HIỆN TRẠNG VÀ TRIỂN VỌNG CẢI THIỆN NHÀ Ở MỨC SỐNG MÔI TRƯỜNG SỐNG CỦA NGƯỜI NGHÈO ĐÔ THỊ

Xã h i th c nghi m

Xã h i h c s 4 (48) 1994

14

HI N TR NG VÀ TRI N V NG C I THI N NHÀ ,
M C S NG, MÔI TR
NG S NG C A NG
I NGHÈO
Ô TH - TR
NG H P THÀNH PH H CHÍ MINH

NGUY N QUANG VINH *

D n nh p
h m t ch đ quan tr ng c a nghiên c u phát tri n, tình tr ng nghèo kh nói chung và v n đ
ng i nghèo đô th nói riêng t h t đã tr thành m i quan tâm c a gi i khoa h c nhi u n c
trên th gi i. T i Vi t nam, vi c nghiên c u v hi n t ng nghèo kh
nông thôn và đô th ch m i
đ c tri n khai t ng đ i có h th ng trong vòng 10 n m tr l i đây. i u này phù h p v i nhu c u
nh n bi t v đ ng thái c a s phân t ng xã h i d i tác đ ng c a s chuy n đ i n n kinh t , làm c
s cho vi c xác l p thích đáng các chính sách xã h i trong đi u ki n kinh t xã h i m i. M c tiêu
chi n l c xây d ng m t qu c gia "Dân giàu, n c m nh, xã h i công b ng và van minh", c ng nh
cu c v n đ ng "Xóa đói, gi m nghèo", đ u có nhu c u nh n bi t hi n tr ng và các nguyên nhân c a
tình tr ng nghèo kh
nông thôn và đô th .

N

ng l i công nghi p hóa và hi n đ i hóa đ t n c đang có tác đ ng sâu s c t i ti n trình đô

th hóa, qui ho ch phát tri n các đô th , đ c bi t là các đô th l n nh t. Trong b i c nh đó, v n đ
“ng i nghèo đô th " tr thành m t ch đ quan tr ng c n x lý đ b o đ m cho s phát tri n b n
v ng, đ c bi t các khía c nh kinh t , xã h i, nhân v n môi tr ng và qui ho ch đô th .
Tuy t l c dân đô th so v i dân s không cao l m (kho ng 20% ), nh ng các đô th c a Vi t
Nam đang là nh ng khu v c đ ng l c kinh t m nh m c a đ t n c. Riêng TPHCM, vào n m
1993, m c d u ch chi m 0,6%di n tích c n c, 6,5% dân s , 5,7% lao đ ng đang làm vi c c a
Vi t nam, nh ng đang t o ra l8,2% t ng thu nh p qu c nói (GDP). 31,3% t ng s n l ng công
nghi p. 31,5% t ng s n l ng ngành v n t i - b u đi n và l/3 giá tr th ng m i c n c. Dân s đô
th TPHCM chi m 22,7% t ng dân s đô th c n c.
Nh ng con đ ng đô th hóa TP.HCM đã di n ra v i r t nhi u mâu thu n và tháng tr m - nh t
là d i tác đ ng c a chính sách “đô th hóa c ng b c” trong giai đo n chi n tranh 1965-l975). Quá
trình gi i đô th hóa (đe - urllanization) và sau đó là ti p t c đô th hóa trong m t hi p m i giai
đo n sau 1975, c ng đ l i nh ng d u n đ y mâu thu n - tích c c chen l n tiêu c c - đòi h i ph i
đ c x lý th n tr ng trong khuôn kh c a m t quy ho ch t ng th ngày càng đ c hoàn thi n và
chi ti t hóa nh m phát tri n đô th này t i n m 2000 và các n m ti p theo.
Chính là trong m t b i c nh l ch s đ c thù nh v y mà v n đ dân nghèo đô th và

Chuyên viên Xã h i h c. Vi n Khoa h c Xã h i t i Thành ph H Chí Minh, ch trì nhánh đi u tra, nghiên c u Xã h i
h c v thành ph H Chí Minh trong đ tài khoa h c v nhà ng i nghèo đô th do Giáo s T ng Lai làm ch
nhi m.

*

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

15

nhà đô th x ng đáng tr thành m t ch đ nghiên c u nghiêm túc và có h th ng c a gi i h c
thu t. Ch ng trình nghiên c u "Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n nhà , môi tr ng s ng c a
ng i nghèo đô th - Tr ng h p TPHCM" là m t c g ng b c đ u c a các nhà xã h i h c theo
chi u h ng đó.
A- Nh ng đ c đi m qu n c đô th
v n đ ng i nghèo đô th .

thành ph H Chí Minh và các con đ

ng ti p c n

I. NHÌN L I L CH S C A CÁC KHU V C DÂN NGHÈO Ô TH TPHCM
ÚNG CÁC H
NG KH O SÁT HI N TR NG.

XÁC L P

1- M i đô th đ u có m t l ch s ti n hóa v i dáng nét riêng. Do đó, khuôn d ng hi n nay c a c
c u xã h i đô th c ng nh m c s ng và l i s ng c a m i thành t trong c c u đó không th không
b o l u nh ng đ u n l ch s đ c thù mà các th h dân c đã tr i qua. Trên m t ý ngh a nào đó mà
nói, thì "ký c” c a đô th v n còn luôn luôn t ng hình lên trong cung cách t ch c không gian đô
th , trong s phân b các qu n c , trong s phân hóa m c s ng và trong n n v n hóa ho t đ ng c a
các nhóm xã h i đô th khác nhau... Vì quan ni m v n đ nh v y, nên chúng tôi th y c n thi t ph i
h ng m t cái nhìn l ch s t ng quát vào đ i s ng c a Sài gòn - TPHCM, vào quá trình hình thành
và bi n đ i c a khu v c dân nghèo c a đô th này, đ giúp cho vi c xác l p các h ng kh o sát có
th đi đúng vào các đ c đi m quan tr ng nh t c a đ i t ng.
2- Các nghiên c u và kh o sát c a nhóm chúng tôi cho phép nêu lên
l ch s c a qu n c đô th Sài gòn - TPHCM :

đây ít nh t n m đ c đi m

2-1. Tr c h t, đây là m t đô th tr ra đ i cách đây h n 200 n m trên m t vùng đ t khai phá
mu n so v i ti n trình l ch s lâu dài c a nhi u vùng sinh t c c a ng i Vi t ph i l u v c sông
H ng. C c u c dân Sài Gòn, do đó, là s t h i c a nhi u dòng di dân đ n t m i vùng c a đ t
n c. Thành ph này khá quen thu c v i hi n t ng di dân đi và đ n; n ng l c h i nh p khá n ng
đ ng và nhanh chóng. Sài gòn có m t h t nhân đô th l n, m t đ cao, v i m t ng i vì nông thôn
nh bé v m t dân s , d ng nh ch a khi nào ch y ra ngoài c c u 7/3. Trong tình hình đó, các đ a
bàn g i là "vùng ven n i” (giáp ranh gi a trung tâm n i thành và các huy n đích th c ngoài thành)
luôn luôn có s bi n đ ng theo h ng “n i thành hóa". Và ti n trình này, trong nhi u "hi p" tr c
1975, đã không di n ra tri t đ (nh t là v m t quy ho ch), cho nên th ng đ l i nh ng lõm qu n
c và nhà r t nghèo nàn ngay trong n i thành. N i thành thành ph càng v n vai ra, thì cái quy
trình v a nói l i có th đ c l p là nhi u l n. G n đây, v i ch ng trình phát tri n đô th Sài gòn,
m t s nhà quan sát cho r ng vùng qu n VIII ven n i s nhanh chóng gia nh p vào vùng n i thành
m i, kéo theo nó m t lo t vùng qu n c nghèo c a qu n này (hi n còn ch a th y rõ l m kh n ng
đ c gi m nghèo nhanh).
2-2.
c đi m th hai là TPHCM ch u tác đ ng r t sâu c a ti n trình “đô th hóa c ng b c"
trong cu c chi n tranh c a M , sau đó ti n trình gi i đô th hóa sau 1975, và hi n nay là m t đ t
h p d n m i, cu n hút nh p c t phát, d i tác đ ng c a n n kinh t th tr ng.
Có th nói đ n b n lu ng "nh p và xu t" ch y u trong vòng h n 3 th p niên qua:
2-2-1. Nh p : Giai đo n 1965-1975 ch ng ki n m t lu ng dân nh p c t các vùng th t và
nông thôn "b t an" do chi n tranh, kèm theo đó là s c hút c a các c may ki m s ng trong m t đô
th có vi n tr th ng m i hóa t c a M . Hàng lo t khu nhà chu t, khu

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


16

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

"t m c ” (nh ng kéo dài c m y ch c n m sau) chính là đã đ c hình thành t h i y trong lòng đô
th Sài gòn. Nhi u đám cháy l n (có ch đích) th i đó đ "gi i t a" c ng không đ y đ c dân các
xóm nghèo đi xa ra phía ngo i vi.
2-2-2. Xu t: Sau 1975 (l975-1978), cu c gi i đô th hóa đã t o ra s chuy n c c a kho ng
800.000 dân ra kh i Sài gòn. M t s không nh c dân g c nông thôn tr vi quê c l p nghi p êm
th m. M t s l ng l n h n, bao g m nhi u th dân nghèo, đi v các vùng "kinh t m i" (theo t
ch c ch t ch ) đ khai phá các vùng đ t m i, và đ làm gi m b t m t đ quá cao c a m t đô th
xem ch ng đã b quá t i v m t k t c u h t ng và nhà . Tuy nhiên, sau giai đo n bi n dân này,
d c các kênh r ch thành ph v n còn 1.000.000 km nhà l p x p c a dân nghèo đô th . (Theo nh n
xét c a UNDP).
2-2-3. Nh p: Sau đó là cu c tr v l i TPHCM, đáng l nh ng dai d ng kho ng ít nh t trên l/2
dân s đã đi "kinh t m i”, vì t i nh ng n i đó, bà con không t ch c có hi u qu công cu c m u
sinh và g p khó kh n v nhi u m t (k c m t s khu kinh t m i b các cu c t p kích biên gi i
phía Tây nam t n m 1979 nh h ng t i m t cách n ng n ). M t ph n c a s bà con quay v đã
t i đ nh c t i n i c (n u gia đình h ch có m t s thành viên đi t i vùng kinh t m i); ph n
đông còn l i tìm cách đ nh c t i các vùng đ t công tr ng tr i, t i ven các là kênh r ch, nhánh sông
trong thành ph , tao nên các khu nhà l p x p m i. S bà con nói t i sáu này ph n đông b sa sút v
m c s ng và nh t là v ch t l ng nhà , môi tr ng TPHCM, sau nhi u n m cân nh c, đã làm th
t c h kh u cho đông đ o s bà con tr v này đã h có đi u ki n thu n l i h n v m t quy ch
hành chính trong làm n, buôn bán, ch m sóc y t , h c hành cho con cái v.v... Tuy nhiên, v n còn
m t b ph n dân “kinh t m i" tr v hi n không có h kh u t m trú ho c th ng trú.
2-2-4. Nh p: Sau 1986, v i chính sách đ i m i kinh t , ho t đ ng s n xu t buôn bán, d ch v c
khu v c chính th c và khu v c không chính th c - trong TPHM đ u có kh i s c rõ r t. M t s
chuyên gia gi i và doanh nhân t các đ a ph ng đã đ c hút v đây. c bi t, các l nh v c xây
d ng, s a ch a, nâng c p nhà đã m ra m t nhánh th tr ng s c lao đ ng nh n nh p. L nh v c
may m c gia công quy mô nh , kinh doanh n u ng - nhà hàng, l nh v c s n xu t đ m c gia d ng,
và s n sàng thu hút ngu n lao đ ng giá r t các ngu n đem l i. Trong b i c nh đó, m t lu ng dân
nh p c t phát đ tìm vi c làm đã l n d n lên. ó là ch a k thành ph này còn đón nh n m t b
nh n b đ i, thanh niên xung phong quê Sài gòn gi i ng . M t b nh n ng i v h u t nhi u mi n

trong n c c ng l y TPHCM làm n i c trú và an d ng cu i đ i... T 4 n m tr lai đây, trong
th ng kê dân s hàng n m, t l t ng dân s c h c đã v t quá t l t ng t nhiên (1) . S c ng
th ng v nhu c u nhà , v vi c làm, c ng nh s quá t i v k t c u h t ng đô th , l i m t l n n a
thách th c công cu c t ch c đ i s ng c a thành ph .
2-3.
c đi m th ba là c c u t c ng i và cách th c phân b các qu n c t c ng i trong
thành ph . Hai thành ph n t c ng i đông đ o nh t TPHCM là ng i Vi t và ng i Hoa. Cu c
t ng đi u tra dân s 1989 cho bi t các t l sau đây trong c c u t c ng i c a dân c thành ph
này:
Ng

i Vi t : 86,4%; Ng

i Hoa: 13,3%; Ng

i Kh me : 0,13%; Các t c ng

i khác: 0,17%.

T i nay, c c u này v n không có gì thay đ i l n. Tuy nhiên, đi u c n l u ý là ng
các thành ph HCM t ng đ i t p trung cao đ l n l t t i các qu n XI, V, VI,

i Hoa c trú

. N m 1993, t l t ng dân s c a thành ph H Chí Minh 3,52%, trong đó t ng t nhiên là 1,58%, t ng c h c là
1,94%.
(1)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

Nguy n Quang Vinh
VIII, III, X và s ng xen k v i ng

i Vi t

17

các qu n n i thành khác.

2-4. c đi m th t là vi c t ch c các qu n c trong n i thành TPHCM g n li n v i đ c đi m
đ a lý - đ a ch t c a m t vùng ven sông v i h th ng kênh r ch ch ng ch t, và các khu v c đ t sình
l y ho c không có k t c u b n v ng. Nh ng khu nhà l p x p nh t c a dân nghèo đô th thành
ph này th ng đ c t o l p n ng theo các kênh r ch (đã lâu không đ c n o vét) ho c các khu
sinh l y đ c gia c l n l n trong nhi u n m.
Có th nói, các khu ngh a trang c đã đ c gi i t a, nh ng ch a đ c Nhà n c s d ng, nên bà
con c m đ t l p nhà trong đi u ki n thi u nhà , vì không th có ti n sang nhà, sang đ t v i giá cao
t i các đ a đi m khác trong thành ph (ví d thu ngh a trang Bình Hòa c , thu c p. 12, qu n Bình
Th nh).
2-5. c đi m th n m: Riêng v m i quan h gi a các khu v c kinh t và c c u th tr ng đô
th , thì đ c đi m n i b t c a các qu n c dân nghèo là g n bó m t thi t v i khu v c kinh t chính
th c (economic informal) (1) . Tuy v y, khu v c phi chính th c không h tách r i v i t ng th đ i
s ng kinh t đô th , trái l i luôn luôn có m t m i t ng tác n ng đ ng gi a chúng v i nhau. Vì v y,
có th th y ph n nào hi n t ng "n c lên thì thuy n c ng lên" trong m i quan h gi a đ i s ng
kinh t c a dân nghèo (trong khu v c phi chính th c) v i đ i s ng kinh t chung c a c thành ph
đó là ch a k , cái "van xú páp" kinh t khu v c phi chính th c, v n đóng m r t linh ho t, có th h
tr tích c c cho đ i s ng chung c a đô th v các m t hàng bình dân và d ch v đ n gi n, đ ng th i,
l i là n i có kh n ng "h p th ” - t m th i ho c dài h n - nh ng nhóm dân c còn có n ng l c lao
đ ng nh ng g p tr c tr đ i v i các khu v c khác c a n n kinh t
Riêng v th tr ng nhà-đ t, nhi u ng i ngh r ng các y u t th tr ng ch c là có ph n xa l

đ i các khu v c nhà c a ng i nghèo đô th , song, trên th c t , vi c mua bán, sang nh ng, trao
đ i, cho thuê nhà, đ t đã hi n di n t lâu khu v c này và hi n v n đang ti p di n, dù r ng ch
nh ng quy mô nh và ph n l n là di n ra bên ngoài các hành lang hành chính - pháp lý chính th c.
i u này c ng lý gi i vì sao khu v c nhà cho ng i nghèo có th ho t đ ng nh m t th b t
b : “nh ra” nh ng ng i kh m khá lên, sang nh ng nhà đ đi tìm n i ti n nghi h n, đ ng th i
"hút vào " nh ng c dân nghèo, m i t i t bên ngoài thành ph qua các cu c di dân t phát, ho c t
các đ ng ph n i thành (đ i v i nh ng ng i ng i sa sút, ph i tìm m t ch
kém h n) Cu c
chuyên kh o c a chúng tôi tai Xóm Ma (qu n Bình Th nh) đ u n m l994 đã cho phép ghi nh n
nh ng hi n t ng v a nói.
Tóm l i, vi c nhìn nh n vào 5 đ c đi m qu n c TPHCM (mà chúng tôi v a th g i lên) có th
đ c coi là m t b c chu n b v m t ph ng pháp lu n đ xác l p đúng các h ng kh o sát, c ng
nh các khu v c nên đ c ch n đ kh o sát trong ch ng trình đi u tra v nhà , m c s ng và môi
tr ng c a ng i nghèo đô th TPHCM
II. M T S GI THUY T CÔNG TÁC C A NHÓM NGHIÊN C U
1. M c thu nh p là m t ch tiêu hàng đ u đ xác l p m c s ng c a ng

i nghèo đô

Tuy còn có nh ng cách hi u khác nhau, song nhi u tác gi trong và ngoài n c đã nh n m nh đ n tính ch t chung
nh t c a khu v c kinh t này, nh t ch c lao đ ng qu c t (II.O) đã th t ng k t: D thâm nh p; D a vào các ngu n
l c t i ch ; Doanh nghi p th ng thu c s h u gia đình; Quy mô nh ; S d ng nhi u s c lao đ ng; Các k n ng c a
ng i lao đ ng thâu đ t đ c các ngu n đào t o không chính th c. T i thành ph H Chí Minh, trong n m 1994. Phó
ti n s B ch V n B y. Vi n tr ng Vi n Kinh t thành ph đã hoàn thành m t công trình r t lý thú v ch đ này trên
hi n th c c a thành ph H Chí Minh.

(1)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

18

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

th , song các bi n s v tr ng thái nhà , môi tr ng, đ n đ nh c a vi c làm, m c đ h ng d ng
các d ch v c b n có kh n ng h tr cho vi c v lên đ ng vi n tinh t h n v "m c s ng" (đ c
hi u theo ngh a d y đ nh t trong hoàn c nh khu v c xã h i đ c thù này).
2. M c s ng c a ng i nghèo đô th g n li n v i s đa d ng, tính c đ ng và c tính b t tr c c a
"khu v c phi chính th c" trong n n kinh t thành ph .
d

3. Nét đ c đáo c a c c u lao đ ng các h gia đình dân nghèo đô th là ph n cùng v i tr em
i tu i lao đ ng và trong tu i đi h c đang là m t ngu n t o thu nh p đáng k .

4. Trong tr ng thái hi n nay c a n n kinh t th tr ng và c a c ch cung-c u nhà, đ t đô th ,
nhóm dân nghèo đô th đang g p thách đ nghiêm tr ng tr c nguy c b "ngo i biên hóa" v m t
h ng d ng phúc l i nhà .
5. Các h gia đình và các c ng đ ng dân nghèo đô th TPHCM đang ti m tàng nhi u n i l c t i
ch t c i thi n đi u ki n sinh s ng và c trú c a mình; chúng s đ c hi n th c hóa đ y đ n u k t
h p đ c v i ho t đ ng “t o đi u ki n thu n l i” có tr ng đi m c a Nhà n c.
6. Có m t s phân hóa đáng k v phong cách tiêu dùng, trang b và m c đ đ u t c i thi n nhà
gi a các nhóm h khác nhau v ngh nghi p-xã h i. (1)
III. M U
TÍCH.

I U TRA CÁC BI N S

CHÍNH

CS

D NG

KH O SÁT VÀ PHÂN

1. V cách thân m u: Ng i nghèo đô th TPHCM không t p trung co c m l i riêng m t
qu n nào trong thành ph . Tuy v y, n u l y n n t ng là đ c đi m dân c , lao đ ng, các ho t đ ng
kinh t c a các c m qu n đ c tr ng thì có nhi u tri n v ng phát hi n các nhóm dân nghèo đô th
khác nhau, phân b t i các c m qu n có đ c tr ng khác nhau đó. Vì v y chúng tôi đi xác l p 3 c m
qu n n n, làm đ a bàn kh o sát. ó là:
- C m qu n A: g m 3 qu n trung tâm thành ph , phân b t
ông sang Tây là n i có các ho t
đ ng công nghi p, ti u th công nghi p, d ch v quan tr ng c a ng i Vi t và ng i Hoa, m t đ
dân s cao; t n t i ngay sát bên nh ng đ ng ph khang trang là các "lõm nghèo" nghiêm tr ng. ó
là các qu n I, III và XI.
C m qu n B: g m 2 qu n có ho t đ ng kinh t t ng đ i ch a phát tri n cao l m, m t đ dân s
th a, còn t n t i nh ng khu dân c r t nghèo. Các qu n này n m phía B c và ông B c c a thành
ph . ó là các qu n Bình Th nh và Phú nhu n.
- C m qu n C: g m hai qu n thu c vùng ven phía Nam - ông Nam và Nam-Tây Nam thành
ph , v i các ho t đ ng kinh t trong khu v c phi chính th c r t đa d ng. Dân nghèo đô th đông
đ o. ch t l ng nhà , d ch v c b n và môi tr ng s ng m c th p kém. ó là Qu n IV và Qu n
VIII.
Trên c s xác đ nh các c m Qu n n n nói trên, chúng tôi th o lu n v i các chuyên viên S
nhà đ t và ty tâm nhân dân các qu n h u quan đ c xác đ nh m i qu n m t ph ng tiêu bi u cho
s r qu n c c a ng i nghèo đô th và cho đ c đi m nhà c a bà còn nghèo trong qu n.
Sau đó, ch ng tôi làm vi c v i t ng ph ng đi m đã đ c xác đ nh đ l a ch n các khu ph và
t dân ph tiêu bi u cho ch đ đang xét. Ph i h p v i các t tr ng dân ph h u quan, chúng tôi
cùng lên danh sách toàn b các h trong t ng t . v i 11 y u t (H tên
. Thu t ng “ngh nghi p – xã h i” s d ng trong công trình này l y chu n là khu v c ho t đ ng trong hay ngoài

đ nh ch Nhà n c c a các lao đ ng trong h gia đình. Nh v y, s có 3 lo i h khác nhau v “ngh nghi p – xã h i”:
h thu n công nhân viên ch c Nhà n c, h thu n lao đ ng ngoài Nhà n c, h h n h p.

(1)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

19

ch h /gi i tính/đ a ch /tình tr ng h kh u/s nhân kh u th ng xuyên/di n tích nhà trên đ u
ng i/tính ch t c n nhà (ho c c n h )/ c l ng bình quân thu nh p đ u ng ì/tháng/trang b ti vi
màu (n u có)/t m x p lo i h (nghèo, trung bình, khá gi )/và gia đình có cán b , công nhân viên n
l ng Nhà n c hay không). Trên c s toàn b các b n danh sách chi ti t này, chúng tôi ch n ra
747 b nghèo đ đ a vào đi u tra, kh o sát b ng b ng h i.
B ng 1 : Quy mô m u đi u tra
nv :h
(1)
S l

ng h đi u tra

Quy mô m u

(2)

C m Qu n A

(3)

C m Qu n B

C m Qu n C

Qu n 1

qu n XI

Qu n III

Qu n Bình
Th nh

Qu n Phú
nhu n

Qu n IV

Qu n VIII

106

59

73

51

100

160

198

T ng c ng theo
c m Qu n

238

151

M t b ng h i, v i 39 câu h i đã đ

358

c s d ng đ thu th p thông tin m t cách có h th ng.

2. Trong thi t k b ng h i và h ng d n x lý s li u, các bi n s đ nh l
y u sau đây đ đ c s d ng đ kh o sát và phân tích:
Thu nh p đâu nh p bình quân h /tháng; thu nh p bình quân đ u ng
Chi tiêu (bình quân h và đ u ng

ng ho c đ nh tính ch

i/tháng)

i/tháng)

Chênh l nh gi a thu nh p và chi tiêu
S phân b c trú t i các c m Qu n.
Ngh nghi p - xã h i c a các h gia đình
M c đ th h
Tình tr ng nhà

ng các d ch v đô th c b n
và môi tr

ng

Ngoài ra, có l u ý t i th i đi m h gia đình d n đ n n i hi n nay, tình hình đi "kinh t m i",
s tr em trong tu i không đ n tr ng, c ng nh tình tr ng s c khoe c a các thành viên h gia đình
v.v.. bi n s v t c ng i c ng đã đ c s d ng đ phân tích m t s nhánh thông tin có liên quan
tr c ti p đ n phong chích ho t đ ng m u sinh và t ch c n i .
B. M t s k t qu ch y u thu đ

c t cu c đi u tra

1. CHÂN DUNG XÃ H I C A DÂN C , LAO
NG KHU V C NHÀ
KHU V C N I THÀNH THÀNH PH H CHÍ MINH

NG

I NGHÈO

1 . Phân b các d ng nhà đang c trú và phân b m c đ tham d các khu v c kinh t c a dân
nghèo đô th qua m u đi u tra.
1-1 TPHCM bao g m 12 qu n n i thành (v i 182 ph ng) và 6 huy n ngo i thành (v i 100 xã)

Di n tích n i thành ch chi m 6,8% t ng đi n tích toàn thành ph nh ng dân s n i thành chi m t i
71% dân c toàn thành ph . Theo Niên Giám Th ng kê TPHCM n m
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


20

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

1993, dân s n i thành là 3.253.383 ng i, so v i t ng dân s thành ph là 4.582.230 ng i.
Có s cách bi t r t cao v m t đ dân s gi a n i thành (23188 ng i/km2) và ngo i thành (693
ng i/km2). Ngay trong n i thành, có nh ng khu ph đông dân nghèo, m t đ dân s lên t i 65.210
ng i/km ) (khu ph 4, ph ng 6, qu n IV), ho c th m chí t i 87.039 ng i/km2 (khu ph 6,
ph ng Tân đ nh, qu n I). C hai đ a bàn này đ u n m l t trong m u đi u tra c a chúng tôi.
Theo s li u th ng kê c a S nhà đ t ph i h p v i C c th ng kê TPHCM công b đ u n m
1994, thì hi n nay TP. HCM còn t n t i G7.000 c n nhà l p x p rách nát n i thành, trong đó s
nhà n m ven ho c trên kênh r ch là 24.000 c n. T ng s đ t dân nghèo s ng trong các khu nhà l p
x p nay là 300.000 ng i, chi m 9.22%/, dân s n i thành. Th c ra, đây m i ch là s dân nghèo
đ c c l ng đang s ng trong nh ng c n nhà l p x p rách nát. Theo chúng tôi, đ ng góc đ
nghiên c u ng i nghèo và nhà c a ng i nghèo đô th , thì còn c n ph i đ a vào s li u t ng h p
này s dân c nghèo là công nhân, v n th c Nhà n c có thu nh p th p đang không có nhà
n
đ nh (con s này đ c Liên đoàn lao đ ng TPHCM c l ng là 75.000 ng i), ho c đang ph i
thuê nh ng c n h chung c quá xu ng c p. Do là ch a k s c dân v n ti p t c l p nhà-l u m i
t i các khu đ t do dân nghèo t đ ng sang nh ng cho nhau ch a th ng kê h t; ho c s sinh viên
t nh xa v TPHCM h c dài ngày, không ký túc xá hi n đang thuê gi ng (trà theo giá m i gi ng
nh ng t 50.000 đ đ n l(-50.000 đi v.v.. Chúng tôi cho r ng, n u đ a s ng i nghèo n i đô, có
đi u ki n đ c bi t khó kh n, lên đ n con s 500.000 ng i (chi m 15,4% c dân n i thành), thì s
ph n ánh sát h n th c tr ng.
1-2. Riêng trong m u đi u tra t n này, s phân b các nhà mà dân nghèo đang c trú là nh sau :

- 58,2% nhà tranh, tre, n a lá.
- 33,6% lo i nhà t m g i là "bán kiên c "
- 3,3% nhà chung c có l u.
- 0 7% nhà quay ra m t ph nh .
- 4,0% các lo i nhà khác (bao g m c chung c ho c nhà t p th không l u).
B ng II: Lo i nhà c a ng i nghèo, ph n theo c m Qu n
n v :h - %
(1)
Lo i nhà

(2)
Các c m Qu n

Toàn
B m u
C mA
(a)

C mB
(b)
21
14,0

C mC
(c )
4
1,1

1. Chung c có l u

25
3,3

2. M t ph

5
0,7

1
0,4

1
0,7

3
0,8

3. Bán kiên c

252
33,6

90
37,8

42
28,0

120
33,2

4. Tranh, tre

436
58,2

139
58,4

85
56,7

212
58,7

5. Khác

30
4,0

8
3,4

1
0,7

212
5,8

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

Nguy n Quang Vinh

21

Xem nh v y, có th th y gi a các c m qu n không có s sai bi t đáng k v t l nhà tranh tre
r t cao (g n 3/5 t ng s ), song các qu n trung tâm, t l nhà bán kiên c có nhích cao h n đôi
chút so v i m c bình quân.
1.3. Có th thay ngày s g n bó c a c ng đ ng dân nghèo đ i v i các ho t đ ng ho t khu v c
kinh t phi chính th c c a thành ph .
Bi u đ A: C c u lao đ ng trong tu i. g n bó v i khu v c kinh t phi chính thúc.

ch tính nh ng ng i trong tu i lao đ ng đ ng làm vi c (đ c đi u trai đã có đ n 74,4% là ho t
đ ng buôn bán l t v t, th h , xích lô, b c vác, làm thuê, bán đ n u ng bình dân, vé s v.v.. trong
khu v c phi chính th c. Bên c nh đã, có 4,3% lao đ ng, trong tu i đang làm nhân viên thì nhà n c
ho c c s t nhân 2l,3% lao đ ng trong các c s công nghi p, TTCN nh , ph n l n là t t ch c
ho c hùn h p).
ó là ch a đ trung các h thu c m u đi u tr tra còn có 151 ng i d i ho c trên tu i lao đ ng
- v n đang ho t đ ng t o thu nh p, h u nh hoàn toàn trong khu v c phi chính th c (t ng ng
v i 8% l c l ng lao đ ng trong tu i đang có vi c làm).
2- NGU N G C C DÂN KHU V C NG I NGHÈO O TH
BI N
NG TRONG DI DÂN VÀ TRONG T CH C QU N C .

C

I U TRA CÁC

chúng tôi d kh o sát v n đ này thông quá s di đ ng đ n Sài gòn c a b n thân ng i đ c h i

chuy n có ph i sinh ra Sài gòn không ? N u không, đã đ n Sài gòn kho ng th i gian nào) đ ng
th i tìm hi u xem gia đình đang đ c kh o sát đã đ n vùng nhà c a ng i nghèo này vào th i
gian nào. H ng kh o sát th hai này r t quan tr ng, vì nó s cho th y c c u c a c dân các khu
v c nhà ng i nghèo bi n đ ng ít sao, và h n n a s nh p c vào khu v c kh o sát đã di n ra d y
đ c th i đi m nào ?
2-1. V s di đ ng đ t sài gòn c a 747 ng i đ c h i, k t qu đi u tra cho th y kho ng h n
m t n a t ng s (56,2%) là sinh ra t i Sài gòn, còn l i 43,8% là đ n Sài gòn (l n đ u) m t trong
nhi u ch ng th i gian, t tr c l995 cho t i g n đây nh t. Thông tin này c n đ c xem xét m t cách
th n tr ng, và không nên suy di n th ng t đó đ tìm ra quá trình nh p c c a các gia đình nghèo
vào Sài gòn trong nhi u th p niên qua. (S d nh v y là vì nh ng ng i đ c h i thu c v nhi u
th h khác nhau, có ng i khá tr , và do

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


22

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

đó tuy b n thân "sinh ra t i Sài gòn" nh ng có khi ông bà, ho c cha m h là di dân chi n tranh
nh p c vào Sài gòn khi h ch a ra đ i). Dù sao thi thông tin này c ng có ý ngh a đáng k , vì chí ít
nó cho th y trong c c u nh ng ng i đ c ph ng v n c ng có đ n g n m t n a là ng i t thân
tr c ti p nh p c vào Sài gòn. Và có t i 42,2% trong t ng s nh ng ng i b n thân tr c ti p nh p
c này đã đ n s ng Sài gòn vào giai đo n 1995-1975, là giai đo n chi n tranh ác li t và đô th hóa
ngày càng ráo ri t d i áp l c c a chi n tranh nóng. (Xem thêm b ng III).
B ng III : B n thân ng

iđ

c h i đã đ n Sài gòn (l n đ u) vào th i đi m nào? 1

n v : ng
(1)

Th i đi m đ n s ng
(l n đ u)

Sài gòn

1. B n thân sinh t i Sài Gòn
2.

n tr

c 1955

3.
n trong giai đ an 19551965
4.
n trong giai đ an 19661975
5.
n trong giai đo n 19761985
6.
n trong giai đ an 13861994

Toàn b
ng i đ c
h i
420
56,2
143

19,1
86
11,5
52
7,0
27
3,6
19
2,5

Ng i đ
C m A (a)
107
45,0
50
21,0
37
15,5
20
8,4
12
5.0
12
5,0

i-%

(2)
c h i phân theo c m Qu n
C m (b)

C m C (c)
86
57,7
28
18,8
17
11,4
9
6,0
5
3,4
4
2,7

227
63,1
65
18,1
32
8,9
23
6,4
10
2.8
3
0.8

Qua b ng III, ng i ta còn có th th y rõ là các qu n trung tâm có xu h ng hút m nh nh ng
ng i nh p c h n các c m qu n còn l i. Qu n IV và qu n VIII vùng ven phía Nam thành ph ,
dân nghèo c c u Sài gòn có c c u đông h n và s ti p nh n ng i m i t i trong 40 n m qua

c ng v i t tr ng th p h n các qu n phía trung tâm và phía B c thành ph .
Ngoài ra, c ng c n chú ý r ng khu v c dân nghèo c m qu n trung tâm, sau bao nhiêu bi n đ i
t n m 1975 đ n nay, v n còn đ ng l i 10% (nh ng ng i đ c h i) là dân m i nh p c t sau gi i
phóng (trong đó, 50% c a s này ch m i nh p c t 1986 đ n nay), Cu c đi u tra cho th y 44,3%
nhóm t thân nh p c đã t đ ng b ng sông C u long;

S d có ch “l n đ u” đ kh i l n v i các tr
khác.
1

ng h p đi “kinh t ” tr v , ho c xu t – nh p nhi u l n do các lý do

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

23

21,3% đ n t mi n nhung, 14% đ n t mi n Bác, 9,6% đ n t
ông nam b và 10,8% là h i c t
Thái lan, Campuchia ho c t Trung Qu c đ n l t trong các đ t khác nhau.
2-2. M t phát hi n đáng chú ý c a cu c đ u tra là tính bi n đ ng cao v dân c c a vùng nhà
dân nghèo đ c kh o sát. Kh o sát toàn b nh ng gia đình đ c ph ng v n, nhóm nghiên c u th y
ch có 48% gia đình đ n s ng t i đây t l975 tr v tr c, còn t i g n 52% s gia đình (đ c h i)
ch m i đ n s ng t i các vùng nhà l p x p này t l976 đ n nay. Có th gi thu t r ng luôn luôn di n
ra m t quá trình đi tìm n i c trú c a các h nghèo, và các đ a bàn này là n i thu n ti n h n c đ
đón nh n h đ n - đ n nh m t h b sung, ho c đ n nh m t h thay th (thông qua sang nh ng)
cho m t h c c u ra đi vì nh ng lý do khác nhau (trong đó không lo i tr nh ng h ra đi đ góp
ph n “khai phá” m t vung l p x p m i) S h m i đ n đ ng đ o nh t sau 1975 t p trung v i t l

cao h n c m Qu n B (Vùng phú nhu n, Bình th nh dân th a, còn đ t tr ng) và c m qu n A
(g n các trung tâm, d làm n ki m s ng b ng các d ch v , t p v đô th đ n gi n).
2-3. S bi n đ ng v dân c , lao đ ng, c c u gia đình c a khu v c ng i nghèo đô th trong 20
n m tr l i đây còn ch u tác đ ng c a v n đ đi xây d ng các vùng kinh t m i.
Kinh nghi m đi kinh t m i đã đ c 27,7% s gia đình (đ c đi u tra) t ng tr i qua, và nay h
đã quay l i thành ph ; 71% đã tr v trong th i gian t 1978 đ n 1982; 11,6% tr v t 1986-1991.
Bình quân s n m s ng t i vùng kinh t m i là 4,5 n m. Khi tr v , nh ng h này có m t t l hi n
s ng t i các c n nhà ven ho c trên kênh r ch cao h n là t l t ng ng s h gia đình ch a
t ng đi kinh t m i.
D u tích c a các di đ ng v dân c
khu v c nhà dân nghèo đô th còn in l i đ m nét m t
bi n s khác: đó là tình tr ng đ ng ký h kh u chính th c c a các h dân trong khu v c kh o sát.
Nói chung toàn c ng đ ng (m u), v n còn 18,8% s h ch a có ho c có đ h kh u th ng trú cho
m i thành viên. Trong khi đó, t l này s h có đi kinh t m i tr v lên t i 28,6% (trong đó
21,8% hoàn toàn ch a có h kh u th ng trú). nhóm h m i d i đ n đ nh c t i khu v c này
trong kho ng t 1986-1994, t l đó lên t i 39,4%.
Ngoài ra, còn m t nét đ c đáo n a là có t i 26% s h m i t i đ nh c trong giai đo n 19861994 v n còn đ h kh u th ng trú m t đ a ch khác trong thành ph . ó là ch báo v m t dòng
di chuy n n i c trú ngay trong n i thành ph , theo h ng mu n thay đ i ho c n i r ng không gian
c trú theo ki u ng i nghèo, b ng cách tìm v nh ng đ a bàn nhà r ti n, l p x p.
3- C C U NHÂN KH U H C. C
KH O SÁT

C U H C V N C A DÂN NGHÈO

3-1. C c u nhóm ch h (ho c v , ch ng ch h ) đ

Ô TH

C

c đi u tra.

3-3-1. Tuy t đ i đa s nh ng ng i đ c h i chuy n là ch h ho c v (ch ng) ch h , nh ng
ng i đang đóng vai trò then ch t trong vi c t o d ng, c i thi n cu c s ng và môi tr ng c a gia
đình. G n 2/3 (64,6%) nh ng ng i đ c h i là ph n . Tu i c a nhóm ch h nh sau: 8% còn
trong l a tu i thanh niên (d i 30 tu i); 67,1 là t 31-60 tu i; và 24,9% có tu i t 60 tr lên. So
v i các ch h dân nghèo đô th (đ c đi u tra) Hà N i, thì nhóm thành ph H Chí Minh có
ph n “tr h n”. (T i Hà N i, ch có 4,3% ch h đ c h i còn tu i thanh niên, nh ng đ n 44,4%
đã trên 60 tu i).
3-1-2. Các ch h ph i cai qu n gia đình có qui mô t ng đ i l n h n qui mô các gia đình c
dân n i thành: 5,8 ng i/h , so v i kho ng 5,2 ng i/h . Mô hình ph bi n là gia đình hai th h
(58% t ng s h đi u tra); nh ng s h gia đình ba th h c ng chi m t i 35,6%.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


24

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n...

Toàn b nhân kh u c a 747 h gia đ nh có 4.324 ng

i, phân ra :

Nam gi i 47,2%
N gi i 52,8 %
(g n hoàn toàn trùng h p v i c c u chung v gi i tính c dân thành ph ).
Qui mô bình quân h gia đình : 5,8 ng
3-2. Vê h c v n c a các thành viên r
kh o sát.

i/h .
ng c t gia đình và h c v n c a kh i c dân nghèo đ

B ng IV : Trình đ h c v n c a các nhóm đ

c kh o sát.
n v : ng

(2)
Toàn b c
dân 10 tu i
tr lên

1. Mù ch

154
20,6

596
16,8

2. Bi t đ c bi t
vi t

58
7,8

175
4,9

26
2,5

63
8,7

86
4,9

316
42.3
138
18,5
76
10,2
5
0,7
747
100,0

1604
45.2
875
24,7
271
7,6
25
0.7
3546

100,0

454
42,9
312
29,5
29,5
10,3
8
0,8
1058
100,0

309
42,6
183
25,2
25,2
8,4
12
1,7
726
100,0

841
47,7
380
21,6
21,6
5,7

5
0,3
1762
100,0

h c

3. C p I
4. C p II
5. C p III
6. Trên c p III

(3)
(4)
(5)
C dân
C dân c m
c m Qu n Qu n B (10
A (10 tu i tu i tr lên)
tr lên)
149
98
14,1
13,5

i-%

(1)
Toàn b ch
h đ c

ph ng v n

Trình đ
v n

ng m nh nh t vê h c v n c a các nhóm dân nghèo đ

nt

c

C dân c m
Qu n C (10
tu i tr lên)
349
19,8

c kh o sát là bà con có trình đ khá

th p so v i tình hình chung c a c dân thành ph . N u nh toàn thành ph (theo t ng đi u tra 1989)
t l s ng
79,4%

các ch h (ho c v , ch ng h ), và m c 83,2%

tr lên) đ
(đ

i bi t ch tr lên (literacy rate) chi m t i 92,4%, thì tình tr ng này ch đ t đ
c kh o sát. Th m chí,

c đi u tra) ch đ t đ

cm c

toàn b c dân khu v c nghèo (10 tu i

các qu n IV và VIII, t l bi t ch tr lên c a c dân nghèo

c m c 80,2% (g n 20% mù ch ).

i u c n đ c bi t l u ý là có t i h n

1/4 t ng s ch h (ho c v , ch ng h ) mù ch ho c ch bi t đ c, bi t vi t (28,4%) trong đó, s mù
ch chi m t i 20,6%.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

25

Ngoài b ng IV v a nói trên, chúng tôi mu n cung c p thêm thông tin v lát c t trình đ h c v n
ng i lao đ ng trong khu v c kh o sát.
B ng V: H c v n c dân nghèo tu i lao đ ng
H cv n
Mù ch
Bi t ch
C pI

C p II
C p III
Trên c p III
T ng s

15 - 30 tu i

31-60 tu i

14,8
3,3
39,4
33,7
7,9
0,9
100,0

12,0
6,5
46,0
22,3
12,3
0,9
100,0

T ng s trong tu i lao
đ ng
13,5
4,8
42,6

28,3
10,0
0,9
100

So v i h c v n c a các ch h , thì nh ng ng i trong đ tu i lao đ ng đã có m t b c ti n b
h n, song còn ch a th t đ m nét. H n n a, h c v n c a nhóm thanh niên (nh ng ng i t 15 đ n
30 tu n v n ch a khá h n rõ r t so v i nh ng ng i đ tu i 31-60. Tuy nhóm thanh niên, s có
h c v n c p II có đông h n (33,7% so v i 22,3%), nh ng ng c l i s mù ch l i có ph n nhi u
h n và s có trình đ c p III l i ít h n. Nh v y, dù có chút ít ti n b , song s h t h ng v h c v n
trong ng i nghèo xem ra v n ch a d t đ c tình tr ng k t c t th h này sang th h m i.
4. C C U VI C LÀM VÀ NGÀNH NGH C A NG I NGHÈO Ô TH CÁC BI N
NG TRÊN L NH V C NÀY VÀ NGUYÊN NHÂN KINH T -XÃ H I C A CÁC BI N
NG Ó.
4.1. Danh m c vi c làm c a dân nghèo đô th khá dài. Chúng tôi t m gom l i d
m t s lo i vi c làm c a nh ng ng i trong đ tu i lao đ ng :

i đây thành

Nhìn chung 69,5% t ng s ng i t 15-60 tu i là có làm ra ti n, dù thu nh p n đ nh hay không
n đ nh. S còn l i (30,5%) không làm ra ti n vì còn đang đi h c, vì ph i lo toan vi c n i tr , ho c
vì b nh t t, m t s c, hay th t nghi p. T l th t nghi p trong thanh niên là m t con s đáng lo ng i.
So v i t l th t nghi p chung trong nh ng ng i thu c tu i lao đ ng là 11,2%, thì trong thanh niên,
s th t nghi p lên t i 17,1%. (trong lúc nhóm tu i 31-60 ch th c 4,7%). Trong c nh nghèo c a
gia đình mà l i không có vi c làm, nh ng thanh niên 15-30 tu i này s làm gì ? Cu c đi u tra ch a
có đi u ki n đi sâu làm sáng t .
Trong s nh ng ng
không n đ nh.

i

đ tu i có vi c làm, thì 53% có thu nh p n đ nh, còn 47% có thu nh p

4-2. i làm đ ki m s ng còn là ph n vi c c a m t s trong nh ng ng i trên và d i tu i lao
đ ng. S có vi c làm đ ki m ti n chi m 36,6% nh ng ng i trên tu i lao đ ng (trên 60 tu i), và
7,6% nh ng ng i d i tu i lao đ ng (10-14 tu i). Các em "10-14 tu i có đi làm" này c ng làm đ
các lo i ngh nh ph huynh c a mình: buôn bán, b c vác, làm thuê, làm m n..., nh ng đông nh t
là bán vé s .
4-3. Trong môi tr ng xã h i c a ng i nghèo đô th TPHCM, n u nh tính di đ ng c a dân c
là m nh m và đa chi u, thì tính bi n đ ng c a vi c làm c ng r t l n. C nhiên,

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


26

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

B ng VI: phân b vi c làm trong dân nghèo t 15-60 tu i
n vi: %
(1)

(2)

15-30 tu i

31-60 tu i

T ng s ng i t 15-60
tu i

1. Nhân viên
2. CN, th th công
3. D ch v
4. Buôn bán
5. Gi i khát, n u ng
6. May
7. Th h
8. Xích lô, ba gác
9. Bán vé s
10. B c vác
11. Làm thuê
12. Nông nghi p
13. N i tr
14. SV, HS, h c ngh
15. M t s c, b n t t, h u
16. Th t nghi p

2,2
16,9
7.9
7,5
4.0
3,0
4.6
4,7
0,9
3.2
8,5

3,8
12,5
8,3
14,2
9,5
2,9
4,4
10,7
1,9
2,3
5.5
0,3
8,8
10,2
4,7

3.0
14.8
8,1
10.7
6,6
2.9
4.5
7,6
1.4
2.7
7.1
0,1
7.2
5.9

6,2
11.2

T ng s

100,0

100,0

100.0

Lo i vi c làm

5.8
11.2
2,5
17,1

(3)

c n hi u là s bi n đ ng này di n ti n theo c hai chi u tích c c và tiêu c c Theo cu c đi u tra
này, tính c đ ng c a vi c làm theo chi u tích c c đ c th hi n trong 4 h ng chính: T o ra vi c
làm đ u tiên trong đ i; ph n đ u qua đào t o ngh đ r i chuy n sang vi c làm m i có b n l nh ho t
đ ng cao h n; c đ ng, linh ho t chuy n t thành ph n kinh t này sang thành ph n kinh t khác;
chuy n m t hàng bu n bán, s n xu t đ thích ng v i các đ ng thái c a th tr ng.
Nh v y, tính n ng đ ng trong chuy n m t hàng xu t hi n rõ nh t nhóm ch h (và v ho c
ch ng h ), còn hi n t ng t o vi c làm l n đ u tiên thì l i đ c bi t n i b t trong nhóm các thành
viên khác c a gia đình. V hi n t ng ph n đ u qua đào t o ngh đ chuy n sang vi c làm m i có
hi u qu h n, tuy t l còn th p (kho ng l-2% s h th m dò có xu t hi n hi n t ng này), song đây
là m t v n quý, c n h t s c phát huy trong th i gian t i trong c ng đ ng dân nghèo đô th .

V nh ng bi n đ ng d n t i m t vi c làm,ho c ch p d t vi c làm (theo chính sách ch đ ), cu c
th m dò (s b và không đ y đ cho th y nh ng bi n đ ng này tác đ ng sâu xa t i nhi u h dân
nghèo, mà n i c m nh t là ngh vi c do làm n th t b i và do đau ng tai n n. Các "lý do khác" d n
t i m t vi c làm c ng khá l n, theo quan sát t i ch , có th k ra các lý do c th nh : thi u v n làm
n, ch không thuê n a...
Nói tóm l i, có vi c làm t o thu nh p n đ nh, hay m t vi c làm (nh t th i ho c v nh
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

27

B ng VII: Bi n đ ng trong vi c làm theo tác đ ng tích c c c đ ng c a ch th trong vòng 3
n m tr c cu c đi u tra.
t

n v :% s H (đ
ng ng

c th m dò) có xu t hi n m t ho c nhi u ng

Các h ng c đ ng chuy n
vi c làm
1. L n đ u t o đ c vi c
làm
2. Chuy n sang ngh m i
đ c đào t o
3. Chuy n t khu v c Nhà
n c sang t nhân

4.
i m t hàng s n xu t,
buôn bán
*Ghi chú: S % đ

C t (2): 95 h đ

nhóm

(l)
Liên quan đ n
nh ng ng i
đ ch i
10,8

(2)
Liên quan đ n v
ho c ch ng ng i
đ ch i
11,6

(3)
Liên quan đ n các
thành viên khác
trong gia đình
51,6

0,7

0

1,9

3,6

3,2

3,1

21,6

30,5

13,8

c tính trên t ng s h đ

C t (1): 139 h đ

i chuy n vi c làm

c th m dò v n đ t

ng ng

c th m dò
c th m dò

C t (3): 159 h đ

c th m dò

B ng VIII: Bi n đ ng d n t i m t vi c làm ho c ch m d t lao đ ng (theo ch đ , chính sách)
trong vòng 3 n m tr c cu c đi u tra
n v :% s H (đ

c th m dò) có xu t hi n m t ho c nhi u ng

i m t vi c làm

nhóm t

ng

ng.
(1)
Các lý do làm m t vi c làm ho c Liên quan
thôi lao đ ng
đ n nh ng
ng i đ c
h i
1. Ngh vi c do làm n th t b i
2. Ngh h u, m t s c
3. Gi m biên ch
4. Ngh làm do đau m tai n n
5. Lý do khác

4.3
4,3
4,3

20,1
32,4

(2)
Liên quan đ n v
ho c ch ng ng i
đ ch i

(3)
Liên quan đ n các
thành viên khác trong
gia đình

30,5
5,3
7,4
16,8
24,2

6,3
0
4,4
3,8
26,4

*Ghi chú: S % tính trên c s nh b ng VII.

vi n) là m i u t l n c a ng i nghèo đô th . Và trên th c t , bi n s này đang tác đ ng sâu xa
khi n cho thu nh p c a các h dân nghèo t ng lên, hay là sa sút đi. Khi kh o sát các h có t ng thu
nh p trong vòng 5 n m tr v đây, thì 46,9% ch h có may m n r i vào nhóm này đã nói r ng : có

đ c đ c đi u đó là nh "có vi c làm n đ nh". Và, khi kh o sát các h b sa sút v thu nh p trong
vòng 5 n m tr l i đây, 41,8% các ch h h u quan lý gi i nguyên nhân s sa sút đó là do gia đình
g p tình tr ng vi c làm không n đ nh .

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


28

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

Theo ý ki n c a chúng tôi, v n đ có hay không có "vi c làm n đ nh” c ng c n ph i d c hi u
m t cách tinh t trong đi u ki n môi tr ng kinh t đô th , nh t là trong khu v c phi chính th c. n
đ nh không có ngh a là kh kh làm mãi m t vi c, mà ph i ch đ ng, linh ho t, bi n báo, thích ng
k p th i v i đ ng thái c a th tr ng hàng hóa và th tr ng s c lao đ ng. Nói cho ch t ch , khái
ni m " n đ nh" c a vi c làm đây nên đ c hi u là thích ng vi c làm v i các nhân t cho phép
t o đ c thu nh p n đ nh.
II.

C I M THU NH P VÀ CHI TIÊU TRONG M C S NG C A DÂN NGHÈO Ô

TH .
Trong công trình nghiên c u này, ch ng tôi s d ng khái ni m “m c s ng” v i m
t ng h p. D nhân, thu nh p là m t ch tiêu r t quan tr ng đ đo l ng m c s ng, song n
c thu n túy vào m c thu nh p (bình quân h /tháng ho c bình quân ng i/tháng) thì s
c a chúng t vi m c s ng s không đ y đ . Th m chí, trong m t s tr ng h p còn b
n a. Vì sao? Ít nh t có 3 ly do c n nêu lên l n đ lý gi i cho tình hình này:

t ý ngh a
u ch c n

nh n bi t
nh m l n

M t là, m c thu nh p c a ng i nghèo đô th có s dao đ ng r t l n, do tinh tr ng thu nh p
không n đ nh trong môi tr ng ho t đ ng kinh t c a ng i nghèo gây ra. Các bi n đ ng c a th
tr ng tiêu th hàng hóa d ch v c a dân nghèo di n ra th t th ng t tháng này sang tháng khác.
Kh n ng thu hút s c lao đ ng (t o thu nh p) c a môi tr ng kinh t phi chính th c c ng có đ dao
đ ng cao, và hàm ch a nh ng b t ng t nhi u phía. Các r i ro trong cu c s ng c a các h gia đình
c ng không ph i ít, ch ng h n các r i ro do n n n, do tai n n lao đ ng, do b nh ho n b t th ng....
gây ra. Vì v y, dù cho vi c thu nh p thông tin v m c thu nh p th i đi m đi u tra có c g ng
hoàn thi n đ n đâu, m c thu nh p tuy t đ i(tính ra ti n) c ng không th đ c quy r ng và ph quát
hóa m t cách gi n đ n, đ r i coi đó là th c đo duy nh t cho "m c s ng”.
Hai là, luôn luôn c n nh , kho ng trên 60% Các h dân nghèo đô th đ u đúng ph i g ng gánh
m t món n quan tr ng, th ng là v i lãi xu t cao, tr góp hàng ngày, ho c t ng đ t ph i thanh
toán c v n l n lãi, gây ra thâm th ng nghiêm tr ng trong ngân sách gia đinh.
Ba là, cho dù m
trong c ng đ ng đ
kém th ng tr c, t
nàn... ng i ta s th
ngay.

c thu nh p b ng ti n có th không ph i là quá th p (đ i v i kho ng 30% các h
c kh o sát), song bên c nh đó, n u tính đ n hàng lo t các đi u ki n s ng th p
nhà l p x p, môi tr ng ô nhi m, các m c h ng d ng d ch v đô th nghèo
y m c ph n ánh "m c s ng" t m c thu nh p (b ng ti n) b đ t ng t suy gi m

Trên th c t , đ nghiên c u m c s ng, chúng tôi đã phân tích tích chi tiêu:
M c thu nh p và l c l

ng t o thu nh p;

M c chi tiêu, n ng l c trang tr i chi tiêu và các u tiên chi tiêu;
Tình tr ng nhà

và trang b trong gia đình.

Tình tr ng vay n ;
ng thái t ng gi m thu nh p và các nguyên nhân kinh t - xã h i c a đ ng thái đó.
b

Và, ch trên c s m t s phân tích nhi u chi u nh th , chúng ta m i hy v ng có kh n ng
c đ u hình thành đ c v m c s ng c a dân nghèo đô th thành ph này.
1- Các ngu n thu nh p và các l c l

ng t o thu nh p - Th phân b các m c thu nh p

Vi c x lý thông tin cho th y có 39,6% t ng nhân kh u trong các h dân nghèo đ
đi u tra đã tham gia vào l c l ng t o thu nh p. Ba l c l ng ch y u trong c c u

1-1.

c

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

29

t o thu nh p c a dân nghèo (đ c kh o sát) là :
- Lao đ ng khu v c ngoài Nhà n c 90,3% l c l ng t o thu nh p
- Cán b , công nhân viên Nhà n c 8,5%
- Cán b , công nhân viên có l ng h u 1,2%
Trong t ng s l c l ng t o thu nh p khu v c ngoài Nhà n c,thì 52,% t t ch c công vi c
làm n. 47,5% làm thuê đ t o thu nh p.
M t đ c tr ng n i b t trong hi u qu t o thu nh p c a ng i nghèo, là có đ n g n 1/2 t ng s
(47,4%) l c t ng này luôn luôn tình tr ng có ngu n thu nh p không n đ nh.
1-2.
ng v góc đ h gia đình mà xét, có th th y s phân b các ngu n t o thu nh p có d ng
th c nh sau :
- S h có l c l ng t o thu nh p thu n
công nhân viên ch c Nhà n c:
Chi m 2,4% t ng s h .
- S h có l c l ng t o thu nh p thu n
là lao đ ng ngoài Nhà n c:
chi m 81,3% t ng s h .
- S h có l c l ng t o
thu nh p h n h p :
chi m 15,1% t ng s h .
- S h không có ng i nào t o thu nh p,,
s ng b ng s giúp đ c a thân nhân: chi m 1,2 % t ng s h
1-3.
ng v qui mô l c l ng t o thu nh p bình quân trong c c u h gia đình, chúng ta th y :
- Quy mô bình quân nhân kh u/h : 5,8 ng i
- Bình quân s ng i t o thu nh p/h : 2,69 ng i.
- Bình quân m i lao đ ng có thu nh p
ph i nuôi thêm:
1,1 ng i ph thu c
Cu c kh o sát c a chúng tôi còn cho th y, các h h n h p, s ng i t o thu nh p có m c cao

h n h t (bình quân 3,49 ng i/h ); sau đó đ n các h thu n lao đ ng ngoài khu v c Nhà n c (bình
quân 2,61 ng i t o thu nh p/h ). Các h thu n CNVC có s ng i t o thu nh p bình quân vào lo i
th p nh t (l,72 ng i/h ). Tuy v y, do có l ng tháng nên các h CNVC này l i có đ c tình tr ng
thu nh p t ng đ i n đ nh h n c . Kho ng 55,6% t ng s các h CNVC này có kh n ng t m trang
tr i gi a thu và chi, m c s ng c a dân nghèo.
1-4. K t qu đi u tra 747 h dân nghèo cho th y:
THU NH P bình quân đ u ng i/tháng trong c ng đ ng này là :
129.242 đ ng/ng i/tháng.
- M c CHI bình quân đ u ng i/tháng là :
126.481 đ ng/ng i/tháng
1-4-1.
có th hình dung v trí m c s ng (qui ra ti n) c a nhóm dân nghèo đô th trong trình
đ m c s ng bình quân c a c c u dân c n i thành TPHCM, chúng tôi xin gi i thi u d i đây m c
chi bình quân đ u ng i/tháng c a c dân n i thành và c c u h dân n i thành phân hóa theo m c
chi (s li u 1993) :
M c chi bình quân c a c dân n i thành 1993:
249.500 đ/ng i/tháng
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


30

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

C c u h dân TP. HCM theo m c chi ng
M c chi

i/tháng :

T l h n i thành

1- Trên 552.000 đ ng/ng

i/tháng

…......8,4%

2- 392.000 đ ng - 552.000 đ ng

......... 9,4%

3- 262.000 đ ng - 395.000 đ ng

…...25,0%

4- 157.000 đ ng - 262.000 đ ng

....... 38,2%

5- 91.000 đ ng - 157.000 đ ng

....... 15,1%

i 9l.000 đ ng/ng

....... 3,0%

6- D

i/tháng

Nh v y n u xét v góc đ m c chi tiêu, thì trình đ m c s ng c a c ng đ ng dân nghèo, s ng
trong các thu nhà l p x p ho c có c p lo i th p, hi n N M TR N TRONG NHÓM ÓI NGHÈO
N I THÀNH Và PHÂN B
N A D I C A NHÓM DÂN NGHÈO N I THÀNH. Nói khác
đi, đ i t ng c a chúng ta hi n n m ph n đáy 1/7 c a tháp ch tiêu c a c dân n i thành
TPHCM. M c chi bình quân ng i/tháng c a nhóm dân nghèo đô th đ c kh o sát ch đ t l/2 m c
chi bình quân ng i/tháng c a dân c n i thành nói chung.
1-4-2. Tr l i v i th c thu nh p bình quân đ u ng i/tháng c a c ng đ ng dân nghèo đ c kh o
sát. Tình tr ng nghèo c a c ng đ ng này c ng hoàn toàn có tính đ ng nh t. Chúng tôi đã kh o sát t
phân hóa t ng đ i ngay bên trong c ng đ ng dân nghèo, theo b n nhóm h , v i 4 m c thu nh p
cho m i đ u ng i/tháng.
B ng IX : Phân hóa b n m c thu nh p c a dân nghèo đ
M c thu nh p bình quân/ng
i 60.000

i/tháng

c kh o sát

Các h dân nghèo đ

1-

D

2-

T 61.000 – 100.000

24,2%

3-

T 101.000 – 150.000

40,3%

4-

Trên 150.000

29,0%

c kh o sát

6,5%

Có th nói gì v m c s ng c a 4 nhóm thu nh p này ? Các kh o sát t nhi u góc đ cho th y:
+ Nhóm thu nh p d i 60.000 đ/ng i/tháng: là nhóm h nghèo đói nh t và c m Qu n nào
c ng có. T tr ng c a nhóm thu nh p này trong các h nghèo thu c c m Qu n B (Phú Nhu n, Bình
Th nh) t ng đ i cho h n các c m khác. Nhóm h này tuy có s ng i t o thu nh p bình quân/h
không th p, nh ng hi u qu thu nh p c a h kém, th ng xuyên thi u n, m t r i ro nh c ng có
th gây ra tình tr ng thi u đói t m th i. 58% ch h nhóm này t x p mình vào di n nghèo đói.
48% t ng s h nhóm này ch có di n tích d i 3m2/đ u ng i và 52% ch h cho bi t s p t i s
không có kh n ng nào đ t c i thi n v nhà . Kho ng 17% t ng s h không có b t k m t v t
d ng nào trong nhà, dù ch là m t cái gi ng g , m t cái bàn hay m t chi c xe đ p c c c ch.
+ Nhóm thu nh p t 61.000 đ - 100.000 d/ng i/tháng: có th coi là nhóm h r t nghèo, n u
xét theo m c s ng c a n i thành n m 1993. Nhóm này t p trung t ng đ i dày h n c m Qu n B
và C. Kho ng 48,9% t ng s h c a nhóm này ch có di n tích d i 3m2 m t đ u ng i và 40%

ch h cho bi t s p t i s không có m t kh n ng nào đ c i
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

31

thi n v nhà . Kho ng 8,3% t ng s h trong nhóm này không có b t k m t v t d ng nào
trong nhà. H n 2/3 t ng s h trong nhóm b thi u h t ho c r t ch t v t đ trang tr i m c chi mà
v n đã r t th p c a h . C n 64% t ng s h ph i đi vay n trong n m qua.
+ Nhóm thu nh p t 101.000 đ - 150.000 đ/ng i/tháng:
c coi là nhóm h nghèo. Nhóm
này khá đông đ o, chi m t i 40% t ng s h dân nghèo đ c kh o sát. Nhóm này t p trung v i t l
t ng đ i cao h n c m qu n A và C.
S d , trong tình tr ng nghèo chung c a c ng đ ng, nhóm này có m c thu nh p h i nhích lên (so
v i 2 nhóm "nghèo đói nh t" và "r t nghèo”), m t ph n vì bình quân ng i t o ra thu nh p nhóm
h này có cao h n hai nhóm trên (2,2 ng i/h , so v i 2,1 và 2,0). S lao đ ng t t ch c làm thuê
c a nhóm h này, c ng có ph n cao h n hai nhóm ( nghèo h n) nói trên m t chút.
+ Nhóm thu nh p trên 150.000 đ/ng i/tháng (và không có h nào v t quá m c 200.000 đ).
ây là nhóm chi m 29% t ng s h đ c kh o sát và có t l cao h n c m Qu n C và A. ây là
nhóm có th gây ra tranh cãi. Có ng i s nói : " ây đâu còn ph i là nhóm dân nghèo? M t ngày,
m i thành viên/h có đ c đ n 5 ngàn b c r i còn gì n a?”
Chúng tôi ngh r ng c n ph i xem xét s v t trong th “đ ng” c a nó. Tr ng thái nghèo kh đô
th không ph i là xác l p m t l n cho mãi mãi, mà luôn luôn v n đ ng, phân hóa theo h ng nghèo
đi ho c khá d n lên (t ng đ i và tuy t đ i). H n n a, khi xem xét cái nghèo nh m t hi n t ng
xã h i, c n đ t nó trong b i c nh c a toàn b đ i s ng kinh t và m c s ng dân c c a m t thành
ph đang t ng tr ng nhanh, phân hóa m nh, và c ng đ c nh tranh trên th tr ng s c lao đ ng
và th tr ng hàng hóa ngày càng gay g t.
Khi xem xét nhóm h này t nhi u khía c nh khác nhau, chúng tôi cho r ng đây v n là m t

nhóm dân nghèo g n li n v i môi tr ng c trú th p kém. Có t i g n 785 các h thu c nhóm này
hi n v n đang s ng trong các c n nhà ven kênh r ch ho c trong các xóm dân nghèo. Song đây c ng
là m t nhóm đã b t đ u ch m lóe lên vài d u hi u cho th y, v lâu dài, có kh n ng là nhóm s s m
có đ c nh ng h v t ra kh i môi tr ng dân nghèo đô th TPHCM, v i t l cao h n so v i các
nhóm khác.
nhóm h này, hi n t ng “ng i trong tu i lao đ ng mà không có thu nh p” t ng đ i th a
v ng h n so v i các nhóm nghèo khác. Quan tr ng h n, so v i 5 n m v tr c, nhóm này có t l
s h có m c s ng “t ng đáng k ” ho c “có t ng” thu c vào lo i cao nh t so v i ba nhóm thu nh p
(c a dân nghèo) còn l i. Th c ch t, đây là nhóm đang ráo ri t v t kh i c nh nghèo. Các s li u v
nhóm này, theo chúng tôi, có nhi u ý ngh a đ i v i vi c kh o sát đ ng thái dân nghèo đô th t m
dài h n.
2- Chi tiêu - C c u chi tiêu - Các u tiên chi tiêu và v n đ vay n c a ng
2-1. M c chi tiêu bình quân/ng
đ ng/ng i/tháng.
(so v i m c thu bình quân đ u ng

i nghèo đô th

i/tháng c a bà con dân nghèo TPHCM là: 126.481
i/tháng là 129.242 đ ng)

Nh v y, nhìn m t cách t ng quát nh t, t ng quan gi a thu và chi nh theo sát nhau đ c b o
đ m m c s ng nghèo kh c a mình. Kh n ng d tr h u nh không có. Hi n t ng chi v t quá
thu x y ra t t c các nhóm thu nh p, nh t là 3 nhóm có m c thu nh p th p.
ít nh t 40% nhóm thu d

i 60.000 đ b r i vào tình tr ng chi v

t m c thu.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


32

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

ít nh t 31,1%, nhóm thu 61.000-100.000 chi v
ít nh t 2l% nhóm thu l01.000-150.000 chi v

t m c thu.
t m c thu.

(Toàn b nhóm h b i chi này chi m ít nh t 18,55% t ng s h đi u tra)
2-2. Xét v c c u chi tiêu/tháng

quy mô H , chúng ta th y m t b c tranh t ng quát nh sau :

- Chi cho n u ng (k c ch t đ t)

68,9%

- Chi cho đ n

4, 1%

- Chi cho n

c

3,4%.

- Chi cho h c hành

4,l%

- Chi cho ch a b nh

3,5%

- Chi cho ti n thuê nhà, th tr ch

0,5%

- Chi khác

15,5%

2-3. Khi các ch h đ c h i :"Trong đi u ki n kinh t c a gia đình hi n nay, ông (bà) dành U
TIÊN CHI TIÊU cho các kho n nào ? (Ch n 3 kho n u tiên)”, thì h đã cho bi t nh sau (X lý
thông tin trên toàn b các ch h đ c h i chuy n):
u tiên 1 : C i thi n b a n cho gia đình

74,3%

u tiên 2 : S a ch a, nâng c p nhà c a

34,3%

u tiên 3 :

23,7%

u t thêm cho công n vi c làm

Các nhóm h đ c đi u tra viên x p vào lo i “nghèo đói”, có u tiên chi tiêu đ “c i thi n b a
n cho gia đình” lên đ n 81,6% có l do đi u ki n n u ng, dinh d ng nh ng n m qua đã quá
kém.
V u tiên “s a ch a, nâng c p nhà c a”, nhóm h
c m Qu n B v n có đi u ki n n r t
kém c i, nên dù n c thu nh p thu c lo i th p, v n có đ n 42,6% s ch h coi đó là m t u tiên c a
mình. nhóm h có m c thu nh p ng i/tháng trên 150.000 đ, m c đ u tiên dành cho c i thi n
nhà c a đ c nh n m nh b i 43,7% t ng s ch h thu c nhóm h u quan này.
i u r t đáng chú ý là các ch h c m Qu n B đã nh n m nh đ c bi t đ n u tiên “đ u t thêm
cho công n vi c làm” (40,5% t ng s ch h ).
2-4. Các ch h dân nghèo c ng đã th so sánh m c s ng c a h hi n nay v i m c s ng 5 n m
v tr c (ch y u là l y m c thu nh p làm chu n). H cho th y
- 32,7% không có gì thay đ i v m c s ng;
- 26,7% có t ng ti n v m c s ng (trong đó 5,9% t ng đáng k và 21% có t ng chút ít);
- 40,5% b gi m m c s ng ph n nào.
V các lý do t ng m c s ng, các h dân nghèo nêu b t lên hai lý do hàng đ u là:
- Do có vi c làm n đ nh: 42,9% (các h có t ng)
- Do con cái l n lên, gia đình có thêm ng

i t o ra thu nh p : 40,4%

Vê các lý do gi m m c s ng, chúng tôi phát hi n th y ít nh t có 6 lý do r t đáng k :
- Do vi c làm không n đ nh

41,8% ( các h có gi m m c s ng)

- Do trong nhà có ng

19,5%

i b nh n ng

- Do con cháu đông thêm

14,9%
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

33

- Do trong nhà có ng i th t nghi p
10,6%
- Do khuy t v ng m i tr c t kinh t
9,3%
- Do n n n ch ng ch t
8,1%
Có th nói h u nh t t c các lý do đ c nêu ra b ng ngôn ng thông th ng c a dân chúng, r t
cu c đ u qui t v v n đ suy gi m các nhân t lao đ ng và vi c làm, k t h p v i v n đ t l ng i
n theo t ng lên và n n n ch ng ch t thêm. H n n a, các nhân t lao đ ng và vi c làm, đ n l t
nó, l i ch u tác đ ng c a các nhân t xã h i khác, ch ng h n nh m c đ ti p nh n các d ch v
ch m sóc y t s c kh e c a ng i nghèo r t h u h n; các c ch t o vi c làm trong môi tr ng kinh
t phi chính th c ti m tàng nhi u r i ro; hi n t ng r n n t quan h gia đình, b r i v con là m t
v n đ xã h i đ c thù c a môi tr ng nghèo kh .

2-5. Theo cu c đi u tra c a chúng tôi, trong c ng đ ng dân nghèo đô th TPHCM đ c kh o sát
ch n m u, hi n có 60,5% t ng s h (đ c kh o sát) đang có vay n .
Tính bình quân trong n m 1993, m c vay là l.257.000 đ/h
M c vay th ng g p trong c ng đ ng dân nghèo là t 600.000 đ đ n 2.000.000 đ.
Trong nhóm h thu c lo i "nghèo đói" có vay, thì đ n 58% ch dám vay t 100.000 đ đ n
500.000 đ thôi. Lý do đ n gi n là khó vay nhi u, và c ng không dám vay nhi u, s khê đ ng không
tr đ c.
V y các h nghèo vay n đ làm gì ?
Cu c đi u tra TPHCM Cho th y các m c tiêu vay đ c nh n m nh t c ng đ cao t i th p
nh sau:
- Vay đ chi cho n, m c :
52,5% t ng s h có vay
- Vay đ có thêm v n làm n :
39,8%
- Vay đ ch a b nh :
33,8%
- Vay đ s a ch a nhà :
16,7%
- Vay đ chi phí h c hành cho con :
5,6%
- Vay đ lo hi u h , l l t đ t xu t :
3,9%
- Vay vì nhi u m c tiêu khác:
8,2%
H vay ai ?
- Vay c a ng i cho vay lãi chuyên nghi p
57,1%
- Vay c a các đ nh ch tín d ng Nhà n c,
đoàn th (k c qu xóa đói gi m nghèo)
24,3%

- Vay ho c m n nóng c a bà con l i xóm
14,8 %
- Vay ho c m n không lãi c a h hàng
12,2%
- M n c a b n bè (th ng không có lãi)
4,6%
- Các ngu n khác
5,3%
III. Nhà - m t ch báo t ng h p v đ c đi m xã h i c a ng i nghèo đô th và s qu n c c a
h trong lòng thành ph - các kh n ng c i thi n nhà và môi tr ng.
1- Phát tri n đô th và x lý khu v c nhà dân nghèo: m t câu h i l n.
R t cu c thì l ch s qu n c , các đ ng thái nh p c ho c di đ ng c dân n i đô, c ng nh đ c
đi m lao đ ng, thu nh p, chi tiêu c a dân nghèo đã "k t tinh" l i trong m t ch báo t ng h p là
NHÀ C A NG I NGHÈO Ô TH . B n thân hi n tr ng t n t i c a h nhà

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


34

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

này đang đ t ra tr c các nhà quy ho ch, qu n lý đô th và cho chính dân nghèo đô th nh ng s
l a ch n c c kì quan tr ng, khó kh n, nh ng không th không th c hi n. B i vì cu i cùng thì đô th
c ng ph i ti p t c phát tri n và t ng c ng nhanh theo h ng tích t thêm ngày càng nhi u uy l c
kinh t , xã h i, v n hóa và nâng cao ch t l ng ngu n nhân l c, mà ch có m t quá trình đô th hóa
đích th c m i có th đem l i đ c. Trong quá trình nâng cao ch t l ng c a đô th , nhóm dân
nghèo đô th v n còn đó, và khu v c nhà c a ng i nghèo c ng không th ngày m t ngày hai t
đ ng bi n đi. V l i, b n thân c ng đ ng ng i nghèo đô th c ng đang t n t i nh m t ngu n nhân
l c, b o đ m cho s v n hành bình th ng c a b máy kinh t thành ph , trong khu v c chính th c

và phi chính th c. Rõ ràng là, m t chi n l c xã h i sáng rõ đ s p x p l i và c i thi n nhà cho
ng i nghèo đô th c n đ c xác l p và theo dõi kiên trì. Nó c n đ c coi nh là b ph n h p thành
h u c c a toàn b chi n l c phát tri n thành ph . S l a ch n này đang đ t ra hàng lo t câu h i :
- Thay th toàn b các l u nhà ng i nghèo b ng các khu m i xây, hay là ch y u ph i nâng
c p, c i thi n nhà t i ch ? B n thân n i l c ng i nghèo có th tham d đ n đâu quá trình nâng
c p t i ch nhà ?
Gi i t a m t b ph n khu nhà l p x p đ phát tri n các công trình m i, có th b o đ m đ c
ch ng s tái t o cu c s ng cho dân nghèo đô th , hay s sa sút h n n a m c s ng c a nhóm dân c
v n đã nghèo kh và b thi t thòi nh t này?
- Nhà n c và các c ng đ ng có th và c n làm gì trong công cu c tái c u trúc m t ti u h th ng
đ th r t d r n v và r t nh y c m này ?
có th tr l i đ c câu h i đó, tr c h t c n nhìn l i th c tr ng nhà
s ng trong các qu n c ngay gi a lòng đô th .

c a dân nghèo đang

2- Nhà-đ t: Ch đ s h u, s d ng và các m c đ c a tính h p pháp. Nh ng khác bi t v quy
mô s d ng nhà, đ t và m c đ an ninh c trú.
2-1. Hi n nay, qua đi u tra ch n m u, có th th y s phân b ch đ S
nghèo đ th đ c phân b nh sau:

H U NHÀ c a ng

i

- Nhà t : 88,9% s h đ/tra
Trong đó chia ra (100%)
+ Nhà, đ t do ông bà đ l i (28,0%)
+ Nhà t xây d ng trên đ t công (l9,5%)
+ Nhà t mua tr

c l986 (30,5%)

+ Nhà t mua sau 1986 (22,0%)
- Nhà c a Nhà n
- Nhà thuê,

c : 6,9% s h đ/tra

nhà t nhân : 4,2% s h đ/tra

Nh v y h u h t (9/10) nh ng c n nhà (ho c l u) c a ng i nghèo đ u là tài s n c a riêng h .
Và đây là m t ti n đ quan tr ng cho quá trình nâng c p, c i thi n ch t l ng nhà c a khu v c
này v i d báo là b có s đóng góp t nguy n và ch đ ng c a chính dân nghèo.
2-2. Tuy nhiên, n u xét v c s pháp lý c a ch đ s h u nhà và quy n s d ng đ t xây d ng
đô th , thì trong c ng đ ng này còn t n t i nhi u v n đ v ng m c. Hi n nay, tính chung trong
toàn b c ng đ ng đ c kh o sát, s h không có gi y t ch ng nh n v quy n s d ng đ t là
27,5%; s h không có gi y t v s h u nhà : 22,5%; s h có gi y t v nhà, đ t nh ng không đ y
đ : 13,7%
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

35

Tình tr ng không có, ho c không có đ gi y t v nhà, đ t còn t n t i ngay c
nh ng h đã
mua, sang nh ng nhà đ t ho c l n chi m đ t t tr c 1975. Thói quen mua bán, sang nh ng b ng
gi y t trao tay còn h t s c ph bi n trong c ng đ ng.

2-3. D i đây là s phân b di n tích bình quân m t b ng/h , di n tích khu ph /h và di n tích
bình quân đ u ng i, trong khu v c nhà ng i nghèo đô th .
2-3-1. Di n tích bình quân m t b ng nhà ng i nghèo: 26,34m2/h .
C m Qu n A : 26,38 m2/h
C m Qu n B : 29,64 m2/h .
C m Qu n C : 24,95 m2/h .
- Di n tích bình quân khu ph : 4,71 m2/h .
- Di n tích khu ph /h có chi u h ng đ ng bi n v i quy mô h . Nó có ph n cao h n các h
h n h p và các h thu n CNVC.
2-3-2. V di n tích sàn bình quân/h (ch a k di n tích gác xép):
- Di n tích bình quân sàn /h
(ch a k di n tích gác xép) : 2l,01 m2
- Di n tích bình quân sàn /đ u ng i
(ch a k di n tích gác xép) : 4,41 m2/ng i
Phân b theo các c m Qu n nh sau :
C m Qu n A (ch a k gác xép) : 4,58 m2/ng i
C m Qu n B (ch a k gác xép) : 4,75 m2/ng i
C m Qu n C (ch a k gác xép) : 4,16 m2/ng i
V hi n t ng gác xép:
Do s phát tri n dân s và các ho t đ ng kinh doanh khác trong c n nhà, m t b ph n các h
dân nghèo đã tìm gi i pháp gác xép" (r t đ n s ) đ n i r ng không gian , mà không c n s d ng
thêm đ t, ho c (trong nhi u tr ng h p) không ph i lo làm thêm t ng, thêm mái che t n kém. M t
h có th có nhi u gác xép.
Theo cu c đi u tra này, các h có gác xép chi m 40,7% t ng s h .
Di n tích gác xép, phân ra theo 3 quy mô nh sau :
- D i 6m2 gác xép/h : 18,1% t ng s h có gác xép
- 6m2 - 12m2 gác xép/h : 34,2%
- Trên 12m2 gác xép/h : 47,7%
(Quy mô sau cùng này có đ nh n r t m nh c m Qu n trung tâm thành ph ).
Nh "gi i pháp gác xép" mà có s t ng di n tích bình quân lên m t m c. Tuy v y, đây là di n

tích c i, n i c c k thô s , cho nên không th đem di n tích bình quân đ u ng i c a dân nghèo mà
so sánh tr c ti p v i ch tiêu t ng ng c a toàn b dân n i đô. V l i trong th ng kê chính th c v
nhà TP, m t ph n l n di n tích c a dân nghèo đô th (toàn b khu nhà l p x p rách nát, ho c
trên kênh r ch) đã không đ c đ a vào tính toán t ng h p mà luôn tách thành m t kho n riêng.
2-3-3. Vê m c đ có các khu ph trong c n nhà, thì khu v c ng i nghèo TPHCM
M t b ng đ
th c t s d ng.
(1)

c hi u là di n tích đ t trên đó d ng khu ph và di n tích sân, do h gia đình

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


36

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n ...

tình tr ng th p kém xu t hi n đ i v i c nhà b p, nhà t m, nhà xí, nh ng t i t nh t là nhà xí và nhà
b p.
Nhà b p:
- Không có b p : 45,3% t ng s h .
- Có b p riêng : 49,7% - B p chung 2 h : 3,5% - B p chung 3 h : 0,7% Nhà t m :
- Không có nhà t m riêng : 31,9% t ng s h .
- Có nhà t n riêng : 61,0% - Nhà t m 2 h dùng chung : 4,3% - Nhà t m 3 h dùng chung : l,3% Nhà xí :
- Có nhà xí riêng : 22,7% - S d ng nhà xí chung : 19,9% - S d ng ki u “c u tõm” : 57,4% (ho c "c u cá")
2-3-7. V tình hình đ c h ng các d ch v c b n ( i n, n c máy, thoát n c, thu gom rác).
V tình hình s d ng đi n sinh ho t, 93,7%. các h nghèo đã có đi n, nh ng đ i đa s tr ng
h p là ph i câu móc nh t nhà ng i khác, t o nên tình trong h th ng dây t i đi n r m r t trong
các xóm, r t nguy hi m vì d cháy và gây tai n n đi n gi t.

Tính bình quân toàn c ng đ ng đ c kh o sát :
- Có công t riêng : 23,1% t ng s h đi u tra.
- Câu móc nh : 67,5%
- ch a có đi n : 6,6%
- Khó xác đ nh : 2,8%
V tình hình s d ng n c sinh ho t, tính Chung toàn c ng đ ng :
n u ng
t m gi t
- Có vòi n c máy trong nhà
23, %.
23%
- S d ng vòi n c chung nhi u h
32,8%
30,3%
- Mua n c máy
23,6%
20,7%
- Dùng n c gi ng
17,4%
23,2%
- Cách khác
2,4%
2,1%
Tình hình c ng rãnh thoát n c, tính chung toàn c ng đ ng :
(theo nh n xét c a ng i đ c h i)
- Thoát n c t t :
26,8% t ng s h
- Thoát n c trung bình : 43,8%
- Thoát n c kém : 29,4%
Các ch h c ng cho bi t v cách th c tiêu th i n c ch y u c a các h :

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n Quang Vinh

37

- Tiêu thoát b ng c ng : 56,8%
- Tiêu thoát trên m t đ t: 5,6%
- T th m : 5,2%
n c b n xu ng kênh : 32,4%
(riêng hi n t ng đ n c b n xu ng kênh, đã xu t hi n 89% các nhà trên kênh r ch và 44,7%
các nhà tranh tre, n a lá).
Tình hình thu gom rác, tính chung toàn c ng đ ng :
- Có xe gom rác t n nhà : 32,4%
- Có xe gom rác g n nhà : 17,6%
- Th i tùy ý : 50,0%
(riêng tình tr ng th i rác tùy ý, c m Qu n A lên đ n 50% s h ; nhóm nhà trên kênh r ch là
83,8%)
Do đó, tình tr ng ô nhi m rác đ c coi là nghiêm tr ng : 77% t ng s h đánh giá là có tình
tr ng ô nhi m rác t m c cao đ n m c trung bình (32,7% ô nhi m rác m c cao - 44,2% ô nhi m rác
m c trung bình)
2-4. Tình hình an ninh c trú c ng là m t khía c nh c n kh o sát khi mu n có đ c b c tranh
t ng th v đi u ki n c a dân nghèo.
Các ch h đ c ph ng v n cho bi t h lo l ng nhi u v tình hình đ t khu nhà c a h có nhi u
b t ti n vì nguy hi m : đ c nh c đ n nhi u nh t v i các đi u tra viên là đ t d b ng p l t, s t l
ho c n m trong vùng quá ô nhi m. Nhóm ch h cho r ng đ t c a h b t ti n và nguy hi m chi m
đ n 36% t ng s ch h đ c ph ng v n. T l này t ng lên đ n 50% các h chung c xu ng c p,
và 52% các h s ng ven kênh r ch.

3- Phúc l i và s c kh e ng i nghèo nhìn d i góc đ ch t l ng n i .
M c d u là nh ng công dân c a m t thành ph l n có m t v n li ng k t c u h t ng không ph i
là quá th m kém, song ng i dân nghèo thành ph này ch đ c h ng d ng các phúc l i d ch v
c b n m c đ r t h n ch .
N u ch tính di n tích bình quân đ u ng i m t cách gi n đ n và đem so sánh tr c ti p v i ch
s t ng ng quy mô toàn thành ph thì không th th y h t đ c th c ch t c a v n đ . Theo các
tính toán hi n nay, di n tích bình quân đ u ng i c a c dân TPHCM là kho ng 5,8m2. Ch s
này ng i nghèo (theo k t qu đi u tra) là 4,41m2 (n u ch a k gác xép), và kho ng 5m2 m t chút
n u k c gác xép. Nh v y là di n tích bình quân c a ng i nghèo có th p, nh ng c ng không
ph i là quá th p. Tuy nhiên v n còn nhi u v n đ không đ n gi n n p sau các con s .
Kho ng 43% các h dân nghèo ch có di n tích bình quân đ u ng i d i 3m2. H n n a, các
nhà c a ng i nghèo có chát l ng mái l p r t kém, ch m a h i l n đã d t; có nhi u gia đình
trong nhà mà n c m t d t xu ng nh đang d i lùm cây. Tr i mùa hè thì trong nhà c c nóng
các nhà trên kênh r ch, mùi hôi th i xông lên n ng n c. Kho ng 50% h gia đình nghèo g p khó
kh n v nhà b p, nhà t m trên 70% s d ng nhà v sinh v a xa, v a d b n, có n i ph i tr 200 đ
m i l n s d ng nhà xí chung. C ng kho ng 70% h gia đình không có ti n nghi và an toàn khi câu
móc đi n; giá ti n đi n l i cao h n m c quy đ nh nhi u. Tình tr ng ph i mua t ng “đôi" (gánh)
n c máy v i giá t i thi u 500 đ/đôi c ng đ ng ch m đ n l/4 t ng s h . Tình tr ng dùng n c
kênh r ch d b n đ t m r a ch a ph i đã ch m d t. Mu i t kênh, sông bay lên r t nhi u. Trong
khi đó, n n ô nhi m rác đ c 77,0% t ng s h ghi nh n t th c ti n c a chính n i mình đang c
ng .

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


38

Hi n tr ng và tri n v ng c i thi n…

Có th nói, v i m c h ng d ng các phúc l i t d ch v công c ng khá th p, ng i nghèo đô th

đang g n nh b bao vây b i hàng lo t yêu t c a môi tr ng v t lý làm mòn m i s c kh e c a h .
Tuy ch a có th ng kê đ y đ , xong các b nh n ng th ng g p các h nghèo đ c các đi u tra
viên ghi nh n là b nh lao, hen suy n, tâm th n, b nh m t và các b nh do đi u ki n lao đ ng đ c thù
gây ra nhi m đ c cao su, tai n n do làm th y tinh, b nh lây do khai thác bao nylon c t rác v.v...
th i đi m đi u tra, 17% các h nghèo đ c h i chuy n đang ph i nuôi d ng và ch a tr trong nhà
t 1 đ n 2 thân nhân đang đau b nh.
T t c nh ng đi u nói trên cho th y ng i nghèo trong đô th là nhóm đang nh i ch u nhi u thi t
thòi nh t trong xã h i.. Nh ng h c ng không hoàn toàn ch u bó tay !
4- V các con đ

ng c i thi n nhà

và môi tr

ng s ng..

4-1. Trên th c t m c d u b ràng bu c b i bao nhiêu khó kh n khi t o thu nh p, c ng nh khi
c g ng co kéo đ cân b ng thu-chi và tr các kho n công n , ng i nghèo đô th v n dành m t
ph n công th c, ti n b i c a mình đ t c i thi n đi u ki n nhà và môi tr ng.
Theo k t qu đi u tra, trong 2 n m g n đây nh t. 55,2% t ng s h gia đình (đ
đã t mình th c hi n c i thi n ít nhi u đi u ki n nhà . Trong đó:

c h i chuy n)

-Ch ng d t, l p l i mái, tráng n n: 27,2%
- S n ph t, quét vôi 18,8%
- C i n i cho di n tích r ng thêm (k c làm gác xép): 7,2%
- Th x p đ có ch
m i cho m t s thành viên gia đình tr c đây chung : 1,4% Bên c nh s
n l c không ng ng c a b n thân ng i nghèo,cu c đi u tra còn cho th y có 8,4% t ng s h gia

đình đã đ c Nhà n c ho c c quan, xí nghi p, đoàn th , c ng đ ng giúp đ c i thi n nhà .
Trong vi c s a sang nâng c p nhà, bà con dân nghèo s d ng s c lao đ ng c a mình là chính.
H ráng khai thác các v t li u r ti n, tái ch , ho c đã s d ng qua, đ gi m nh ph n nào kho n phí
t n dành cho nhà mà l m khi ch h ph i vay n đ trang tr i. Nh chúng ta đã bi t, trong các
m c tiêu vay n , vi c dành cho s a ch a nhà đã đ t đ c 16,7% t ng s h có vay trong n m 1993
nh c t i. Bên c nh đó s ti p tay c a bà con l i xóm trong nh ng lúc s a sang, d i l p nhà, c ng r t
đáng k . m t s đ a bàn, ng i ta đã gây d ng đ c các d ng ho t đ ng c ng đ ng nh m thúc
đ y m t cách có t ch c các công trình c i thi n c i thi n nhà và môi tr ng s ng. ây là m t
hình thái t ch c m i xu t hi n d n d n trong c ng đ ng dân nghèo TPHCM t g n 10 n m tr l i
đây (c ng đ ng Hi p Thành, p.12, Qu n IV; p.Tân nh Qu n 1; p.9 Qu n III;…). Ng i ta đã
cùng nhau t ch c vi c m r ng m ng l i ng n c máy sinh ho t (ho c tr n c công c ng); m
r ng m ng l i phân ph i đi n; kh i c ng rãnh; tráng l i m t đ ng trong xóm nghèo; m m ng
l i tín d ng c ng đ ng (v i lãi su t th p và tr góp t ng ngày)… Ch có đi u, vi c nhân r ng lo i
hình ho t đ ng c ng đ ng nay còn r t ch m ch p, ch y u là vì cán b qu n lý c s còn ch a
quen v i hình thái này, nên ch a coi đó nh m t đ ng l c đ thúc đ y dân chúng t mình gi i quy t
t i ch hàng lo t v n đ xã h i, v i s h tr có tr ng đi m c a Nhà n c.
h
đ

4.2- Trong d ki n s p t i c a c ng đ ng dân nghèo (đ c kh o sát), 62,0% t ng s h đã
ng t i v n đ c i thi n đi u ki n . (Và khi bày t các nguy n v ng “có đi u ki n đ s a ch a
c nhà”)
Trong t p h p các d ki n c i thi n đi u ki n

:

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn