Xây dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
–&—

NGUYỄN THÀNH SƠN

XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG
BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM

Chuyên ngành
Mã số

: Kinh tế công nghiệp
: 62.31.09.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. TS. Đoàn Gia Dũng
2. PGS.TS Đàm Xuân Hiệp

Đà Nẵng - 2014


MỤC LỤC
Trang
LỜI CẢM ƠN

i

LỜI CAM ĐOAN

ii

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

iii

DANH MỤC CÁC BIỂU BẢNG

v

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

vi

MỞ ĐẦU

1

CHƯƠNG TỔNG QUAN TÌNH NGHIÊN CỨU VỀ THỊ TRƯỜNG BÁN
BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH
1. Các sách tham khảo và công trình nghiên cứu về thị trường bán buôn
điện của một số nước trên thế giới
2. Các đề tài, công trình nghiên cứu về thị trường điện Việt Nam
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG, PHÁT
TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH
1.1. TỔNG QUAN VỀ THỊ TRƯỜNG ĐIỆN

5

5
10
16
16

1.1.1. Điện năng và vai trò của điện trong nền kinh tế

16

1.1.2. Khái niệm thị trường và thị trường điện cạnh tranh

18

1.1.3. Đặc điểm của thị trường điện

27

1.1.4. Điều tiết của Nhà nước đối với thị trường điện

28

1.1.5. Tái cấu trúc ngành điện với phát triển thị trường điện cạnh tranh

29

1.2. CÁC MÔ HÌNH TỔ CHỨC THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH

36

1.2.1. Mô hình thị trường điện độc quyền

37

1.2.2. Mô hình thị trường phát điện cạnh tranh

38

1.2.3. Mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh

39

1.2.4. Mô hình thị trường bán lẻ điện cạnh tranh

41

1.3. CẤU TRÚC VÀ CƠ CHẾ VẬN HÀNH THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN
ĐIỆN CẠNH TRANH
1.3.1. Cấu trúc của thị trường bán buôn điện cạnh tranh

44
44


1.3.2. Các dạng thị trường trong mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh

50

1.3.3. Giá điện trong thị trường bán buôn điện cạnh tranh

57

1.4. KINH NGHIỆM XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG ĐIỆN
CẠNH TRANH CỦA CÁC NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI

61

1.4.1. Xây dựng và phát triển thị trường điện của một số nước trên thế giới

61

1.4.2. Bài học kinh nghiệm cho phát triển thị trường điện Việt Nam

69

Kết luận Chương 1

71

CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG ĐIỆN HIỆN NAY VÀ SỰ CẦN
THIẾT PHẢI XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG

72

BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM
2.1. TỔNG QUAN VỀ THỊ TRƯỜNG ĐIỆN VIỆT NAM HIỆN NAY

72

2.1.1. Quá trình hình thành thị trường điện Việt Nam

72

2.1.2. Cung, cầu điện năng trong thị trường điện Việt Nam

75

2.1.3. Mua bán điện trong thị trường điện Việt Nam

78

2.1.4. Hạ tầng kỹ thuật cho vận hành thị trường điện Việt Nam

84

2.1.5. Quản lý nhà nước và điều tiết đối thị trường điện Việt Nam

88

2.2. CẤU TRÚC, CƠ CHẾ VÀ THỰC TẾ VẬN HÀNH THỊ TRƯỜNG
PHÁT ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM

90

2.2.1. Cấu trúc thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam

90

2.2.2. Cơ chế vận hành thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam

95

2.2.3. Tình hình vận hành thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam

98

2.3. ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG ĐIỆN VIỆT NAM HIỆN NAY

103

2.3.1. Những thành tựu đạt được

103

2.3.2. Những vấn đề tồn tại

106

2.4. SỰ CẦN THIẾT PHẢI XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN
BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM

115

2.4.1. Đa dạng thành phần kinh tế tham gia hoạt động điện lực

115

2.4.2. Nhu cầu vốn đầu tư để đáp ứng phát triển điện lực

116

2.4.3. Nâng cao chất lượng và giảm giá thành điện năng

117


2.4.4. Liên kết và hội nhập hệ thống điện các nước

117

2.4.5. An ninh năng lượng và phát triển điện lực bền vững

118

Kết luận Chương 2

119

CHƯƠNG 3. ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH VÀ GIẢI PHÁP CHO XÂY DỰNG
VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN
CẠNH TRANH VIỆT NAM
3.1. QUAN ĐIỂM XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN
BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM
3.1.1. Dự báo cung, cầu và truyền tải điện năng trong giai đoạn thị trường
bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam
3.1.2. Định hướng xây dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh
tranh Việt Nam
3.1.3. Mục tiêu xây dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh
Việt Nam
3.2. MÔ HÌNH ĐỀ XUẤT CHO THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH
TRANH VIỆT NAM

3.2.1. Hình thành các thành viên thị trường bán buôn điện cạnh tranh thông
qua tái cấu trúc ngành điện Việt Nam
3.2.2. Mô hình đề xuất và cơ chế vận hành thị trường bán buôn điện cạnh
tranh Việt Nam
3.3. GIẢI PHÁP XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN
BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM

120
120
120
125
127
131
132
151
159

3.3.1. Về chính sách và cơ sở pháp lý của Nhà nước

159

3.3.2. Về xây dựng hạ tầng kỹ thuật

167

Kết luận Chương 3

171

KẾT LUẬN

172

DAMH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


i
LỜI CẢM ƠN
Trong suốt thời gian đào tạo chương trình nghiên cứu sinh tại Đại học Đà
Nẵng, tôi đã nhận được nhiều ủng hộ và tạo điều kiện thuận lợi của gia đình, của
Tổng công ty Điện lực miền Trung, được sự hướng dẫn chỉ bảo tận tình của các
thầy giáo, cô giáo. Cho đến nay, tôi đã hoàn thành chương trình đào tạo nghiên cứu
sinh theo đúng thời hạn của nhà trường.
Tôi xin chân thành cảm ơn các quý thầy giáo, cô giáo trường Đại học Kinh
tế, Đại học Đà Nẵng, Đại học Điện lực đã tận tình hướng dẫn tôi hoàn thành Luận
án tốt nghiệp. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn TS.Đoàn Gia Dũng, PGS.TS Đàm
Xuân Hiệp đã tận hình hướng dẫn tôi tiếp cận và hoàn thành luận án này. Xin chân
thành cảm ơn Lãnh đạo, các đồng nghiệp tại Tổng công ty Điện lực miền Trung
cùng gia đình và bạn bè đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện cho tôi hoàn thành
Luận án.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Nguyễn Thành Sơn


ii
LỜI CAM ĐOAN
Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả
nêu trong Luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công

trình nào khác.
Đà Nẵng, tháng 3 năm 2014

Nguyễn Thành Sơn


iii
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT
A0

Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia

BOT

Xây dựng - Vận hành - Chuyển giao

PBP

Price - Based Pool - Thị trường chào giá tự do

CfD

Contract for Different - Hợp đồng sai khác

CBP

Cost - based pool - Thị trường chào giá theo chi phí

CTĐL

Công ty điện lực

EVN

Tập đoàn Điện lực Việt Nam

EMS

Energy Management System - Hệ thống quản lý năng lượng

HTĐ

Hệ thống điện

IPP

Nhà máy điện độc lập

KV

Kilovolt - Là đơn vị đo điện năng = 1000 volt

MBA

Máy biến áp

MDMSP

Đơn vị cung cấp và quản lý số liệu đo đếm

MO

Đơn vị điều hành giao dịch thị trường điện

NMĐ

Nhà máy điện

NPT

Tổng công ty Truyền tải điện quốc gia

PVN

Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam

RTU

Remote Terminal Unit - Thiết bị đầu cuối thu thập dữ liệu từ xa

SAS

Substation Automation System - Hệ thống tự động hoá trạm

SB

Single Buyer - Đơn vị mua điện duy nhất

SCADA

Hệ thống điều khiển và thu thập số liệu

SMP

System Marginal Price - Giá biên hệ thống

SO

Đơn vị vận hành hệ thống điện

SXKD

Sản xuất kinh doanh

TBA

Trạm biến áp

TKV

Tập đoàn Than Khoáng sản Việt Nam

TNO

Đơn vị truyền tải điện


iv
TTĐ

Thị trường điện

VCGM

Thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam

VWEM

Thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam


v
DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 1.1

Chuỗi giá trị trong sản xuất kinh doanh điện năng

18

Bảng 1.2

Bảng tóm tắt đặc điểm của từng mô hình thị trường điện

43

Bảng 2.1

Tình hình vận hành nguồn điện Việt Nam năm 2012

76

Bảng 2.2

Nhu cầu công suất hệ thống điện Việt Nam 2005 - 2012

77

Bảng 2.3

Tiêu thụ điện theo ngành giai đoạn 2005 - 2012

77

Bảng 2.4

Cơ cấu mua điện của Công ty Mua bán điện từ các tổ chức bán điện

80

Bảng 2.5

Giá bán buôn điện nội bộ của EVN cho các Tổng CTĐL 2009 - 2012

81

Bảng 2.6

Giá truyền tải điện của Tổng công ty truyền tải điện quốc gia
2010 - 2012

82

Bảng 2.7

Giá bán lẻ điện bình quân Việt Nam giai đoạn 2010-2012

83

Bảng 2.8

Tổng hợp khối lượng đường dây và TBA năm 2012

85

Bảng 2.9

Thống kê giá điện thị trường tháng 7, 8, 9, 10/2012

100

Bảng 2.10 So sánh kế hoạch lợi nhuận của các NMĐ tham gia VCGM

102

Bảng 3.1

Dự báo nhu cầu điện năng Việt Nam giai đoạn 2015 - 2025

122

Bảng 3.2

Cung cầu, tỷ lệ dự phòng công suất điện năm 2015 - 2030

122

Bảng 3.3

Khối lượng lưới điện truyền tải dự kiến xây dựng giai đoạn 2011
- 2030

124

Bảng 3.4

Tổng công suất đặt toàn hệ thống năm 2009 và năm 2015

137

Bảng 3.5

Công suất các đơn vị phát điện dự kiến năm 2015

140

Bảng 3.6

So sánh chức năng nhiệm vụ của SO và MO

141

Bảng 3.7

Đề xuất lộ trình giảm sự can thiệp của Nhà nước về giá trong các
giai đoạn phát triển thị trường điện Việt Nam

164


vi
DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ
Trang
Hình 1.1

Dây chuyền sản xuất kinh doanh của ngành điện

17

Hình 1.2

Cung, cầu điện năng

23

Hình 1.3

Đường cong phụ tải và ảnh hưởng co giãn giá đến khoảng phụ tải

24

Hình 1.4

Mô hình thị trường điện độc quyền

37

Hình 1.5

Mô hình thị trường phát điện cạnh tranh

39

Hình 1.6

Mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh

40

Hình 1.7

Mô hình thị trường bán lẻ điện cạnh tranh

42

Hình 1.8

Yêu cầu tái cơ cấu đối với các giai đoạn phát triển của TTĐ

44

Hình 1.9

Mô hình thị trường điện tập trung - Poolco

51

Hình 1.10

Nguyên tắc của hợp đồng CfD

54

Hình 1.11

Mô hình thị trường điện hợp đồng song phương

55

Hình 2.1

Cơ cấu nguồn điện Việt Nam theo tổ chức sở hữu năm 2012

73

Hình 2.2

Mô hình tổ chức các khâu SXKD của ngành điện Việt Nam hiện nay

74

Hình 2.3

Cơ cấu nguồn điện Việt Nam theo công nghệ năm 2012

75

Hình 2.4

Nhu cầu điện năng và công suất lắp đặt 1997 - 2012

78

Hình 2.5

Tỷ lệ tăng trưởng điện và GDP Việt Nam giai đoạn 2000 - 2012

78

Hình 2.6

Mô hình mua bán điện Việt Nam không qua thị trường phát điện
cạnh tranh

79

Hình 2.7

Cơ chế tính toán giá bán điện nội bộ EVN

81

Hình 2.8

Giá bán lẻ điện của Việt Nam và một số nước trên thế giới

83

Hình 2.9

Trào lưu truyền tải điện theo mùa của hệ thống điện Việt Nam

84

Hình 2.10

Sơ đồ phân cấp trao đổi thông tin dữ liệu vận hành hiện tại

86

Hình 2.11

Cấu trúc thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam

91

Hình 2.12

Bốn dạng thành viên tham gia thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam

92

Hình 2.13

Vai trò, nhiệm vụ của các đơn vị quản lý nhà nước đối với
thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam

95


vii
Hình 2.14

Cơ cấu các loại nguồn phát tham gia thị trường phát điện cạnh
tranh Việt Nam

98

Hình 2.15

Giá điện thị trường trung bình tháng trong tháng 8/2012

99

Hình 2.16

Tương quan giữa giá điện thị trường và giá hợp đồng trong tháng
8/2012

99

Hình 2.17

Thống kê giá điện thị trường tháng 7,8,9,10/2012

101

Hình 3.1

Dự kiến cơ cấu thị phần trong khâu phát điện của Việt Nam năm
2020

121

Hình 3.2

Dự kiến các giai đoạn phát triển TTĐ tại Việt Nam

126

Hình 3.3

Sơ đồ nguyên tắc tái cấu trúc các khâu của ngành điện

136

Hình 3.4

Biểu đồ tổng công suất đặt toàn hệ thống năm 2009 và năm 2015

137

Hình 3.5

Phân tách các khâu Phát điện - Truyền tải - Phân phối trong điều
kiện chuyển đổi sang thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt
Nam

Hình 3.6

Cấu trúc thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam và
các mối quan hệ hợp đồng trong thị trường

Hình 3.7

149
151

Sơ đồ phân cấp trao đổi thông tin dữ liệu tích hợp trong thị
trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam

169


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu
Thị trường điện (TTĐ) là xu hướng phát triển tất yếu của nhiều nước trên thế
giới, TTĐ hình thành đảm bảo khai thác tối ưu mọi nguồn lực, đáp ứng nhu cầu điện
năng cho phát triển kinh tế - xã hội với chất lượng ổn định, an toàn và kinh tế, góp

phần bảo đảm quốc phòng, an ninh và an ninh năng lượng quốc gia. Điều kiện hình
thành TTĐ không những chỉ phụ thuộc vào chính sách về kinh tế - xã hội của nhà
nước mà còn được quyết định bởi điều kiện kỹ thuật, công nghệ của HTĐ. Các nước
trong khu vực ASEAN như Singapo, Philippin, Thái Lan, Malaysia,… đã có những
bước đi tích cực trong việc xây dựng TTĐ cạnh tranh.
Trên cơ sở đánh giá những thành tựu cũng như những hạn chế của ngành
điện Việt Nam, tại kết luận số 26-KL/TW ngày 24 tháng 10 năm 2003 của Bộ
Chính trị về Chiến lược và quy hoạch phát triển ngành điện lực Việt Nam giai đoạn
2001 - 2010, định hướng đến năm 2020 đã khẳng định chủ trương của Đảng và Nhà
nước là: “Từng bước hình thành TTĐ cạnh tranh trong nước, đa dạng hoá phương
thức đầu tư và kinh doanh điện, khuyến khích nhiều thành phần kinh tế tham gia,
không biến độc quyền nhà nước thành độc quyền doanh nghiệp. Nhà nước chỉ giữ
độc quyền khâu truyền tải điện, xây dựng và vận hành các nhà máy thuỷ điện lớn,
các nhà máy điện nguyên tử. Tham gia hội nhập và mua bán điện với các nước
trong khu vực”. Ngày 03 tháng 12 năm 2004, Luật Điện lực đã được Quốc hội nước
Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá XI, kỳ họp thứ 6 thông qua quy định lộ
trình hình thành và phát triển TTĐ theo thứ tự các giai đoạn: Thị trường phát điện
cạnh tranh; Thị trường bán buôn điện cạnh tranh; Thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.
Với định hướng phát triển TTĐ, ngành điện Việt Nam đang từng bước nghiên
cứu kinh nghiệm của các nước trong khu vực và trên thế giới, kết hợp với những điều
kiện đặc thù của ngành điện và nền kinh tế Việt Nam để từng bước phát triển TTĐ
cạnh tranh. Đến nay, Việt Nam đã đưa vào vận hành mô hình thị trường phát điện
cạnh tranh từ ngày 01/7/2012 dưới dạng thị trường phát điện cạnh tranh một người
mua, chào giá theo chi phí. Do bởi những hạn chế trong vấn đề như: hầu hết sở hữu


2
các NMĐ đều thuộc các Tập đoàn kinh tế lớn của Nhà nước, trong đó EVN chiếm tỷ
trọng hơn 50%, đơn vị mua điện duy nhất thuộc sở hữu EVN, các vấn đề liên quan
đến điều độ, vận hành hệ thống,… thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam hiện nay

cơ bản vẫn mang dáng dấp của TTĐ độc quyền, có nhiều hạn chế cần phải khắc phục.
Cùng với vấn đề trên, do tính tất yếu của việc phát triển TTĐ cạnh tranh trong cơ chế
thị trường, thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam hiện nay tất yếu sẽ chuyển đổi
sang các mô hình TTĐ có mức độ cạnh tranh cao hơn, có tính minh bạch hơn như:
mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh, mô hình thị trường bán lẻ điện cạnh
tranh. Qua tìm hiểu, thu thập các thông tin, tài liệu liên quan đến việc nghiên cứu để
xây dựng, phát triển mô hình TTĐ Việt Nam, tác giả nhận thấy chưa có nghiên cứu
nào đề cập đến xây dựng, phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh cho Việt
Nam, là mô hình TTĐ có mức độ cạnh tranh ở cấp cao hơn thị trường hiện nay, do
vậy nhằm góp phần vào các công trình nghiên cứu của ngành điện đối với việc xây
dựng và phát triển TTĐ cạnh tranh Việt Nam, tác giả chọn đề tài nghiên cứu: “Xây
dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam” làm Luận án
tiến sĩ của mình. Tác giả xác định đề tài Luận án là thật sự cần thiết, đảm bảo tính
khoa học và có thể áp dụng đối với ngành điện Việt Nam trong quá trình xây dựng
và phát triển TTĐ.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề sau:
- Lý thuyết về TTĐ, đặc điểm TTĐ và điều kiện chuyển đổi, phát triển TTĐ
của một số nước điển hình trên thế giới theo từng giai đoạn phát triển của TTĐ: Thị
trường phát điện cạnh tranh; Thị trường bán buôn điện cạnh tranh; Thị trường bán
lẻ điện cạnh tranh. Đi sâu vào nghiên cứu lý thuyết về mô hình, cơ chế vận hành,
các dạng TTĐ thứ cấp trong thị trường bán buôn điện cạnh tranh làm cơ sở cho việc
xây dựng và phát triển VWEM trong thời gian đến.
- Phân tích thực trạng của ngành điện Việt Nam, cơ sở pháp lý hình thành
TTĐ Việt Nam, hiện trạng và định hướng, lộ trình hình thành và phát triển của TTĐ
Việt Nam trong thời gian đến. Nghiên cứu, phân tích thực trạng vận hành thí điểm
thị trường phát điện cạnh tranh nội bộ EVN, đồng thời phân tích cơ sở, đặc điểm, cơ


3

chế vận hành của VCGM nhằm định hướng việc phát triển mô hình TTĐ cạnh tranh
giai đoạn bán buôn.
- Nghiên cứu xây dựng mô hình VWEM trong điều kiện chuyển đổi từ mô
hình thị trường phát điện cạnh tranh, đồng thời đưa ra các giải pháp để triển khai
thực hiện công tác chuyển sang mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh phù
hợp cho Việt Nam trong thời gian đến.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Với mục tiêu nghiên cứu trên, Luận án chọn:
- Đối tượng nghiên cứu: thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam,
- Phạm vi nghiên cứu: lãnh thổ quốc gia Việt Nam với số liệu thu thập trong
giai đoạn 2005 - 2012; giải pháp nghiên cứu và đề xuất cho thời kỳ đến năm 2020.
4. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
- Thu thập, kế thừa các tài liệu nghiên cứu liên quan đến việc hình thành và
phát triển TTĐ của các nước trong khu vực và trên thế giới.
- Sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: so sánh, phân tích thống kê,
phân tích tổng hợp, phương pháp thực chứng, phương pháp chuyên gia, phương
pháp định tính, phương pháp quy nạp, diễn dịch,… để thực hiện đề tài nghiên cứu.
5. Bố cục của Luận án
Luận án gồm các chương sau:
Chương Tổng quan tình hình nghiên cứu về thị trường bán buôn điện
cạnh tranh
Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về xây dựng, phát triển thị trường
bán buôn điện cạnh tranh
Chương 2. Thực trạng thị trường điện hiện nay và sự cần thiết phải xây
dựng, phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam
Chương 3. Đề xuất mô hình và giải pháp cho xây dựng và phát triển thị
trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam

4
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu
- Hệ thống hoá được những vấn đề cơ bản của TTĐ, đặc điểm, nguyên tắc
hoạt động, điều kiện hình thành, phát triển TTĐ, các hình thức tổ chức TTĐ. Phân
tích những đặc thù của thị trường bán buôn điện cạnh tranh và tìm hiểu TTĐ của
một số quốc gia trên thế giới có những nét tương đồng với thực trạng của Việt Nam
từ đó rút ra được các bài học kinh nghiệm cho việc phát triển TTĐ tại Việt Nam.
- Đã làm rõ được hiện trạng và xu hướng phát triển của ngành điện Việt
Nam; tình hình triển khai thực hiện các bước đưa TTĐ vào áp dụng tại Việt Nam.
Trên cơ sở khoa học và thực tiễn, luận án xác định được những tồn tại, và nguyên
nhân của những tồn tại hiện nay của ngành điện, TTĐ Việt Nam.
- Đề xuất xây dựng cơ chế hoạt động cho thị trường bán buôn điện cạnh tranh
với những yêu cầu hoạt động, mối quan hệ của từng bộ phận tham gia TTĐ Việt
Nam cùng các giải pháp đối với ngành điện Việt Nam cho việc xây dựng và phát
triển VWEM trong thời gian tới.


5
CHƯƠNG
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ
THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH
Theo xu thế phát triển tất yếu của TTĐ trên thế giới, nhiều quốc gia hiện nay
đang trong quá trình cải cách, xây dựng, phát triển TTĐ vì vậy có rất nhiều học giả
đã nghiên cứu lý thuyết về TTĐ cũng như các đề tài khoa học nghiên cứu phục vụ
cho việc xây dựng và phát triển TTĐ, các tổ chức trên thế giới như Ngân hàng thế
giới, Ngân hàng phát triển châu Á cũng có các nghiên cứu để hỗ trợ các nước đang
phát triển đẩy nhanh quá trình thị trường hóa ngành điện. Để đảm bảo tính kế thừa
những nghiên cứu trước đây cũng như khẳng định những đóng góp khoa học của
luận án, luận án đã chọn lọc các tài liệu và thực hiện tổng quan tình hình nghiên cứu
về các vấn đề có liên quan đến luận án như sau:

1. Các sách tham khảo và công trình nghiên cứu về thị trường bán buôn điện
của một số nước trên thế giới
Nhiều học giả nước ngoài đã đi sâu vào nghiên cứu các khía cạnh của TTĐ về
phương diện lý luận kết hợp với dẫn chứng thực tiễn tại một số TTĐ của các nước điển
hình trên thế giới, từ đó đã cho ra đời các tài liệu nghiên cứu dưới dạng sách tham khảo
hữu ích cho công tác nghiên cứu, xây dựng TTĐ cho các nước trên thế giới như:
Cuốn “Những vấn đề cơ bản của Hệ thống Kinh tế năng lượng” [20] của tác
giả Daniel Kirschen và Goran Strbac thuộc Trường đại học Khoa học và công nghệ
Manchester - Anh đã đưa ra các khái niệm kinh tế vi mô liên quan cần thiết cho việc
bắt đầu nghiên cứu các vấn đề của TTĐ cạnh tranh; quan điểm về cạnh tranh, các
mô hình thị trường cạnh tranh từ độc quyền đến mức độ cao nhất là cạnh tranh bán
lẻ, các dạng thị trường trong thị trường mua bán điện cạnh tranh, vấn đề về lưới
điện truyền tải, điều độ, an ninh hệ thống điện cũng như việc cung cấp các dịch vụ
phụ trợ trong thị trường mua bán điện. Bên cạnh đó, trong các chương cuối của
cuốn sách này, tác giả đề cập thêm đến vấn đề đầu tư cho lĩnh vực phát điện và
truyền tải trong điều kiện môi trường cạnh tranh.
Tác giả William W.Hogan - giáo sư Trường đại học Harvard - Mỹ có rất
nhiều công trình nghiên cứu, bài viết khoa học về TTĐ, đặc biệt cuốn “Thiết kế


6
TTĐ cạnh tranh: Mô hình thị trường bán buôn điện” [40], “Các mô hình TTĐ cạnh
tranh” [41], đã đưa ra cấu trúc các mô hình TTĐ cạnh tranh, đặc biệt chú trọng tới
mô hình thị trường bán buôn và bán lẻ điện cạnh tranh, phân tích các thành viên của
thị trường như: đơn vị phát điện, đơn vị phân phối, bán buôn, bán lẻ,… trong mối
quan hệ giữa các đơn vị này trên thị trường bán điện cạnh tranh.
Tiến sĩ Steven Soft với cuốn “Hệ thống Kinh tế năng lượng - Thiết kế TTĐ”
[36] đã đưa ra các khái niệm cơ bản về thị trường mua bán điện như cung, cầu, giá
cả điện năng, độ co giãn của cung cầu điện năng, các vấn đề về cạnh tranh, cấu trúc,
thiết kế và các cơ chế vận hành của các mô hình TTĐ. Tài liệu này cũng phân tích

các lợi ích của thị trường mua bán buôn; các vấn đề về điều tiết và phi điều tiết hoạt
động của ngành điện của TTĐ tại nước Anh và Mỹ. Cuối cùng tác giả đưa ra kết
luận quan trọng nhất khẳng định TTĐ cạnh tranh, như các loại thị trường được điều
tiết khác cần phải được thiết kế và thiết kế này phải thật tốt mới đảm bảo xây dựng
thành công được thị trường.
Tiến sĩ Frank A. Wolak, khoa Kinh tế, trường đại học Stanford, Mỹ có nhiều
nghiên cứu về TTĐ, với các tài liệu như: “Thiết kế TTĐ và hành vi của giá trong việc
tái cấu trúc TTĐ: So sánh giữa các nước trên thế giới” [22], tài liệu này đề cập đến
các quy tắc thị trường điều chỉnh việc tái cấu trúc TTĐ ảnh hưởng đến các đông lực
về hành vi của giá điện, sử dụng các thông tin từ TTĐ của Anh, xứ Wales, Nauy, tiểu
bang Victoria của Úc và New Zealand. Tác giả đưa ra nhận định rằng ngành điện của
quốc gia mà có sự tham gia phần đông bởi tư nhân có xu hướng biến động giá nhiều
hơn, trong khi đó nếu có ít các đơn vị nhà nước tham gia thị xu hướng giá điện trung
bình thấp hơn; TTĐ có nhiều thành phần tham gia bắt buộc thì xu hướng giá sẽ biến
động nhiều hơn và ngược lại. Cuốn “Thiết kế thị trường bán buôn điện cạnh tranh
cho các nước Mỹ Latinh” [23], trong tài liệu của tác giả này trình bày khuôn khổ
chung cho thiết kế TTĐ ở các nước Mỹ Latinh với các nội dung chính giải quyết các
nội dung về quy tắc thị trường, cơ cấu thị trường, và các tổ chức pháp lý cần thiết để
thành lập được thị trường bán buôn điện cạnh tranh, đem lại lợi ích tối đa cho khách
hàng sử dụng điện cũng như đối với ngành công nghiệp điện năng của các nước này.
Vai trò của Chính phủ, tư nhân,… trong việc xây dựng và phát triển TTĐ. Cuối cùng


7
tác giả đề xuất thiết kế TTĐ làm mẫu cho các nước Mỹ Latinh và việc ứng dụng
còn tùy thuộc vào đặc điểm tình hình của mỗi nước.
Cơ quan năng lượng quốc tế (IEA) có nhiều tài liệu đề cập đến việc cải tổ
ngành năng lượng của các quốc gia trên thế giới như: “Cải tổ TTĐ” [25], “TTĐ
cạnh tranh” [26], “Các cơ quan điều tiết trong TTĐ tự do” [27],… các tài liệu này
được ban hành dưới hình thức sổ tay tham khảo đưa ra những vấn đề lý luận chung

về TTĐ, các minh chứng trong quá trình xây dựng và phát triển TTĐ của một số
quốc gia trên thế giới, là tài liệu tham khảo hữu ích cho các quốc gia trong quá trình
hình thành TTĐ.
Cùng nhiều tài liệu nghiên cứu của các học giả, tổ chức trên thế giới như
“Thị trường điện - Định giá, cấu trúc và kinh tế”[19], “Kinh tế điện năng”[24],
“Tái cấu trúc và phi điều tiết hệ thống năng lượng - Vấn đề về thương mại, hiệu
suất và công nghệ thông tin”[30],… là các tài liệu hữu ích cho tác giả trong quá
trình nghiên cứu đề tài Luận án về thị trường bán buôn điện Việt Nam.
Bên cạnh đó, với xu hướng cải cách ngành điện mạnh mẽ của các nước trên
thế giới, rất nhiều quốc gia đã tiến hành thuê các tư vấn là các tổ chức, cá nhân tiến
hành nghiên cứu thực trạng TTĐ quốc gia họ hiện nay để đưa ra các khuyến nghị,
lộ hình, các bước tiến hành cải cách để đưa TTĐ quốc gia tiến đến các mô hình
cạnh tranh. Theo đó, một số tài liệu rất hữu ích trong quá trình nghiên cứu nhằm
hướng đến việc xây dựng và phát triển TTĐ Việt Nam như: thực trạng, các bước
phát triển, quá trình cải tổ, kinh nghiệm xử lý các vướng mắc mà một số quốc gia đã
gặp phải trong quá trình xây dựng và phát triển TTĐ của mình. Một số tài liệu điển
hình như: “Giới thiệu về TTĐ mới tại Singapo” [21], “TTĐ của Nga - Quá trình
chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung sang kinh tế thị trường” [29],“TTĐ cạnh tranh:
Nghiên cứu trường hợp tại Philipine”[31], “TTĐ Úc: Cơ chế vận hành thị trường
bán buôn điện”[33],“Ngành điện Trung Quốc cơ chế điều tiết nền kinh tế xã hội
chủ nghĩa” [37],…
Tổng hợp các tài liệu về quá trình xây dựng và phát triển TTĐ ở các nước có
thể nhận thấy: Về thực tiễn xây dựng và phát triển TTĐ, quá trình xây dựng và phát
triển TTĐ trên thế giới đang diễn ra ở nhiều quốc gia trên thế giới bao gồm cả các


8
nước công nghiệp phát triển và các nước đang phát triển. Từ những năm đầu thập
niên 90 một số nước công nghiệp phát triển như: khối liên hiệp Anh, Thuỵ Điển, Na
Uy, Úc, Niu Di-lân,… là những nước thực hiện cải cách ngành điện theo hướng thị

trường và đạt được nhiều thành công đáng kể. Các nước công nghiệp phát triển
khác trong cộng đồng Châu Âu, Canada, Nhật Bản và các bang của Mỹ đều đã thực
hiện phát triển TTĐ. Việc cải cách ngành điện tại các nước này đều bắt đầu từ việc
chia tách dọc hoạt động truyền tải ra khỏi phát điện và phân phối điện. Đồng thời
việc chia tách ngang thiết lập một số lượng nhất định các đơn vị phát điện và phân
phối điện cũng được thực hiện để hạn chế lũng đoạn thị trường. Các cơ quan điều
tiết độc lập cũng được thành lập để giám sát quá trình cải cách và hoạt động của thị
trường. Đối với các nước đang phát triển, sự phát triển TTĐ cạnh tranh tại các nước
này chậm hơn so với các nước công nghiệp phát triển tuy nhiên, một số nước như:
Achentina, Bra-xin, Philippin, Trung Quốc,…đã có được những thành công nhất
định trong quá trình cải cách. Các nước này đều đạt được những cải thiện đáng kể
trong SXKD điện: giá điện giảm, độ tin cậy cung cấp điện được nâng cao và đầu tư
của các thành phần kinh tế vào ngành điện tăng.
Hình 1. Thời điểm quan trọng cải tổ ngành điện lực của một số nước
Chile (1982 - Luật Điện lực)
Philippin (1987 - Quy định cải tổ #215)
Niu Di-Lân (1987 - Cải tổ ngành điện theo Luật doanh nghiệp Nhà nước)
Malaysia (1990 - Công ty hóa Hội đồng Điện lực quốc gia)
Mexico (1992 - Luật cải tổ dịch vụ điện năng)
Mỹ (1992 - Luật Chính sách năng lượng)
Thái Lan (1992 - Luật về tư nhân tham gia trong các lĩnh vực Nhà nước
Nga (1992 - Sắc lệnh của Tổng thống # 922, 923 & 1334)
Indonesia (1992 - Sắc lệnh của Tổng thống # 37)
Úc (1993 - Bắt đầu phân tách)
Singapore (1995 - Quyết định tư nhân hóa Cục quản lý Điện lực)
Canada (1995 - Luật Điện lực)
Nhật (1995 - Luật Điện lực sửa đổi)
Mỹ - California (1996 - Quyết định tái cấu trúc ngành điện)
Hàn Quốc (1997 - Cải tổ ngành điện)
1980

1990

Nguồn: Tổ chức năng lượng thế giới (2000)

2000

2010


9
Về việc phát triển các mô hình thị trường, đối với các nước phát triển giai đoạn
đầu tiến hành cải cách, các nước này thường áp dụng hình thức “bán dịch vụ truyền
tải”. Khách hàng và nhà sản xuất ký với nhau hợp đồng mua bán điện song phương,
công ty quản lý lưới truyền tải chịu trách nhiệm chuyển tải lượng điện năng theo hợp
đồng đến khách hàng và được hưởng một khoản phí cho công việc này. Hình thức
“bán dịch vụ truyền tải” được thực hiện cho cả lưới truyền tải và lưới phân phối. Các
đơn vị phát điện khi sử dụng dịch vụ truyền tải có thể tự thỏa thuận hoặc tuân theo sự
điều tiết của nhà nước về điều kiện kết nối và chi phí truyền tải. Việc thực hiện hình
thức “bán dịch vụ truyền tải” không yêu cầu phải có sự phân tách về chức năng của
CTĐL liên kết dọc độc quyền.
Hình 2. Mức độ cạnh tranh và hình thức sở hữu của TTĐ một số nước trên thế giới
Cạnh tranh
hoàn toàn

Mô hình bán lẻ
điện cạnh tranh

Niu Di-Lân

Úc (trừ Bang
Victoria & SA) Singapo
Mỹ
Chile
Úc
Peru
(Trừ Bang Victoria)

Quá Mô hình bán
buôn điện
trình
cạnh tranh
tái
cấu
trúc
thị
Mô hình
trường
cạnh
tranh một
điện

Thái Lan
Malaysia
Trung Quốc
Indonesia
Mexico
Nga
Hàn Quốc

người mua

Mô hình
độc quyền

Úc (Bang
Victoria & SA)

Philippine
Đài Loan, TQ

Bru-nây
PNG

Canada

Nhật
Hồng Kông, TQ

Liên kết dọc
THAY ĐỔI HÌNH THỨC SỞ HỮU
Thương mại hóa

Nhà nước

TƯ NHÂN HÓA

Nhà nước/Tư nhân

Hoàn toàn sở

hữu tư nhân

Nguồn: Trung tâm nghiên cứu năng lượng châu Á Thái Bình Dương (2000)

Đối với các nước đang phát triển thông thường ban đầu các nước tiến hành
ban hành Luật điện lực để tạo cơ sở pháp lý cho quá trình cải cách. Tiếp đến là tiến
hành cơ cấu lại ngành điện, bằng cách tách khâu sản xuất ra khỏi truyền tải và phân