t triể n c ủ a g iớ i v ă n n g h ệ tr o n g c ả n ư ớ c .
C á c h ộ i v ă n n g h ệ ở T ư n h ư H ội K iế n trú c sư (1 9 4 8 ), H ộ i N h à v ă n
(1 9 5 7 ), H ộ i M y th u ậ t (1 9 5 7 ), H ội N g h ệ s ĩ s â n k h ẩ u (1 9 5 7 ), H ộ i â m
n h ạ c (1 9 5 7 ) , H ộ i N g h ệ s ĩ n h iế p ả n h (1 9 6 5 ) v à H ộ i Đ iệ n ả n h (1 9 6 8 )
đ à đ ư ợ c th à n h lậ p tro n g th ờ i g ia n này.
N h ư n g từ n ă m 1965, k h i đ ế q u ố c M ỹ tiế n h à n h c u ộ c c h iế n tra n h
p h á h o ạ i m iề n B ắ c b ằ n g ỉchông q u ân , th ì c ả n ư ớ c tiế n h à n h c u ộ c
k h á n g c h iế n c h ố n g M ỹ c ứ u nư ớ c, v ăn h o á m iền B ắ c tậ p tru n g v à o

cả để chiến thắng" v ớ i tin h th ầ n “cứcĂ
mạng tiến cổng’\ ‘^'nhằrn thẳng quân thù mà bari'\ C h ủ n g h ĩa a n h
n h iệ m v ụ c a o n h ấ t là

h ù n g c á c h m ạ n g v à c h ủ n g h ĩa tập th ể đ ư ợ c đ ặ t lên v ị trí h à n g đ ầ u .
C o n n g ư ờ i - c h iế n s ĩ m ộ t lần n ữ a lại c h iế m vị trí ữ u n g tâ m tro n g m ọ i
sá n g tá c v ă n h o á n g h ệ th u ậ t. H o ạ t đ ộ n g v ă n n g h ệ q u ầ n c h ú n g c ỏ
đ ó n g g ó p q u a n trọ n g : p h o n g trào
c ù n g n h ư p h o n g trà o

""tiếng hát át tiếng bom'' ở m iề n B ắ c

'"Hát cho đồng bào tồi nghe” c ủ a th a n h n iê n đ ô

thị tạ m c h iế m m iề n N a m c ó vai trò tu y ên tru y ề n k ê u g ọ i tin h th ầ n y ê u
n ư ớ c v à đ ấ u tra n h giải p h ó n g đ ân tộc.
Đ á n h g iá n h ữ n g đ ó n g g ó p c ủ a lĩn h v ự c v ă n h o á - v ă n n g h ệ c h o
s ự n g h iệ p c á c h m ạ n g g iải p h ó n g d ân tộ c, V ã n k iệ n Đ ại h ộ i Đ ả n g lần

“Thẳng lợi v ĩ đợi của dân tộc ta trong cuộc
kháng chiến chống Mỹ cím nước không chi là thẳng lợi của đường
th ứ IV c ó n h ậ n đ ịn h :

113


lồi chỉnh trị, đường lối quân sự đúng đắn, mà còn là thắng lợi của
chinh sách văn hoá của Đảng'\
3.3.3, Thời kỳ 1975-1985

333. Ị. Bổi cảnh
N ă m 1975, c u ộ c c á c h m ạn g d â n tộ c d â n c h ủ c ủ a d â n tộ c V iệ t
N a m d ư ớ i s ự làn h đ ạ o c ủ a Đ ả n g C ộ n g sả n V iệ t N a m k ế t th ú c th ắ n g
lợ i, m iề n N a m h o à n to àn g iải p h ó n g , th ố n g n h ấ t đ ấ t n ư ớ c , c ả n ư ớ c
tiế n v à o th ờ i kỳ c á c h m ạ n g X H C N .
H iế n p h á p 1 9 8 0 : Đ ư ợ c Q u ố c h ộ i k h o á V I, k ỳ h ọ p th ứ 7 th ô n g
q u a n g à y 18 th á n g 12 n ă m 1980. C ũ n g n h ư H iế n p h á p 1959, H iế n
p h á p 1 9 8 0 v ẫ n c h ứ a đ ự n g n h iề u q u y đ ịn h c ủ a c ơ c h ế tậ p tru n g q u a n
liê u b a o c ấ p v à n h ữ n g n h ậ n th ứ c c ũ c ủ a c h ú n g ta v ề C N X H .
H iế n p h á p 1 9 8 0 q u y đ ịn h m ột số đ iề u n h ư :
Đ iề u 18 : N ê n k in h tế q u ố c d â n c h ủ y ế u c ó h a i th à n h p h ầ n :
T h à n h p h ầ n k in h tế q u ố c d o a n h th u ộ c s ở h ữ u to à n d â n v à ứ ỉà n h
p h ầ n k in h tế h ọ p tá c xã th u ộ c sờ h ữ u tậ p th ể c ủ a n h â n d â n la o đ ộ n g .
K in h tế q u ố c d o a n h g iữ v a i trò ch ủ đ ạ o v à đ ư ợ c ư u tiê n
Đ iề u 3 5 : M ọ i h o ạ t đ ộ n g đ ầ u cơ , tíc h trữ , k in h d o a n h b ấ t h ợ p
p h á p là m rố i lo ạ n th ị tr ư ờ n g ....đ ề u bị p h á p lu ậ t n g h iê m trị.
•

về lĩn h v ự c

v ăn hoá

Đ iề u 4 4 : V ã n h ọ c nghệ tìiuật V iệt N a m đ ư ợ c x â y dự ng trê n lập
trư ờ n g q u an đ iểm củ a chủ ng h ĩa M ác L ên in v à th eo đ ư ờ n g lối c ủ a Đ ả n g .
Đ iề u 4 5 : C ô n g tác th ô n g tin b á o c h í, x u ấ t b ả n , th ư v iệ n , p h á t
ứ ia n h , tru y ề n h ìn h ...n h ằ m h ư ớ n g d ẫ n d ư lu ậ n x ã h ộ i, g iá o d ụ c
c h ín h tr ị, v ă n h o á .,v à đ ộ n g v iê n to àn d â n ra s ứ c th i đ u a X H C N .
N h ữ n g n ă m đ ầ u th ậ p k ỷ 8 0 c ủ a th ế k ỷ X X , k in h tế và x ã h ộ i
V iệ t N a m rơ i v à o tìn h trạ n g k h ủ n g h o à n g . S ự v ậ n h à n h c ủ a n ề n

114


k in h tế th e o c ơ c h ế tậ p tru n g q u a n liê u b ao c ấ p đ ã b ộ c lộ h ế t n h ữ n g
đ iể m y ế u k é m v à c â n trở s ự p h á t triể n , tìn h tr ạ n g m ấ t c â n đ ố i tro n g
n ề n k in h tế d iễ n ra n g h iê m trọ n g g iữ a c u n g v à c ầ u , g iữ a th u v à c h i,
g iữ a x u ấ t v à n h ậ p ..v ..v . T h u n h ậ p q u ố c d â n tín h th e o đ ầ u n g ư ờ i
th ấ p m à d â n số tă n g T ất n h a n h , C á c n h u cầu th iế t y ế u c ủ a đ ờ i số n g
co n n g ư ờ i, x ã h ộ i k h ô n g c ó k h ả n ă n g đ á p ứ n g . Đ ờ i s ố n g c ủ a
n h ữ n g n g ư ờ i ă n lưom g n h à n ư ớ c g ặ p n h iề u k h ó k h ă n , tiê u c ự c
tro n g x ã h ộ i p h á t triể n m ạ n h . K ỷ c ư ơ n g x ã h ộ i g iả m sú t, n h ữ n g
h iệ n tư ợ n g q u a n ỉiê u , h á c h d ịc h , lộ n g q u y ề n , th a m n h ũ n g ở m ộ t b ộ
p h ậ n p h á t triể n . N ề n tà n g k in h tế x ã hội v à c h ín h trị c ủ a đ ấ t n ư ớ c
thờ i k ỳ n à y là n ề n k in h tế kế h o ạ c h h o á X H C N m à đ ặ c đ iể m c ủ a n ó
là: tậ p tru n g q u a n liê u v à b a o cấp . Đ ặc đ iề m đ ó là đ iề u k iệ n tố t c h o
v iệ c tổ c h ứ c k h á n g c h iế n , x â y d ự n g C N X H tro n g đ iề u k iệ n c h iế n
tra n h , đ ộ n g v iên và h u y đ ộ n g tối đ a các n g u ồ n lự c tậ p tru n g , th ú c
đ ẩ y q u á trìn h sá n g tạ o v ă n h o á n ó i c h u n g v à sả n x u ấ t v ă n h o á nói

riên g . N h ư n g n h ừ n g đ ặ c đ iể m n à y đ â g â y ra n h ữ n g tá c d ự n g p h ụ khi
c h ú n g k é o d à i từ 1975 đ ế n 1985. Đ ờ i s ổ n g v ă n h ó a x u ấ t h iệ n
n h ữ n g b i ể u h iệ n đ á n g lo n g ạ i, tà n d ư v ă n h ó a , n h ữ n g h ủ tụ c có
c h iề u h ư ớ n g trỗ i d ậ y ..v ..v .. Đ ấ t n ư ớ c đ ứ n g trư ớ c n h ữ n g đ ò i h ỏ i
c ủ a m ộ t c ô n g c u ộ c đ ố i m ớ i đ ể p h á t triển .

3.S.3.2. Chinh sách văn hoá
N ă m 1976, Đ ại h ộ i Đ ả n g lần th ứ IV đ ã đ ịn h ra đ ư ờ n g lối c h o
c á c h m ạ n g X H C N ờ n ư ớ c ta n ó i c h u n g v à đ ư ờ n g lối v ề v ă n h o á n ó i
riê n g , g ọ i đ ầ y đ ủ là;

về

''"đường ỉổi cách mạng tư tưởng và văn hoá".

c h ủ tr ư ơ n g n à y , đ ồ n g c h í T rư ờ n g C h in h c h o r ằ n g c á c h m ạ n g tư

tư ở n g v à v ă n h o á là m ộ t b ộ p h ậ n h ữ u c ơ c ủ a to à n b ộ s ự n g h iệ p c á c h
m ạ n g X H C N ở n ư ớ c ta. C h ú n g ía k h ô n g th ể c h ờ s a u k h i q u a n hệ
sả n x u ấ t X H C N v ừ n g m ạ n h , có c ơ sở v ậ t c h ấ t, k ỹ th ụ ậ t p h á t triể n
c a o , rồ i m ó i tiế n h à n h c u ộ c c ác h m ạ n g tư tư ở n g v à v ã n h o á , m à p h ả i
tiế n h à n h đ ồ n g th ờ i, th ậ m c h í d ư ớ i c h ín h q-uyển c h u y ê n c h ín h v ô

115