Phóng sự điều tra xã hội trên báo thanh niên ( khảo sát từ năm 2009 2013)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------

NGUYỄN XUÂN TOÀN

PHÓNG SỰ ĐIỀU TRA XÃ HỘI TRÊN BÁO THANH NIÊN
(KHẢO SÁT TỪ NĂM 2009 - 2013)

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Báo chí học

Hà Nội - 2015

1


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------

NGUYỄN XUÂN TOÀN

PHÓNG SỰ ĐIỀU TRA XÃ HỘI TRÊN BÁO THANH NIÊN
(KHẢO SÁT TỪ NĂM 2009 - 2013)
Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Báo chí học
Mã số: 60320101

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Hoàng Anh

Hà Nội - 2015

2


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan công trình này là của riêng tôi. Các số liệu nêu trong
luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng và chính xác. Những kết luận khoa học
của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Nguyễn Xuân Toàn

3


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành đề tài luận văn thạc sĩ Phóng sự điều tra xã hội trên
Báo Thanh Niên (khảo sát từ năm 2009 - 2013), bên cạnh sự nỗ lực của bản
thân, tôi đã nhận được sự hướng dẫn nhiệt tình của PGS.TS Hoàng Anh, các
thầy, cô trong Khoa Báo chí - Truyền thông, Trường Đại học Khoa học xã hội
và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), cũng như sự động viên ủng hộ của
gia đình, bạn bè, đồng nghiệp.
Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Hoàng Anh, cán bộ
hướng dẫn, người đã hết lòng giúp đỡ và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi hoàn
thành luận văn.
Xin chân thành gửi lời cảm ơn tới các thầy, cô trong khoa Khoa Báo chí
- Truyền thông, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc
gia Hà Nội) đã tận tình giúp tôi trong quá trình tìm kiếm tài liệu để viết luận
văn.
Tôi cũng xin được gửi lời cám ơn trân trọng tới ông Đặng Việt Hoa,

Phó tổng biên tập Báo Thanh Niên, các nhà báo Hoài Nam, Hà An, Trần Hơn,
Thanh Tùng, Đàm Huy đã dành thời gian cho tôi, để tôi có được những phỏng
vấn cho luận văn. Xin cám ơn các anh, chị công tác tại Phòng Thư viện Báo
Thanh Niên, đã hỗ trợ tôi trong quá trình khảo sát để hoàn thành luận văn.
Xin chân thành cảm ơn.
Hà Nội, tháng 10 năm 2015
TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Nguyễn Xuân Toàn

4


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
6. Ý nghĩa của đề tài
7. Kết cấu của luận văn
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT
1.1. Hệ thống khái niệm
1.2. Đặc trƣng của phóng sự điều tra
1.3. Khái quát về sự phát triển của phóng sự điều tra
1.4. Vị trí của phóng sự điều tra trong báo chí
1.5. Phóng sự điều tra xã hội - một thể loại xung kích trên Báo
Thanh Niên
CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÓNG SỰ ĐIỀU TRA XÃ HỘI

TRÊN BÁO THANH NIÊN (2009 - 2013)
2.1. Đội ngũ tác giả và số lƣợng phóng sự điều tra xã hội của Báo
Thanh Niên từ năm 2009 - 2013
2.2. Nội dung phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên
2.3. Hình thức thể hiện tác phẩm phóng sự điều tra xã hội trên Báo
Thanh Niên
2.4. Đặc điểm nổi bật trong tác nghiệp của phóng viên viết phóng sự
điều tra xã hội của Báo Thanh Niên
CHƢƠNG 3: BÀI HỌC KINH NGHIỆM VÀ KIẾN NGHỊ
3.1. Bài học kinh nghiệm
3.2. Một số kiến nghị
KẾT LUẬN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
Phụ lục 1
Phụ lục 2
1

2
2
3
4
5
5
6
7
8
8
11
12

14
15
21
21
25
40
57
65
65
76
84
87
91
91
97


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong các thể loại của báo chí, mỗi thể loại có một thế mạnh riêng,
nhưng các nhà nghiên cứu đều thống nhất với nhau rằng: Phóng sự là thể loại
có sức hút đặc biệt với độc giả, cho dù vẫn còn những khái niệm khác nhau
về thể loại này.
Ở nước ta, các nhà văn được xem là những người tiên phong trong việc
sử dụng thể loại phóng sự để phản ánh hiện thực trong sự vận động và quan
hệ với thế giới xung quanh. Sau 8 thập kỷ, kể từ ngày xuất bản lần đầu tiên,
đến nay các phóng sự của Tam Lang Vũ Đình Chí (Tôi kéo xe), Ngô Tất Tố
(Việc làng), Vũ Trọng Phụng (Cạm bẫy người; Kỹ nghệ lấy tây; Lục xì; Làm
đĩ)… vẫn có súc hút kỳ lạ với người đọc. Cùng với lịch sử vận động của dân
tộc, tuy có lúc thăng trầm khác nhau, tùy vào từng thời kỳ mà có những mảng

phản ánh khác nhau, nhưng lúc nào phóng sự cũng thể hiện là một thể loại có
sức mạnh lan tỏa.
Từ năm 1986, đất nước ta bước vào thời kỳ đổi mới, phóng sự có bước
phát triển mạnh mẽ cả về số lượng và chất lượng. Lịch sử báo chí xuất hiện
nhiều tác phẩm phóng sự mang đúng nghĩa của phóng sự báo chí. Lúc này,
nhiệm vụ chính của báo chí là tuyên truyền các chính sách của Đảng, Nhà
nước; cổ vũ những nhân tố mới; đấu tranh loại bỏ tư tưởng lạc hậu, thói quen
quan liêu bao cấp, những tiêu cực phát sinh trong quá trình đổi mới... Vì thế,
bên cạnh những phóng sự viết về chân dung nhân vật, phóng sự phản ánh về
sự kiện thời sự, các vấn đề xã hội…, đã xuất hiện nhiều phóng sự phanh phui
các tiêu cực, vạch mặt chỉ tên kẻ xấu, chỉ ra vấn đề cấp thiết của cuộc sống.
Các phóng sự này được gọi là phóng sự điều tra.
Hiện tại, tần suất xuất hiện của các bài phóng sự điều tra trên mặt báo
rất ít, nhưng nó lại là “món ăn đặc sản” mà người đọc luôn luôn mong chờ.
2


Nằm trong xu thế chung của báo chí nước nhà, Báo Thanh Niên cũng
không ngoại lệ. Tần suất xuất hiện các bài phóng sự điều tra trên mặt báo
không nhiều và không đều. Vài tuần, thậm chí có khi là một tháng, hai tháng,
Báo Thanh Niên mới có một phóng sự điều tra. Tần suất xuất hiện ít nhưng
các phóng sự điều tra của Báo Thanh Niên lại có “sức hút” mãnh liệt đối với
độc giả. Trong giai đoạn kinh tế khó khăn như hiện nay, và chịu ảnh hưởng
của Internet, có thể nói sự xuất hiện các bài phóng sự điều tra trên mặt báo đã
góp phần rất lớn trong việc giúp Báo Thanh Niên “giữ chân” bạn đọc, giúp
toà soạn ổn định tia ra phát hành. Tuy có vai trò quan trọng như vậy nhưng từ
trước cho đến nay, Báo Thanh Niên, cũng như những người làm công tác báo
chí chưa có một nghiên cứu nào đầy đủ, có hệ thống về phóng sự điều tra trên
Báo Thanh Niên. Đây là lý do để chúng tôi lựa chọn nội dung nghiên cứu:
Phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên (khảo sát từ năm 2009 2013) cho luận văn của mình. Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu một

cách có hệ thống cả về chiều sâu lẫn chiều rộng của phóng sự điều tra xã hội
trên Báo Thanh Niên.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Phóng sự là một trong những thể loại được nhiều nhà nghiên cứu dày
công phân tích, tìm hiểu. Hiện tại, có nhiều quan niệm khác nhau về thể loại
này. Chúng tôi xin điểm qua một số giáo trình, công trình nghiên cứu viết sâu
về thể loại này như cuốn: Phóng sự báo chí của tiến sĩ Nguyễn Thị Thoa và
tiến sĩ Đức Dũng chủ biên (Nxb Lý luận Chính trị, Hà Nội, 2005); Các thể ký
báo chí, của tiến sĩ Đức Dũng (Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, 1998);
Phóng sự báo chí hiện đại, của tiến sĩ Đức Dũng (Nxb Thông tấn, Hà Nội,
1999); Phóng sự từ giảng đường đến trang viết, của nhà báo Huỳnh Dũng
Nhân (Nxb Thông tấn, Hà Nội, 2012); Bước vào nghề báo do Trần Quang
Giư và Kiều Anh dịch (Nxb TP.HCM, 1993)…
3


Về luận văn, có nhiều nhiều luận văn đề cập đến thể loại phóng sự:
Luận văn thạc sĩ: Phóng sự báo chí và những xu hướng phát triển hiện nay
(Khảo sát trên các báo Nhân dân chủ nhật, Lao động, Sài gòn giải phóng, Hải
Quan từ năm 2002 đến năm 2003) của Phạm Văn Hoành (2004); Luận văn
thạc sĩ Phóng sự với đề tài chống tham nhũng (Khảo sát báo Sài Gòn giải
phóng và Tuổi trẻ thành phố Hồ Chí Minh, các số ra hàng ngày từ 1/1/2005
đến 31/12/2006) của Nguyễn Thị Huế (2008); Luận văn thạc sĩ Đặc điểm
ngôn ngữ phóng sự trên báo in (Khảo sát báo Thanh niên, Tiền Phong và
Tuổi trẻ năm 2005) của Vũ Thị Hải Anh (2007)…
Các tài liệu, nghiên cứu trên đều hệ thống lại các khái niệm về phóng sự;
đặc điểm của thể loại, vị trí của nó trong các thể loại báo chí và với từng tờ báo.
Nếu như phóng sự là thể loại báo chí được nghiên cứu một cách khá kỹ
thì những tài liệu nghiên cứu viết về phóng sự điều tra lại có phần hạn chế. Chỉ
có một số ít tác giả tập hợp các bài phóng sự điều tra để in sách, còn nghiên cứu

mang tính lý luận về phóng sự điều tra thì chưa nhiều.
Trên cơ sở những tài liệu đã được các nhà nghiên cứu công bố, dựa
trên hướng nghiên cứu Phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên,
chúng tôi hy vọng sẽ đóng góp thêm một phần nhận thức nữa trên phương
diện lý luận báo chí về phóng sự điều tra.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở phân tích thực trạng phóng sự điều tra xã hội trên Báo
Thanh Niên (từ năm 2009 - 2013), luận văn nêu ra một số bài học kinh
nghiệm và đề xuất một số kiến nghị, góp phần nâng cao nghiệp vụ và hiệu
quả khi tác nghiệp viết phóng sự điều tra.

4


3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Trong phạm vi đề tài này, chúng tôi xác định những nhiệm vụ nghiên
cứu chủ yếu sau:
- Hệ thống hóa và góp phần làm rõ các khái niệm, đặc biệt là một số
khái niệm liên quan tới thể loại của báo chí.
- Trình bày thực trạng phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên
(khảo sát từ năm 2009 - 2013).
- Đưa ra một số bài học kinh nghiệm và đề xuất một số kiến nghị.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Thực trạng phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên (khảo sát từ
năm 2009 - 2013).
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Cơ sở lý luận
- Luận văn này được triển khai dựa trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật
biện chứng và duy vật lịch sử, cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lê Nin, tư tưởng

Hồ Chí Minh, các quan điểm đường lối của Đảng và Nhà nước về báo chí.
- Hệ thống lý luận về thể loại báo chí.
5.2. Phƣơng pháp cụ thể
Để có được những đánh giá khách quan, chúng tôi đã sử dụng nhiều
phương pháp nghiên cứu cùng lúc:
- Thu thập tài liệu, tư liệu liên quan đến đề tài nghiên cứu của luận văn,
bao gồm: Các luận văn, sách tham khảo ở trong nước và ngoài nước, giáo trình
giảng dạy cho sinh viên khoa Báo chí - Truyền thông của Trường Đại học
KHXH và NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, Học viện Báo chí và tuyên truyền.
- Khảo sát, thống kê các phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên
từ 2009 - 2013.
5


- Phân tích, tổng hợp, phỏng vấn để rút ra các kết luận có tính khái quát
về các phóng sự điều tra xã hội của Báo Thanh Niên.
- Phương pháp diễn dịch, quy nạp được sử dụng trong quá trình nhận
xét, đánh giá nhằm rút ra những ưu thế của các phóng sự điều tra xã hội trên
Báo Thanh Niên.
6. Ý nghĩa của đề tài
6.1. Ý nghĩa lý luận
- Hệ thống hóa và góp phần làm rõ những khái niệm liên quan đến thể
loại báo chí, trong đó có phóng sự điều tra.
- Bước đầu xây dựng cơ sở có ý nghĩa phương pháp luận đối với việc
khảo sát một thể loại báo chí cụ thể.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Từ việc chỉ ra thực trạng phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên,
luận văn đề xuất một số giải pháp cụ thể để nâng cao nghiệp vụ, cách tác nghiệp
sao cho có hiệu quả đối với những người viết phóng sự điều tra. Kết quả nghiên
cứu của luận văn có giá trị tham khảo, có ý nghĩa thiết thực đối với các nhà báo,

nhất là các nhà báo trực tiếp thực hiện các phóng sự điều tra.
- Đưa ra một số khuyến nghị để các đồng nghiệp có thể tham khảo khi
viết phóng sự điều tra trong bối cảnh luật báo chí và các luật khác của nước ta
chưa có những quy định cụ thể, chi tiết về việc nhập vai để thực hiện viết
phóng sự điều tra.
- Ngoài ra, kết quả nghiên cứu còn có ý nghĩa để các nhà nghiên cứu,
giảng dạy trong lĩnh vực báo chí truyền thông, nhà quản lý cơ quan báo chí tham
khảo.

6


7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận (chưa kể Tài liệu tham khảo, Mục
lục), nội dung chính của luận văn được tổ chức thành 3 chương:
Chƣơng 1: Cơ sở lý thuyết
Chƣơng 2: Khảo sát phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh Niên
(2009 - 2013)
Chƣơng 3: Bài học kinh nghiệm và kiến nghị

7


CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT
1.1. Hệ thống khái niệm
1.1.1. Phóng sự
Thuật ngữ phóng sự (Reportage) có nguồn gốc từ tiếng Latinh “Repor” có nghĩa là thông báo một chuyến đi, một cái mới. Các nghiên cứu đều thống
nhất với nhau rằng phóng sự xuất hiện lần đầu tiên ở châu Âu, từ cuối thế kỷ
XIX với nghĩa sơ khai ban đầu để chỉ sự mô tả những đám cháy, những trận
lụt, những kỳ họp của quốc hội, những cuộc chiến tranh. Trong quá hình thành

và phát triển, có rất nhiều ý kiến bàn luận về thể loại này, trong đó có những
quan điểm không hoàn toàn đồng nhất với nhau về khái niệm phóng sự.
Giáo sư Karel Storkal (Tiệp Khắc) quan niệm: “Phóng sự không chỉ là
một sự ghi chép đơn thuần mà là một lời giải đáp cho một loạt các vấn đề
phức tạp liên quan đến đời sống của chúng ta” [21, tr. 79].
Ở Việt Nam, trong những năm vừa qua, lý luận về thể loại phóng sự
được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Trong Giáo trình nghiệp vụ báo chí
(khoa Báo chí, Trường Tuyên huấn Trung ương trước đây) đưa ra khái niệm:
“Phóng sự là một trong những thể tài thông tin quan trọng của báo ít nhiều có
đặc trưng văn học, phản ánh sự kiện xảy ra có kết hợp với nghị luận, nhằm
nêu lên phẩm chất tinh thần của người và toàn bộ xã hội theo hệ thống quan
điểm và đường lối chính sách nhất định” [19, tr. 357] .
Tiến sĩ Đức Dũng đưa ra khái niệm về phóng sự: “Phóng sự là một thể
loại đứng giữa văn học và báo chí, có khả năng trình bày, diễn tả những sự
kiện, con người, tình huống điển hình trong một quá trình phát sinh phát triển
dưới dạng một bức tranh toàn cảnh vừa khái quát, vừa chi tiết sống động với
vai trò quan trọng của nhân vật trần thuật và bút pháp linh hoạt, ngôn ngữ
giàu chất văn học” [4, tr. 83].

8


Nhà báo Huỳnh Dũng Nhân cho rằng: “Phóng sự là một thể tài báo chí,
phản ảnh những vấn đề có tính thời sự, có ý nghĩa chính trị xã hội được bạn
đọc quan tâm. Phóng sự có thể viết bằng các bút pháp mang tính văn học.
Trong phóng sự có nhân vật và cái tôi trần thuật. Phóng sự giúp bạn đọc hiểu
sâu hơn, rõ hơn sự việc và chia sẻ được với tác giả những vấn đề được đặt ra
trong tác phẩm” [25, tr. 36].
Trên cơ sở phân tích, chiêm nghiệm những ý kiến trên đây, chúng tôi
quan niệm phóng sự là một thể tài báo chí, phản ảnh những vấn đề có tính

thời sự, có ý nghĩa chính trị xã hội được bạn đọc quan tâm. Văn phong, ngôn
ngữ trong phóng sự gần gũi với văn học, giàu cảm xúc.
1.1.2. Điều tra
Cần phân biệt sự khác nhau giữa điều tra báo chí và hoạt động điều tra
của các cơ quan bảo vệ pháp luật.
Hoạt động điều tra của các cơ quan bảo vệ pháp luật: Họ không chỉ thu
thập thông tin, dựa vào sự tự nguyện, ý muốn của nguồn cung cấp thông tin,
mà họ có quyền yêu cầu những người nắm các thông tin cần thiết phải cung
cấp cho họ; bắt giữ những người bị tình nghi, tiến hành thẩm vấn theo các thủ
tục nhất định; thực hiện những hoạt động điều tra khác, sử dụng mạng lưới
trinh sát rộng lớn để thu thập thông tin, huy động các chuyên gia trong các
lĩnh vực hoạt động đa dạng nhất để phục vụ công tác của mình… Đặc điểm
hoạt động điều tra của các cơ quan bảo vệ pháp luật thể hiện ở việc chỉ nhằm
vào những hành động vi phạm pháp luật, các vụ trọng án (chứ không phải là
những bí ẩn lịch sử mà nhà báo có thể rất quan tâm).
Trong điều tra báo chí, nhà báo không thể sử dụng những biện pháp
nghiệp vụ của các cơ quan bảo vệ pháp luật được áp dụng.
Cuốn Báo chí điều tra (NXB Thông tấn, Hà Nội, 2004), tác giả A.A.
Chertưchơnưi cho rằng: “Đối tượng của điều tra báo chí trước hết là các loại
9


tội phạm, các vụ tai nạn, xung đột khác nhau mà có ai đó tìm cách giấu giếm
công chúng, hay các bí mật lịch sử hoặc những bí mật khác. Nét khác biệt của
đối tượng điều tra với đối tượng phản ánh của nhà báo - bình luận, ký sự hay
phê bình đả kích… thể hiện chính ở chỗ này [2, tr. 12].
Còn tiến sĩ Đức Dũng, trong cuốn Các thể ký báo chí (NXB Văn hóa
thông tin, Hà Nội, 1998) cho rằng: “Thể loại điều tra tập trung vào việc phân
tích những dữ kiện, số liệu, chi tiết tiêu biểu nhất của sự kiện để nhằm phát
hiện cái logic nội tại của nó và trên cơ sở đó đưa những kết luận đúng đắn về

bản chất của sự kiện”.
Trong cuốn Phóng sự từ giảng đường đến trang viết (NXB Thông Tấn,
2012), nhà báo Huỳnh Dũng Nhân quan niệm: “Điều tra là thể loại báo chí phản
ánh các sự kiện, đặt chúng trong mối quan hệ logic, tiến hành phân tích sự kiện
để nêu lên vấn đề, cách giải quyết vấn đề và làm sáng tỏ vấn đề” [25, tr. 39].
1.1.3. Phóng sự điều tra
Theo nhà báo Huỳnh Dũng Nhân: “Phóng sự điều tra là một dạng
phóng sự đặc biệt, là biến thể hình thành từ sự kết hợp giữa hai thể loại
phóng sự và điều tra. Nó có khả năng khơi gợi thu hút độc giả rất cao bởi tính
hấp dẫn và tính chiến đấu” [25, tr. 117].
Tiến sĩ Đức Dũng trong cuốn Các thể ký báo chí cho rằng: “Về
phương diện phân loại, có thể coi các bài phóng sự - điều tra là biến thể của
điều tra hoặc phóng sự - tùy ở sự kết hợp trong từng tác phẩm cụ thể” [4, tr.
40].
Nhà báo Quốc Việt cho rằng: “Viết phóng sự điều tra phức tạp hơn các
dạng phóng sự khác bởi nó đòi hỏi người viết phải có những mối quan hệ
phức tạp và thành thạo nghiệp vụ” [25, tr. 18].

10


Trên cơ sở các quan điểm trên, chúng tôi nghiêng về quan niệm cho
rằng, phóng sự điều tra là một dạng phóng sự đặc biệt, không phải là một thể
loại độc lập trong các thể loại của báo chí. Viết phóng sự điều tra là quá trình
thu thập thông tin, tài liệu đòi hỏi sự dấn thân, sự dũng cảm, thậm chí là cả
máu và sự hy sinh của nhà báo. Các bài phóng sự điều tra điều tra có nhiệm vụ
trả lời những câu hỏi mà cuộc sống đang đặt ra thông qua một hệ thống các
bằng chứng, các luận cứ kết hợp ít nhiều với lý lẽ. Chính hệ thống các bằng
chứng là yếu tố quyết định tạo ra sự tin cậy của công chúng đối với tác phẩm
phóng sự điều tra. Bằng chứng trong bài phóng sự điều tra hết sức đa dạng.

Đó có thể là các con số, chi tiết, dữ kiện, văn bản, chứng từ, những quan sát
trực tiếp, băng ghi âm, ảnh chụp…
1.2. Đặc trƣng của phóng sự điều tra
Do phóng sự điều tra là một dạng phóng sự đặc biệt nên nó có đầy đủ
các đặc trưng của phóng sự:
Phản ánh sự thật.
Sử dụng bút pháp miêu tả, tường thuật kết hợp với nghị luận.
Thể hiện cái tôi trần thuật trong phóng sự điều tra.
- Không dừng ở việc thông tin thời sự về người thật và việc thật mà đi
sâu phản ảnh tương đối đầy đủ quá trình liên kết sự kiện có liên hệ nhân quả để
dẫn dắt sự kiện đến một kết luận nào đó. Phóng sự điều tra không trình bày sự
kiện một cách tùy hứng mà sắp xếp, phân tích khoa học các dữ liệu nhằm
hướng độc giả nhìn nhận và suy nghĩ vấn đề như tác giả mong muốn.
- Người viết phóng sự điều tra có quyền bình luận, lý giải, biện bạch
cho ý kiến của mình nhưng so với sự kiện khách quan, phần bình chỉ là thứ
yếu.

11


- Thái độ của tác giả trong bài phóng sự điều tra cần rõ ràng, khen chê
công khai, tránh lập lờ, nước đôi. Phóng sự điều tra thường xuất hiện trong
những hoàn cảnh có vấn đề.
- Phóng sự điều tra lấy dữ liệu làm phương tiện và công việc của tác giả là
sắp xếp các dữ kiện sao cho logic nhằm nêu bật cái mà công chúng đang quan tâm.
Tại Việt Nam, rất nhiều nhà báo sử dụng những kết quả điều tra của cơ
quan điều tra thuộc công an, đăng báo và nói đó là bài phóng sự điều tra.
Thực tế, đây không phải là thông tin khai thác được trong hoạt động nghiệp
vụ báo chí, mà là trong hoạt động bảo vệ pháp luật được thực hiện bằng
những biện pháp đặc biệt. Nhà báo không thể sử dụng những biện pháp

nghiệp vụ như vậy. Nếu nhà báo nhận được thông tin từ các cơ quan bảo vệ
pháp luật, chỉ sửa chữa lại rồi đăng báo với hình thức “đã xào xáo” thì những
bài báo đó không được gọi phóng sự điều tra.
Thực tế, việc nhận biết những bài không phải là phóng sự điều tra
nhưng được người viết gắn mác là bài phóng sự điều tra không phức tạp lắm,
có thể phân biệt dựa vào các đặc điểm sau:
Trong bài viết không nêu rõ việc tác giả thu nhận nguồn tin bằng
cách nào.
Tính chất phức tạp quá mức trong việc tiếp cận nguồn tin thể
hiện qua nội dung bài viết và nơi lưu giữ nguồn thông tin đó (ví dụ nếu trong
bài viết có nhắc tới việc thu nhận thông tin qua các kênh quan hệ chính thức
(Chính phủ), thì không có gì phải do dự nếu kết luận đó là nguồn thông tin
nhận từ các cơ quan tình báo chứ không phải là kết quả điều tra của nhà báo.
Trong bài viết không có các đoạn đối thoại, phỏng vấn của nhà
báo với nhân vật nào đó.

12


Phóng sự điều tra và phóng sự khác nhau ở điểm gì? Như trên đã phân
tích, phóng sự điều tra chỉ là một dạng phóng sự đặc biệt, vì vậy phóng sự
hay phóng sự điều tra chỉ là quan niệm. Có khác chăng giữa phóng sự điều
tra và phóng sự là ở cách tác nghiệp, phương pháp thực hiện. Khi thực hiện
viết phóng sự điều tra, tác giả sử dụng nhiều biện pháp, và nặng về điều tra
trong quá trình thu thập tài liệu. Tác giả có thể kết hợp nhiều biện pháp khác
nhau để lấy tài liệu, như phỏng vấn, khảo sát, quan sát, nhập vai… Tuy
nhiên, quan niệm của nhiều tác giả nước ngoài cho rằng, sự tách bạch giữa
phóng sự và phóng sự điều tra là rất “mong manh”, vì đã là phóng sự thì phải
có điều tra, chỉ có là điều tra ít hay điều tra nhiều.
1.3. Phóng sự điều tra xã hội

Phóng sự điều tra phản ánh mọi ngóc ngách của tất cả các mặt: Kinh tế,
chính trị, văn hóa, thể thao… Gọi phóng sự điều tra xã hội chỉ có ý nghĩa
tương đối, bởi suy cho cùng, mọi lĩnh vực, cuối cùng cũng gắn với xã hội:
Kinh tế cũng gắn với xã hội, chính trị, văn hóa hay thể thao cũng đều thế.
Tuy nhiên, các phóng sự điều tra xã hội ở luận văn này đề cập có nội hàm
nhỏ hơn, chúng tôi muốn phân biệt các phóng sự điều tra này với các phóng
sự điều tra thiên về yếu tố kinh tế (chẳng hạn như phóng sự điều tra phanh
phui về một dự án bất động sản; nợ xấu của các ngân hàng; việc sở hữu chéo
của các ngân hàng…) hay các phóng sự điều tra ở lĩnh vực văn hóa, văn học
(như phanh phui về chuyện “đạo văn”, “đạo thơ”; các di tích văn hóa bị xâm
hại…) hoặc các phóng sự điều tra ở lĩnh vực thể thao (như các cầu thủ tham
gia cá độ; cầu thủ ăn gian tuổi; cầu thủ bán độ…). Ở một chừng mực nào đó,
các phóng sự điều tra xã hội phản ánh các vấn đề liên quan tới số đông người
dân hơn, tức là liên quan tới đời sống hàng ngày của người dân. Còn phóng
sự điều tra ở lĩnh vực kinh tế, thể thao hay văn hóa văn nghệ… cũng được

13


nhiều người quan tâm nhưng không phải là mối quan tâm phổ biến của mọi
người.
1.4. Khái quát về sự phát triển của phóng sự điều tra
Ở Việt Nam, có nhiều nghiên cứu cho rằng, thể loại phóng sự bắt đầu
xuất hiện từ đầu những năm 30 của thế kỷ XX. Thời gian này xuất hiện nhiều
tác giả mà đến nay, tác phẩm của họ vẫn còn nóng hổi với người đọc: Tôi kéo
xe của Tam Lang Vũ Đình Chí đăng trên tờ Đông Tây (Hoàng Tích Chu là
chủ báo) vào tháng 8.1932; Kỹ nghệ lấy tây, Cạm bẫy người, Lục Xì của Vũ
Trọng Phụng; Việc làng của Ngô Tất Tố.
Trải qua quá trình hình thành và phát triển, các nhà nghiên cứu cho
rằng, cho đến nay, phóng sự được chia ra các giai đoạn: Giai đoạn từ 1932 1945: Ở giai đoạn này, thể loại phóng sự lấy chuyện đời, chuyện xã hội để

nói, không nói về cái tôi. Có hai khuynh hướng là ca ngợi chế độ thực dân
bảo hộ, làm tan rã tinh thần chống ngoại xâm của một bộ phận công chúng
thanh niên; phản ánh về cuộc sống bần cùng của người lao động, đề cập
những bất công trong xã hội nhưng lại hạn chế tầm nhìn và việc tìm ra biện
pháp giải quyết vấn đề thực tiễn. Giai đoạn 1945 - 1954: Đây là giai đoạn báo
chí của Nhà nước có độc lập, có chủ quyền. Báo chí nhằm mục đích tuyên
truyền, phóng sự không có điều kiện được chú trọng. Giai đoạn 1954 - 1975:
Miền Bắc xây dựng chủ nghĩa xã hội, miền Nam tiếp tục đấu tranh thống
nhất đất nước. Phóng sự thời kỳ này là phản ánh và tuyên truyền, nêu lên
những gương người tốt việc tốt dưới hình thức ký nhân vật, ký chân dung.
Phóng sự không có cái tôi của tác giả, chủ yếu mang tính chiến đấu. Giai
đoạn 1975 - 1986: Phóng sự làm nhiệm vụ phản ánh công cuộc xây dựng và
bảo vệ đất nước, mang tính chất của giai đoạn báo chí tuyên truyền. Giai
đoạn từ 1986 đến nay: Năm 1986 là thời kỳ đổi mới, là cột mốc quan trọng.
Phóng sự với trọn vẹn tính chất phóng sự được hình thành từ đây, nó mang
14


đầy đủ các đặc điểm: Tuyên truyền cho đổi mới; nêu lên những bất công,
những mặt trái, góp ý về đường lối, chủ trương, phê phán những cái xấu, tiêu
cực của xã hội trong bối cảnh cái cũ chưa mất hẳn, cái mới lại đang hình
thành, hình thành những con người mới, tư duy mới. Giai đoạn này, phóng sự
mang đặc điểm của phóng sự báo chí. Bên cạnh những phóng sự viết về chân
dung nhân vật, phóng sự phản ánh về sự kiện thời sự, các vấn đề xã hội…, đã
xuất hiện nhiều phóng sự phanh phui các tiêu cực, vạch mặt chỉ tên kẻ xấu,
chỉ ra vấn đề cấp thiết của cuộc sống. Các phóng sự này được gọi là phóng sự
điề u tra.
1.5. Vị trí của phóng sự điều tra trong báo chí
Có nhiều quan niệm về cách chia các nhóm thể loại báo chí. “Một số
người phân theo: Nhóm thể loại nặng về thông tin như: tin, tường thuật, tư

liệu… Nhóm thể loại nặng về bình luận như: bình luận, xã luận, luận chiến…
Nhóm thể loại nặng về châm biếm, khôi hài như: thơ, tranh, tiểu phẩm, đả
kích… Nhóm thể loại nặng về tính văn học như: phóng sự, bút ký, chân
dung… Nhóm thể loại ảnh báo chí. Số người khác lại chia theo: Nhóm thể
loại nặng về phản ánh bao gồm: tin, tường thuật, phóng sự văn học, điều
tra… Nhóm thể loại nặng về bình luận bao gồm: xã luận, bình luận thời sự,
chuyên luận, bài luận chiến, bài chỉ đạo… Nhóm thể loại tiểu phẩm như: thơ,
tranh, ảnh, tiểu phẩm, phê bình, đả kích… Nhóm thể loại tư liệu bao gồm:
văn kiện, lời lãnh tụ, tư liệu tổng hợp, sơ đồ, biểu đồ… Một số người khác có
cách chia: Nhóm thông tấn bao gồm: tin, tường thuật, phỏng vấn, điều tra…
Nhóm chính luận bao gồm: xã luận, bình luận, chuyên luận… Nhóm thể ký
báo chí bao gồm: phóng sự, ký chân dung, ghi nhanh, ký chính luận, nhật ký
phóng viên” [41, tr. 17].
Phó giáo sư, tiến sĩ Dương Xuân Sơn chia các thể loại báo chí thành ba
nhóm: “Các thể loại báo chí thông tấn, gồm: tin, phỏng vấn, tường thuật, bài phản
15


ánh, điểm báo; các thể loại báo chí chính luận (nghị luận) gồm: xã luận, bình luận,
chuyên luận, bài phê bình; các thể loại báo chí chính luận - nghệ thuật, gồm: ký,
phóng sự, tiểu phẩm, ghi nhanh, điều tra, câu chuyện báo chí” [41, tr. 19].
Phó giáo sư, tiến sĩ Đinh Hường đưa ra một phương án phân nhóm về
thể loại báo chí: “Nhóm các thể loại báo chí thông tấn, gồm: tin, phỏng vấn,
tường thuật; nhóm các thể loại báo chí chính luận, gồm: xã luận, bình luận,
chuyên luận, điều tra, bài phê bình; nhóm các thể loại báo chí chính luận nghệ thuật, gồm: phóng sự báo chí, ký báo chí, tiểu phẩm báo chí, câu chuyện
báo chí, ghi nhanh…” [14, tr. 13].
Trên cơ sở các quan điểm trên, căn cứ vào lịch sử phát triển của báo
chí và đặc điểm của từng thể loại, chúng tôi nghiêng về quan điểm cho rằng
phóng sự điều tra thuộc nhóm thể loại chính luận nghệ thuật, vì: “Đặc điểm
của nhóm này là kết hợp yếu tố chính luận (tư liệu, sự kiện, lý lẽ, hùng

biện…) với yếu tố nghệ thuật (hình ảnh, cảm xúc, thái độ, khái quát…) để
phản ánh và lý giải vấn đề. Nói cách khác, các sự kiện, hiện tượng, quá trình
có thật của đời sống xã hội được phản ánh một cách sinh động, hấp dẫn bằng
cách sử dụng hình ảnh, cảm xúc và các thế mạnh khác của ngôn từ… Có thể
nói thông tin sự kiện, lý lẽ và thẩm mỹ là tính trội của nhóm thể loại này”
[41, tr.20].
Trong các tài liệu nghiên cứu về báo chí, chưa có nhà nghiên cứu nào
khẳng định thể loại báo chí này hơn thể loại báo chí khác, vì mỗi thể loại đều
có những thế mạnh của mình. Các thể loại trong nhóm thể loại thông tấn, thế
mạnh của nó là thông tin nhanh, nhạy. Thế mạnh chủ yếu của các thể loại
trong nhóm chính luận biểu hiện ở năng lực thông tin lý lẽ… Trong báo chí,
phóng sự điều tra có một vai trò, vị trí đặc biệt quan trọng, có sức lan tỏa lớn
trong cộng đồng xã hội và nếu chuyên viết phóng sự điều tra, phóng viên, nhà

16


báo có nhiều cơ hội trở thành “người nổi tiếng”. Trên thế giới và trong nước,
hầu hết các phóng viên nổi tiếng đều gắn với các phóng sự điều tra.
1.6. Phóng sự điều tra xã hội - một thể loại xung kích trên Báo Thanh
Niên
1.6.1. Đôi nét về Báo Thanh Niên
Trước hết cần khẳng định rằng, Báo Thanh Niên mà luận văn này lựa
chọn để khảo sát, nghiên cứu không phải có nguồn gốc từ tờ Thanh Niên do
Nguyễn Ái Quốc sáng lập. Trên thực tế vẫn có một số người nhầm lẫn về hai tờ
báo này.
Báo Thanh Niên mà luận văn khảo sát và nghiên cứu có cơ quan chủ
quản là Hội Liên hiệp Thanh Niên Việt Nam. Ngày 3 tháng 1 năm 1986, báo
ra số đầu tiên với tên gọi Tuần tin Thanh Niên. Tổng biên tập đầu tiên của tờ
báo là ông Huỳnh Tấn Mẫm. Ban đầu, tờ báo đặt trụ sở tại hành lang văn

phòng Câu lạc bộ Hội Liên hiệp Thanh Niên số 145, đường Pasteur, phường
6, Quận 3, thành phố Hồ Chí Minh, sau đó chuyển về số 20, đường Trần
Hưng Đạo B rồi số 248, đường Cống Quỳnh, Quận 1, thành phố Hồ Chí
Minh như hiện nay. Sau ông ông Huỳnh Tấn Mẫm, các ông ông Lương Ngọc
Bộ, Nguyễn Công Khế làm tổng biên tập, và hiện nay Tổng biên tập là ông
Nguyễn Quang Thông.
Từ một Tuần tin, một tuần một số, rồi lên 3 số, đến 7 số. Hiện nay báo
phát hành 7 số một tuần, in tại nhiều nơi khác nhau (thành phố Hồ Chí Minh,
Cần Thơ, Nha Trang, Đà Nẵng, Hà Nội). Báo Thanh Niên là một trong 2 tờ
báo không được bao cấp, có lượng phát hành lớn nhất cả nước. Lúc cao điểm,
lượng phát hành của tờ báo này lên tới trên 400.000 bản, hiện duy trì ở mức
trên 250.000 bản/số phát hành. Báo Thanh Niên có 20 trang: Trang nhất chủ
yếu là tít và ảnh các bài chính trong số báo ra hôm đó; trang 2: Tin tức - sự
kiện; trang 3: Thời sự; trang 4, 5: Chính trị - xã hội; trang 6, 7: Kinh tế; trang
17


8: Thanh niên và Cuộc sống; trang 9: Thanh niên và Giáo dục; trang 10: Tư
vấn tài chính, Hôn nhân gia đình, Câu chuyện bạn trẻ (không cố định); trang
11: Sức khỏe ẩm thực; trang 12: Quảng cáo; trang 13: Bạn đọc; trang 14, 15:
Văn hóa - Nghệ thuật; trang 16, 17: Thể thao; trang 18: 24 giờ qua; trang 19,
20: Quốc tế. Ngoài ra, quảng cáo trên Báo được tách hẳn ra thành một tập xếp
riêng, lồng vào tờ báo.
Ngoài tờ báo ra hàng ngày, hiện nay Báo Thanh Niên còn tờ tuần san ra một tuần một số, nội dung chủ yếu tập trung vào lĩnh vực văn hóa văn
nghệ, đời sống của giới ca sĩ, nghệ sĩ, vận động viên thể thao nước ngoài…
mang tính giải trí là chính.
Báo Thanh Niên còn có hai tờ báo điện tử là Thanhnien.vn và
Thanhnien News.com.vn.
Tổng số cán bộ biên tập viên, phóng viên và nhân viên của Báo Thanh Niên
hiện nay là hơn 500 người. Năm 2013, Báo Thanh Niên có doanh thu đứng đầu

khối báo chí xuất bản của Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh,
đạt mức trên 600 tỉ đồng, trong đó chủ yếu là tiền thu từ quảng cáo và bán báo.
Ngoài hoạt động báo chí, Báo Thanh Niên còn tổ chức nhiều hoạt động
xã hội, văn hóa nghệ thuật như: Quỹ Học bổng Nguyễn Thái Bình - một trong
những chương trình có sức thu hút đặc biệt đối với giới học sinh, sinh viên;
Chương trình Khát vọng trẻ; Giải vô địch bóng đá U21 quốc gia; Chương
trình Tiếp sức mùa thi...
1.6.2. Vai trò, vị trí của phóng sự điều tra xã hội trên Báo Thanh
Niên
Các tờ báo ra hàng ngày như Tiền Phong, Lao Động, Tuổi Trẻ đều có
mục phóng sự, ký sự riêng, duy trì bài viết đều đặn. Chẳng hạn như Báo Lao
Động có mục phóng sự - ký sự ở trang 6. Nhiều năm qua, số ra nào Báo Lao
Động cũng có bài đăng ở mục này. Báo Tiền Phong có hẳn một trang có tên là
18


phóng sự - ký sự (trang 9). Trang này ngày nào cũng có bài đăng. Báo Tuổi
trẻ thành phố Hồ Chí Minh cũng vậy, dành hẳn chân trang 4 - trang 5 để lập
mục Phóng sự - ký sự và ghi chép. Việc lập ra trang hay mục phóng sự - ký sự
đòi hỏi tòa soạn phải duy trì được bài vở để “nuôi sống” nó, đây là một trong
những điều khó khăn nhất khi lập trang, hay mục. Nhưng đổi lại, việc này lại
vô cùng quan trọng trong việc tạo nên bản sắc của tờ báo, tạo cho bạn đọc có
thói quen. Khi muốn đọc các phóng sự, ký sự, người đọc chỉ cần mở đúng
trang báo đó. Và trong bối cảnh, báo chí chạy đua nhau về tốc độ thông tin thì
những bài phóng sự, ký sự đăng trên trang, mục này trở thành “món ăn đặc
sản” đối với bạn đọc, làm nên sự khác biệt giữa các tờ báo, trong cùng một
“rừng” thông tin “na ná” như nhau.
Báo Thanh Niên không có trang dành riêng hay có mục phóng sự - ký
sự. Các phóng sự đăng không cố định một ngày nào trong tuần, hay trong
tháng, “xuất hiện” trên báo một cách thất thường. Có khi đăng ở thứ Hai, thứ

Tư, cũng có khi ở chủ Nhật… Và điểm khác biệt nữa so với các tờ Tuổi trẻ,
Tiền Phong, Lao Động, các phóng sự đăng trên Báo Thanh Niên không phải
là những phóng sự viết nhân một sự kiện nào đó, hay viết khi đi khám phá
một địa điểm mới, một nhân vật, mà phần lớn là các phóng sự điều tra xã hội.
Tuy không có trang đặt tên là phóng sự - ký sự hay mục phóng sự, và không
được duy trì ấn định vào các ngày cụ thể, nhưng các phóng sự điều tra xã hội
của Báo Thanh Niên có “sức hút” kỳ lạ với độc giả, góp phần không nhỏ tạo
nên thương hiệu của tờ báo.
Ông Đặng Việt Hoa, Phó tổng biên tập phụ trách nội dung của Báo
Thanh Niên cho biết: “Những bài phóng sự điều tra xã hội làm nên sự khác
biệt của Báo Thanh Niên với các tờ báo khác. Phần lớn các phóng sự điều tra
xã hội của Báo Thanh Niên đều ghi dấu ấn sâu đậm trong trí nhớ của độc giả.
Khi chúng tôi khảo sát, có những phóng sự đăng cách đây ba, bốn năm nhưng
19


nhiều bạn đọc vẫn nhớ chính xác tít bài báo. Điều này cho thấy phóng sự điều
tra xã hội có vị trí đặc biệt quan trọng trong nội dung tờ báo của chúng tôi”.
Tiểu kết
Trên cơ sở hệ thống lại một số quan niệm về thể loại phóng sự, chúng
tôi cho rằng phóng sự là thể loại báo chí gần gũi với văn học, viết về những
vấn đề thời sự mà bạn đọc quan tâm, được thể hiện bằng ngôn ngữ mượt mà
giàu hình ảnh. Phóng sự điều tra là một dạng phóng sự đặc biệt - giao thoa
giữa phóng sự và điều tra. Vì là một dạng phóng sự đặc biệt, nên phóng sự
điều tra được xếp vào nhóm chính luận nghệ thuật. Phóng sự điều tra có vị trí,
vai trò đặc biệt quan trọng trong báo chí nói chung và Báo Thanh Niên nói
riêng.

20

CHƢƠNG 2:
THỰC TRẠNG PHÓNG SỰ ĐIỀU TRA XÃ HỘI TRÊN BÁO THANH
NIÊN (2009 - 2013)

2.1. Đội ngũ tác giả và số lƣợng phóng sự điều tra xã hội của Báo
Thanh Niên từ năm 2009 - 2013
Tuy phóng sự điều tra xã hội có vai trò rất quan trọng trong việc tạo ra
sự khác biệt giữa Báo Thanh Niên với các tờ nhật báo khác, giúp tờ báo có
bản sắc riêng, giữ được bạn đọc dài hạn, nhưng về tổ chức tòa soạn, Báo
Thanh Niên không có ban phóng sự riêng biệt. Qua tìm hiểu tại Báo Thanh
Niên, Ban Biên tập tờ báo này cũng không có chủ trương xây dựng những
“cây bút” chuyên viết phóng sự điều tra. Cả tòa soạn chỉ đưa ra một định mức
chung cho tất cả các phóng viên, nếu ai không đủ sẽ bị chế tài. Điều này có
nghĩa là Ban Biên tập không có chính sách ưu tiên cho những người viết
phóng sự điều tra, ngoại trừ nhuận bút bài phóng sự điều tra được chấm cao
hơn các bài báo khác. Vì thế, đội ngũ tác giả viết phóng sự điều tra của Báo
Thanh Niên rất đa dạng, từ nhiêu nguồn khác nhau: Có thể là phóng viên của
Ban Chính trị - Xã hội, có thể là phóng viên của Ban Thanh Niên - Giáo dục,
có thể là phóng viên của Ban Văn hóa - Văn nghệ… Các phóng viên bình
đẳng như nhau, ai có bài, bài nào hay sẽ ưu tiên dùng, không có sự ưu tiên
cho một phóng viên nào đặc biệt. Trong số 93 phóng sự điều tra xã hội mà
chúng tôi khảo sát, từ năm 2009 đến hết 2103 , tác giả đều là phóng viên của
Báo Thanh Niên, và chủ yếu là phóng viên của Ban Chính trị - Xã hội. (Chi
tiế t các phóng sự điề u tra xã hội đăng từ 2009 - 2013 xem tại Phụ lục 1).
Hà An là tác giả có nhiều bài đăng báo nhất, với 13 phóng sự điều tra
xã hội. Tiếp đến là tác giả Hoài Nam với 10 phóng sự điều tra xã hội. Có 2 tác
giả cùng có 7 phóng sự điều tra xã hội đăng Báo Thanh Niên từ năm 2009 đến
hết năm 2013 là Đàm Huy và Thanh Tùng. Trong thời gian từ năm 2009 đến
21