Bài giảng chương trình chống lao TS trần ngọc bửu

CHƯƠNG TRÌNH CHỐNG LAO
Ts Trần Ngọc Bửu – Bv Phạm Ngọc Thạch


Mục tiêu
Sau tiết giảng, người nghe biết được:
•
•
•
•
•

Sự cần thiết của chương trình chống lao
Mục tiêu của CTCL – Mục tiêu thiên niên kỹ của Y Tế Thế Giới
Chiến lược DOTS và Những thành tố của Chiến Lược Chống Lao
hiện nay
Tổ chức mạng lưới CTCL tại Việt Nam
Nhiệm vụ tuyến tỉnh – huyện – Xã trong CTCL


Tại sao phải có CTCL ?
• Lao đang là vấn đề khẩn cấp toàn cầu:
– Bệnh nhiễm trùng lây qua đường hô hấp
– Là bệnh xã hội có nhiều người nhiễm và mắc bệnh đặc biệt ở các nước
có thu nhập thấp
– Là nguyên nhân tử vong đứng hàng thứ 8 trên thế giới
– Không thể khống chế với những hoạt động phát hiện – điều trị đơn
thuần mà cần phải có hệ thống quản lý không chỉ đối với người mắc
bệnh từ lúc phát hiện cho đến lúc hết lây bệnh.
– Nhiều nơi hoạt động chống lao hoạt động thiếu hiệu quả, do:
• Quá tin tưởng vào các cơ sở dành riêng chăm sóc bệnh nhân lao

• Sử dụng thuốc không đầy đủ phác đồ, phác đồ không chuẩn
• Thiếu hệ thống tiếp liệu đầy đủ, hệ thống quản lý thông tin để đánh giá –
lượng giá hoạt động.
• Các yếu tố khác: kinh tế, chiến tranh ….


Lao là bệnh gây chết người
“có hạng” trên thế giới
Nguyên nhân

Người chết
(triệu)

Tỷ lệ

Nhồi máu cơ tim

7.25

12.80%

Tai biến mạch máu não - bệnh lý mạch máu

6.15

10.80%

Nhiễm trùng hô hấp

3.46

6.10%

Tắc nghẽn phổi mạn tính

3.28

5.80%

Tiêu chãy

2.46

4.30%

HIV/AIDS

1.78

3.10%

Ung thư hô hấp

1.39

2.40%

Lao

1.34

2.40%

Tiểu đường

1.26

2.20%

Tai nạn giao thông

1.21

2.10%

Nguồn: Tổ Chức YTTG. Các sự kiện về sức khoẻ số 310. Tháng 6/2011


Tại sao phải có CTCL ?
Những nguyên nhân làm cho bệnh lao khó khống chế trên thế giới:
•
•
•
•
•

Không áp dụng CTCL hoặc có CTCL yếu kém.
Nghèo đói và gia tăng khoảng cách giàu – nghèo
Tác động của HIV
Di dân khối lượng lớn từ vùng dịch tễ lao

Bùng nổ dân số
Nguồn: A tuberculosis guide for special Physicians – IUATLD 2003

•

Nguồn lực (nhân lực – tài lực) có hạn.


Tại sao phải có CTCL ?
• Kinh nghiệm khống chế – loại trừ bệnh lao của các nước
phát triển cho thấy hoạt động chống lao cần:
–
–
–
–
–

Có hoạch định mục tiêu
Có đường lối – chiến lược khoa học
Có quy trình hoạt động rõ ràng
Có hệ thống đánh giá hửu hiệu
và nhất là cần được quan tâm ở tầm độ quốc gia.

Những yếu tố này tập trung ở Chương Trình Chống Lao Quốc Gia.


Diễn tiến tự nhiên của bệnh lao
(trước thời đại HIV)
Nhiễm lao
Người lành

2 năm đầu: 8/10

50 - 55%

Lao phổi AFB-,
Lao ngoài phổi

10%

X
Bệnh lao

cho lành

Lao phổi
AFB+

45 - 50%

2 năm

X: Hoá dự phòng
X: phát hiện nguồn lây, điều trị

X

30 %

Tự lành

Chết

Để dịch lao trường tồn, một nguồn lây sẽ lây nhiễm cho ít nhất 20 người

70%


Mục Tiêu CTCLQG
• Mục tiêu chung:
– Giảm tỷ lệ tử vong, tỷ lệ mắc và sự lây truyền của bệnh trong
cộng đồng
– Ngăn ngừa sự phát triển của lao kháng thuốc

• Mục tiêu các hoạt động chống lao:
– Điều trị lành ít nhất 85% các trường hợp lao phổi AFB+ phát
hiện
– Phát hiện ít nhất 70% các trường hợp lao phổi AFB+ hiện có.


Chủ trương hoạt động phát hiện
• Ưu tiên phát hiện nguồn lây bằng phương pháp thụ
động qua kính hiển vi.
• Kết hợp phương pháp chủ động.


Khả năng lây nhiễm lao cho trẻ 0 – 14 t
theo tình trạng vi trùng của nguồn lây
Tỷ lệ trẻ tiếp xúc có phản ứng lao tố + (%)

70

60
50
40
30
20
10
0
Soi + Cấy +

Soi - Cấy +

Soi - cấy -

Người lành

Người tiếp xúc
Shaw JB & Wynn-Williams N. American review of tuberculosis and pulmonary disease 1954


Chiến Lược DOTS là gì ?
•
•
•
•

D: Directly
O: Observed
T: Treatment
S: Short course
Điều trị có kiểm soát trực tiếp với phác đồ

ngắn ngày


DOTS đơn giản vậy sao ?!
• DOTS khởi thuỷ (1993) có 5 thành tố:
– Cam kết chính trị của nhà cầm quyền, hỗ trợ nguồn lực cho hoạt
động chống lao
– Ưu tiên phát hiện nguồn lây bằng kính hiển vi
– Điều trị với phác đồ hoá ngắn ngày
– Có hệ thống tiếp liệu hửu hiệu
– Có hệ thống ghi chép, báo cáo để có thể đánh giá hiệu quả
chương trình


Nền tảng của chiến lược DOTS
– Đưa hệ thống phát hiện và điều trị lao gần cộng đồng dựa trên
cơ sở y tế hiện có và tích hợp vảo hệ thống chăm sóc sức khoẻ
ban đầu.
– Quản lý tốt chương trình dựa trên tinh thần trách nhiệm và giám
sát nhân viên y tế.
– Một hệ thống lượng giá được công tác phát hiện và đánh giá kết
quả điều trị theo lứa bệnh.


Vậy DOTS có thành công ?
•

Được WHO giới thiệu từ 1993…
…thế nhưng sau hơn 10 năm thực hiện tình hình dịch tễ lao
toàn cầu chưa có nhiều thay đổi đặc hiệu theo chiều hướng tốt. Đặc

biệt là số bệnh nhân lao phát hiện đưa vào điều trị thấp hơn con số
ước tính. Bên cạnh đó HIV, sự phát triển của kháng đa thuốc cũng
đe doạ sự thành công của CTCLQG.


Chiến lược chống lao hiện tại
• Gồm 6 thành tố:
– Tiếp tục củng cố và mở rộng DOTS chất lượng cao. Nhằm cung cấp dịch vụ
phát hiện – điều trị chất lượng cao cho cộng đồng bao gồm những người nghèo
và nhóm dễ bị tổn thương do lao như người ở vùng sâu, vùng xa, tù nhân
– Xác định vấn đề Lao/HIV, lao kháng đa thuốc và những thử thách khác.
– CTCLQG đóng góp vào việc cũng cố hệ thống bảo vệ sức khoẻ qua các
hoạt động kế hoạch, dự trù kinh phí, quản lý, thông tin và tiếp liệu.
– Vận động các loại hình y tế tham gia công tác chống lao. BN lao tìm đến
dịch vụ y tế từ y tế công, y tế tư, các công ty và thậm chí tình nguyện viên y tế.
Vì vậy vận động tất cả loại hình y tế tham gia công tác chống lao nhằm đảm bảo
cho tất cả bệnh nhân được hưởng dịch vụ phát hiện và điều trị lao chất lượng.
– Nâng cao quyền của người bệnh lao và của cộng đồng từ đó bảo đảm được
sự vận động của cộng đồng cũng như bảo đảm cam kết chính trị lâu dài cho
CTCL.
– Phát triển nghiên cứu khoa học liên quan đến các phương pháp chẩn đoán
mới, thuốc mới, vaccine mới.


Mục Tiêu Thiên Niên Kỷ của WHO
•

Chiến lược chống lao mới đang được CTCLQG nhiều nước trong
đó có CTCLQG Việt Nam áp dụng cho kế hoạch giai đoạn 2006–
2015. WHO hy vọng đạt được các mục tiêu:

– Đến năm 2015, ngưng được và bắt đầu hạ thấp tỷ lệ mắc lao
mới hàng năm.
– Đến 2005: phát hiện ít nhất 70% nguồn lây mới và điều trị lành
tối thiểu 85% số bệnh nhân này.
– Đến 2015: giảm số bệnh nhân lao và tỷ lệ tử vong còn 50% so
với 1990.
– Đến 2050: loại trừ bệnh lao không còn là vấn đề y tế công cộng
nữa. (1 bệnh nhân/1.000.000 dân)


Cấu Trúc Mạng Lưới Y Tế
và CTCL Việt Nam
Thứ bậc q.lý Q.lý Nhà nước Thực hiện Thực hiện
hành chính
về Y Tế
Chuyên môn CTCL
Trung ương

Bộ Y Tế

BV tuyến TW

BV Phổi TW

Tuyến tỉnh

Sở Y Tế

BV tỉnh

BV lao tỉnh/
TTPCCBXH/
TTYTDP

Tuyến huyện

Phòng Y Tế/
TTYTDP

BV huyện

Phòng khám
lao huyện

Tuyến xã

UBND xã

Trạm Y Tế xã Trạm Y Tế xã


SƠ ĐỒ HOẠT ĐỘNG MẠNG LƯỚI CTCL VIỆT NAM
Bộ Y Tế
Dự Án Phòng Chống Lao
Sở Y Tế

Bv Chuyên khoa
Trung tâm/BV lao tỉnh thành

BV Đa Khoa

BV Tư nhân

TT YT/DP huyện

Tổ Chống Lao

BV Đa khoa
BV Tư nhân

Trạm Y Tế xã

Bệnh Nhân

Phòng khám/XN tư

Hướng dẫn kỹ thuật
Quản lý


Chức Năng – Nhiệm vụ tuyến T.Ư.
•

•

Ban điều hành Dự án phòng
chống lao giúp Bộ Trưởng
BYT, Chủ nhiệm Chương trình
phòng chống lao, trong:

•

– quản lý,
– tổ chức,
– điều hành dự án phòng chống
bệnh lao.

•

Là đầu mối giao dịch với:
– Các đơn vị thực hiện Dự án
– Các cơ quan, đơn vị có liên
quan
để giải quyết các vấn đề liên
quan đến hoạt động của dự
án Phòng, chống bệnh lao
thuộc Chương trình mục tiêu
Quốc gia Phòng, chống một
số bệnh xã hội, bệnh dịch
nguy hiểm và HIV/AIDS.

•

•
•
•
•

Xây dựng kế hoạch hoạt động và
tổ chức thực hiện
Xây dựng và ban hành các quy

chế, quy trình hướng dẫn quản lý
Hướng dẫn và tổ chức triển khai
thực hiện
Theo dõi, giám sát, đánh giá
Quản lý và sử dụng các nguồn lực
Định kỳ kiểm tra, đánh giá
Tổ chức ban giao tài liệu, tài chính,
tài sản khi Dự án kết thúc


Quyền hạn tuyến Trung Ương
• Chỉ đạo, hướng dẫn chuyên môn nghiệp vụ
• Đôn đốc các đơn vị, địa phương trong việc xây dựng kế
hoạch và triển khai các hoạt động phòng, chống bệnh
lao.
• Điều phối các hoạt động
• Ban hành quy chế về tổ chức nội bộ
• Sử dụng các nguồn kinh phí của Dự án theo đúng các
quy định hiện hành
• Được quyết định khen thưởng đối với các Tổ chức, cá
nhân có thành tích xuất sắc


Chức Năng – Nhiệm vụ tuyến Tỉnh
•
•

Thành lập đơn vị quản lý dự án
phòng chống lao
Chịu trách nhiệm điều phối, kiểm

tra, giám sát hoạt động, thu thập
số liệu thống kê báo cáo, phân
phối và sử dụng thuốc hợp lý.

•
•
•

•
•

Trưởng Ban điều hành đơn vị
quản lý dự án tỉnh đóng vai trò đại
diện cho chương trình chịu trách
nhiệm trước Giám đốc Sở y tế về
công tác phòng, chống bệnh lao
của tỉnh và báo cáo lên tuyến
trung ương.

•
•
•

Lập KH hoạt động phòng, chống bệnh
lao
Đào tạo và giám sát hỗ trợ
Đảm bảo chất lượng phòng xét nghiệm
lao tuyến huyện và các phòng xét
nghiệm tham gia chẩn đoán bệnh lao
(công – tư)

Phối hợp với huyện dự trù thuốc chống
lao, biểu mẫu và phương tiện xét
nghiệm và đảm bảo cung cấp theo nhu
cầu hoạt động.
Giám sát việc ghi chép sổ đăng ký lao
và xét nghiệm lao của các cơ sở khám
chửa bệnh lao công và tư
Đánh giá tính chính xác, đầy đủ của các
báo cáo định kỳ do huyện gửi về và
phản hồi lại cho tổ chống lao huyện
Phối hợp với các tổ chức khác và các tổ
chức phi chính phủ như các thầy thuốc
tư, những thành phần khác tham gia
điều trị bệnh nhân lao trên địa bàn


NhiÖm vô tuyÕn huyÖn
•
•
•
•
•
•
•

Phối hợp với tuyến tỉnh đào tạo cán bộ
Đăng ký các trường hợp phát hiện AFB+ và những bệnh nhân được
chẩn đoán từ các tuyến gửi về
Gửi báo cáo quý về phát hiện, kết quả điều trị của các lứa bệnh
Lập kế hoạch chi tiết các hoạt động chống lao

Yêu cầu thuốc, cốc đờm, lam kính, hoá chất và biểu mẫu .
Giám sát các cơ sở y tế xã thực hiện đầy đủ, hiệu qủa và được ghi
chép chính xác
Phối hợp với giám sát viên xét nghiệm tiến hành kiểm tra, giám sát
chất lượng xét nghiệm để đảm bảo các xét nghiệm đờm được thực
hiện đúng kỹ thuật, chính xác, trung thực và đảm bảo đủ hoá chất,
lam kính xét nghiệm


Nhiệm vụ tuyến xã
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

Xác định người nghi lao (ho trên 2 tuần)
Giám sát việc điều trị ngoại trú có kiểm soát
Ghi chép thuốc men
Đánh dấu, ký tên vào phiếu điều trị có kiểm soát
Thăm bệnh nhân tại nhà
Tìm những người bỏ trị
Khám sàng lọc, theo dõi người tiếp xúc

Kiểm tra sẹo BCG
Chuyển người HIV nghi lao đi khám lao
Giám sát 100% thời gian đối với bệnh nhân lao điều trị Phác đồ II
(phác đồ tái trị) và phác đồ thuốc hàng hai (phác đồ IV)
Giáo dục sức khoẻ
Phối kết hợp với y tế thôn bản và các cá nhân, đơn vị trên địa bàn
xã tăng cường vệ sinh phòng bệnh , hỗ trợ bệnh nhân lao nghèo và
người mắc bệnh mạn tính phải điều trị lâu dài.


Kết luận
Mặc dù có đường lối chiến lược rõ ràng cũng như sự hỗ trợ từ các
tổ chức quốc tế, lao vẫn còn là bài toán dịch tễ hóc búa tại các nước
có thu nhập thấp.
Để giải quyết bài toán này là trách nhiệm của toàn xã hội chứ không
phải riêng của cán bộ y tế trong đó vai trò của chính quyền là điều
kiện mấu chốt cho sự thành công của chương trình.


Câu hỏi ôn tập
1.

Các nguyên nhân khiến bệnh lao khó khống chế trên toàn cầu ?
–
–
–
–
–
–

2.

CTCL yếu/không có
Nghèo đói, khoảng cách giàu – nghèo
Di dân
HIV
Bùng nỗ dân số
Thiếu hụt nguồn lực (nhân lực – tài lực)

Phát triển NCKH trong chiến lược chống lao mới hiện nay chú trọng giải quyết vấn
đề gì?
–
–
–

3.

Thuốc mới, phác đồ mới nhằm rút ngắn thời gian điều trị, giải quyết kháng thuốc.
Phướng pháp chẩn đoán mới, chính xác, nhanh, khả thi,
Vắc xin hửu hiệu hơn

Chức năng tuyến tỉnh trong CTCLQG:
–
–
–

Thành lập đơn vị quản lý dự án phòng chống lao
Điều phối, kiểm tra, giám sát các hoạt động, thu thập số liệu thống kê báo cáo, phân phối
và sử dụng thuốc, vật tư trang thiết bị.
Chịu trách nhiệm trước Giám đốc Sở y tế về công tác phòng, chống bệnh lao của tỉnh .