Hình tượng nhân vật anh hùng trong tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam

Hình tượng nhân vật anh hùng trong tiểu thuyết
lịch sử hiện đại Việt Nam
Nguyễn Văn Sang

Trường Đại học KHXH&NV
Luận văn ThS. Chuyên ngành: Lí luận văn học; Mã số: 60 22 32
Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Văn Nam
Năm bảo vệ:2010

Abstract: Khái quát chung về tiểu thuyết lịch sử và lịch sử nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử nói
chung và hình tượng nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử nói riêng. Nghiên cứu hình tượng nhân
vật anh hùng trong bốn tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam như: Bão táp triều Trần của Hoàng
Quốc Hải với hai tập: Bão táp cung đình và Huyết chiến Bạch Đằng; Hội thề của Nguyễn Quang
Thân; Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác nhằm làm rõ cái nhìn mới, cụ thể và sâu sắc hơn
về hình tượng nhân vật, yếu tố hư cấu, khả năng giải thiêng lịch sử, cảm hứng thế sự trong tiểu
thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam. Ngoài ra giúp nâng cao một phần giá trị thẩm mỹ của tác phẩm
trong lòng bạn đọc khi đến với tiểu thuyết lịch sử.
Keywords: Lý luận văn học; Tiểu thuyết lịch sử; Văn học Việt Nam

Content:


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU......................................................................................................................6
1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................6
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .......................................................................................7
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................7
4. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................11
5. Những đóng góp mới của luận văn ........................................................................11
6. Kết cấu của luận văn ..............................................................................................11
NỘI DUNG ................................................................................................................12

Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ .................12
1. 1. Một số vấn đề chung về tiểu thuyết lịch sử .......................................................12
1.1.1. Khái niệm tiểu thuyết lịch sử ...........................................................................12
1.1.2. Sự khác nhau giữa tiểu thuyết lịch sử và các thể loại khác .............................18
1.1.3. Quan niệm về hiện thực và hư cấu trong tiểu thuyết lịch sử ...........................20
1.1.4. Quan niệm của nhà văn về nhân vật anh hùng và lịch sử anh hùng trong
tiểu thuyết lịch sử. ......................................................................................................25
1.2. Những chặng đường phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam ......................28
1.2.1. Tiểu thuyết lịch sử thời kỳ trung đại ................................................................28
1.2.2. Tiểu thuyết lịch sử hiện đại đầu thế kỷ XX đến 1945 .......................................30
1.2.3. Tiểu thuyết lịch sử hiện đại từ 1945 đến 1985 .................................................33
1.2.4. Tiểu thuyết lịch sử hiện đại từ 1986 đến nay ...................................................34
Tiểu kết.......................................................................................................................36
Chương 2 ....................................................................................................................37
HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ
HIỆN ĐẠI VIỆT NAM .............................................................................................37
2.1. Hình tượng nhân vật anh hùng mang khát vọng lịch sử .....................................38
2.1.1. Xuất thân ..........................................................................................................38
2.1.2. Khát vọng lịch sử .............................................................................................44


2.2. Hình tượng nhân vật anh hùng với tài năng, tính cách, phẩm chất và khí
phách hơn người.........................................................................................................49
2.2.1. Thiên tài quân sự..............................................................................................49
2.2.2. Tính cách và phẩm chất hơn người .................................................................60
2.2.3. Khí phách anh hùng .........................................................................................65
2.3. Kiểu hình tượng nhân vật anh hùng có số phận đặt trong dịng lịch sử .............67
2.4. Hình tượng nhân vật anh hùng nặng vai trị thế sự ............................................71
Tiểu kết.......................................................................................................................75
Chương 3 ....................................................................................................................77

THI PHÁP NGHỆ THUẬT TRONG XÂY DỰNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT
ANH HÙNG TRONG................................................................................................77
TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ HIỆN ĐẠI VIỆT NAM .................................................77
3.1. Bút pháp miêu tả, phân tích và giả định trong xây dựng hình tượng nhân vật
anh hùng .....................................................................................................................77
3.1.1. Bút pháp miêu tả khắc họa hình tượng nhân vật anh hùng .............................77
3.1.2. Bút pháp phân tích nội tâm nhân vật anh hùng ...............................................80
3.1.3. Bút pháp giả định .............................................................................................83
3.2. Điểm nhìn trong xây dựng hình tượng nhân vật anh hùng .................................84
3.2.2. Điểm nhìn nhân vật ..........................................................................................88
3.3. Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt
Nam ............................................................................................................................92
3.3.1. Không gian nghệ thuật .....................................................................................92
3.1.1.1. Không gian lịch sử và không gian đời thường .............................................93
3.1.1.2. Không gian bên trên và bên dưới .................................................................97
3.1.1.3. Không gian bên trong và bên ngoài..............................................................99
3.3.2. Thời gian nghệ thuật ......................................................................................101
Tiểu kết.....................................................................................................................105
KẾT LUẬN ..............................................................................................................106
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................108


MỞ ĐẦU
Sau khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, tiểu thuyết lịch sử nhanh chóng vươn lên
mạnh mẽ, đạt được những thành tựu rực rỡ với sự ra đời của hàng loạt những bộ tiểu
thuyết dài hơi. Một trong những yếu tố mang lại thành công cho tiểu thuyết lich sử đó
chính là xây dựng hình tượng nhân vật trong đó có hình tượng nhân vật anh hùng.
Xét về vấn đề nghiên cứu hình tượng nhân vật anh hùng trong tiểu thuyết lịch sử hiện
đại Việt Nam từ trước đến nay, hiện chưa có một cơng trình nghiên cứu quy mơ nào vừa
mang tính khái qt vừa mang tính cụ thể, sinh động.

Với sự suy ngẫm và cố gắng hết mình, người viết mong muốn sẽ mang lại một hướng
tiếp cận mới về vấn đề nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam dựa trên nghiên
cứu về hiện tượng nhân vật anh hùng qua cơng trình nghiên cứu:
Hình tượng nhân vật anh hùng trong tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam
Do giới hạn nghiên cứu của luận văn, chúng tôi lựa chọn bốn tác phẩm tiêu biểu về
nghệ thuật xây dựng hình tượng anh hùng trong giai đoạn từ 1975 đến nay gồm: Bão táp
triều Trần của Hoàng Quốc Hải với hai tập: Bão táp cung đình và Huyết chiến Bạch Đằng;
Hội thề của Nguyễn Quang Thân; Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác.
Nội dung luận văn được thể hiện trong ba chương
Chương 1. Khái quát chung về tiểu thuyết lịch sử; Chương 2. Nhân vật anh hùng trong
tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam; Chương 3. Nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật
anh hùng trong tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam
ở chương 1, chúng tôi tập trung làm rõ khái niệm của tiểu thuyết lịch sử, sự khác
nhau giữa TTLS và các thể loại cùng chung đề tài lịch sử, quan niệm về tính hư cấu và
quan niệm của nhà văn về con người anh hùng và lịch sử anh hùng. Các nhà văn của tiểu
thuyết lịch sử coi người anh hùng và thời đại anh hùng như một đối tượng để chiêm
nghiệm, giải thiêng và giải mã lịch sử. Họ hướng đến nhân vật anh hùng và thời đại anh
hùng với tâm thức muốn làm rõ nó bằng sự chiêm nghiệm, sáng tạo của mình chứ khơng
phải muốn phổ biến nó như các thể loại cùng chung đề tài lịch sử khác.


Bên cạnh đó, trong chương này, chúng tơi cũng tóm tắt về những chặng đường
phát triển của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam trong đó có giai đoạn
Tiểu thuyết lịch sử hiện đại từ 1986 đến nay
Văn học Việt Nam sau 1986, đặc biệt từ khoảng đầu những năm 90 thế kỷ XX tới
mười năm đầu thế kỷ XXI đã chứng kiến một mùa gặt mới của thể loại tiểu thuyết lịch sử
với nhiều tác phẩm: Mười hai sứ quân, Bắn rụng mặt trời, Hào kiệt Lam Sơn của Vũ Ngọc
Đĩnh, Quân sư Nguyễn Trãi của Trần Bá Chí, Lê Lợi của Hàn Thế Dũng, Hội thề của
Nguyễn Quang Thân, Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác; Đất trời của Nam Dao,
Bão táp triều Trần, Tám triều vua Lý của Hồng Quốc Hải, Hồ Q Ly của Nguyễn Xn

Khánh…
Có thể thấy rõ những đặc trưng tiêu biểu của thể loại tiểu thuyết thời kỳ này là: Có
sự đa dạng phức tạp trong phong cách cá nhân; tái hiện lịch sử không theo lối biên niên;
khắc họa những nhân vật lịch sử nổi tiếng và suy tư về các vấn đề đương đại; khắc họa cả
một thời đại lịch sử lớn với nhiều sự kiện và nhiều nhân vật; mượn lịch sử để gửi gắm
những vấn đề thế sự; tái hiện những vấn đề lịch sử văn hóa; tái hiện những phần khuất lấp
và “xét lại” nhân vật lịch sử.
Trong CHƯƠNG 2: HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TIỂU
THUYẾT LỊCH SỬ HIỆN ĐẠI VIỆT NAM, chúng tôi đi vào nghiên cứu các kiểu
hình tượng nhân vật anh hùng trong TTLS hiện đại như:
2.1. Hình tượng nhân vật anh hùng mang khát vọng lịch sử
Người anh hùng mang khát vọng lịch sử là những con người áo vải có tầm vóc khổng
lồ trong tư tưởng, bản lĩnh và trí tuệ. Tính cách ưa thích sự thẳng thắn, rạch rịi, nhìn sự vật
bằng con mắt thấu đáo, nhìn tồn cuộc bằng con mắt bao quát để nhận ra bản chất vận
động của nó cộng với khát vọng (đơi lúc biến thành tham vọng quyền lực) đã giúp họ tạo
ra bước ngoặt lịch sử, đưa hình tượng một người áo vải trở thành một hình tượng anh hùng
vĩ đại.


Nhân vật mang khát vọng lịch sử còn thể hiện những tìm tịi sáng tạo của nhà văn
trong q trình “giải mã” căn ngun lịch sử, góp phần lí giải tính tất yếu để nhận thức sâu
sắc hơn q trình vận động của lịch sử.
2.2. Hình tượng nhân vật anh hùng với tài năng, tính cách, phẩm chất và khí
phách hơn người
Hình tượng người anh hùng là bậc thiên tài quân sự
Dù ở mỗi thời đại và hoàn cảnh khác nhau, nhưng có thể thấy điểm chung của các
nhân vật anh hùng là đều có khả năng đặc biệt về nghệ thuật quân sự từ chỗ xây dựng lực
lượng, chỉ đạo lực lượng cho đến cách đề ra chiến thuật, thực hiện chiến thuật hay sử dụng
nhân tài. Các tác giả đã thể hiện tài năng đó trong tác phẩm của mình với một thái độ trân
trọng và cảm hứng sử thi khá rõ nét giúp hình tượng nhân vật anh hùng hiện lên khá sinh

động, truyền được cảm hứng lịch sử hào hùng đến bạn đọc.
Tính cách và phẩm chất
Hình tượng nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử được xây dựng, gọt dũa rõ nét. Người
anh hùng trong tiểu thuyết lịch sử ln có sự đối lập nhưng đầy gắn bó biện chứng giữa
những tính cách và phẩm chất trái ngược nhau. Việc xây dựng hình tượng họ trở thành
những người khác thường, trở thành một hiện tượng của thời đại đã lí giải cho khả năng
chiêm nghiệm và tái tạo lịch sử của các nhà tiểu thuyết.
Khí phách anh hùng
Nhân vật anh hùng trong tiểu thuyết lịch sử đều là những người có tài năng, khí phách
hơn người khiến người thường phải hướng đến chiêm bái và nể trọng và kẻ cơ hội, gian
xảo phải e dè, kẻ thù phải khiếp nhược. Khí phách của những bậc anh hùng có thể được
phát lộ qua lời nói, dáng điệu, cử chỉ, qua chính những hành động hiệt kiệt của các anh
hùng ấy.
2.3. Kiểu hình tượng nhân vật anh hùng có số phận đặt trong dịng lịch sử
Các nhà tiểu thuyết lịch sử thường mang số phận của người anh hùng đặt vào trong
cơn lốc xoáy của lịch sử để tạo dựng những bi kịch trong cuộc đời họ. Đó là bi kịch gia
đình, bi kịch cá nhân và bi kịch của dân tộc. Khai thác nhân vật lịch sử ở phương diện này,


các nhà văn Hoàng Quốc Hải, Nguyễn Mộng Giác, Nguyễn Quang Thân đã đem lại những
giá trị nhân bản cho tác phẩm.
2.4. Hình tượng nhân vật anh hùng nặng vai trị thế sự
Thơng qua các hình tượng anh hùng Trần Thủ Độ, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Nguyễn
Nhạc, Nguyễn Huệ… các nhà văn đã mang lại cho người đọc một cái nhìn mới mẻ và rất
tinh tế chứa đầy những suy tư về lịch sử. Nhân vật người anh hùng nhờ đó được soi chiếu
từ góc nhìn đời tư, gần gũi, mộc mạc, chân thật và dung dị. Các nhà văn đã thơng qua hình
tượng người anh hùng lịch sử chuyển từ lí giải lịch sử sang khám phá bản chất con người,
gửi vào đó những suy ngẫm về con người, quan niệm về con người ở chính thời đại mà nhà
văn sống.
Trong CHƯƠNG 3: THI PHÁP NGHỆ THUẬT TRONG XÂY DỰNG HÌNH

TƯỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ HIỆN ĐẠI
VIỆT NAM, chúng tôi làm rõ những bút pháp nghệ thuật sau:
Bút pháp miêu tả, khắc họa, phân tích, giả định hình tượng nhân vật anh hùng
Thứ nhất, nhân vật anh hùng đều được miêu tả có ngoại hình đặc biệt tốt lên được uy
vũ khác thường. Hoặc toát lên sự tin cẩn cần thiết của một bậc anh hùng chính nghĩa. Thứ
hai, nhân vật anh hùng được miêu tả với tính cách gian hùng, khó nắm bắt. Thứ ba, nhân
vật anh hùng được miêu tả với những phút tự vấn đầy nội tâm.
Những bút pháp miêu tả và khắc họa trên đều nhằm mục đích mang lại cho người đọc
một hình tượng nhân vật anh hùng sinh động, có khí chất.
Bút pháp phân tích nội tâm cho thấy những trăn trở, day dứt của nhân vật anh hùng
lịch sử khi đứng trước những biến đổi to lớn của đại cuộc, trước tình nghĩa con người
nhằm lí giải cho những động cơ của nhân vật anh hùng trong bước tiến lịch sử và tạo nên
một hình tượng người anh hùng lịch sử dưới ánh sáng nhân học.
Qua bút pháp giả định, người anh hùng với nhiều bí ẩn, khuyết trống được bổ sung,
gọt dũa hoàn chỉnh thành một hình tượng nghệ thuật tiềm tàng sức sống nhằm tạo ra một
câu truyện lịch sử có thật, đang tồn tại ngay trước mắt người đọc, đưa người đọc vào
những xúc cảm mới lạ, đồng thời thể hiện được khéo léo, sâu sắc những hàm ý của tác giả.


Trong tiểu thuyết lịch sử có hai điểm nhìn cơ bản trong xây dựng hình tượng
nhân vật anh hùng, đó là
3.2.1. Điểm nhìn tồn tri
Điểm nhìn tồn tri là điểm nhìn thấu suốt, điểm nhìn biết tuốt hay điểm nhìn trần
thuật xuất phát từ vị trí người trần thuật. Với cách trần thuật và điểm nhìn tồn tri, lịch sử
được hiện lên như những gì xong xi, hồn tất và đầy tính logic, tính chân thực mang lại
cho người đọc cái nhìn vừa khái quát vừa chi tiết về bối cảnh lịch sử nói chung và người
anh hùng trong bối cảnh lịch sử ấy nói riêng trên cơ sở tơn trọng cái kết của lịch sử.
3.2.2. Điểm nhìn nhân vật
Điểm nhìn nhân vật hay cịn gọi là điểm nhìn bên trong. Tác giả có thể đặt điểm nhìn
cá nhân vào chính nhân vật anh hùng lịch sử để thấy cách anh ta nhìn thời cuộc và con

người, đồng thời lí giải được nguyên nhân khi anh ta đưa ra những quyết định của mình
cho vai trị lịch sử của anh ta. Hoặc đặt trong nhân vật hư cấu, nhân vật vệ tinh cho thấy
cái nhìn vừa mang tính cá nhân, vừa mang tính khách quan về hình tượng người anh hùng,
cho phép soi chiếu người anh hùng ở nhiều phía khác nhau trong bóng tối.
3.3. Khơng gian và thời gian nghệ thuật
3.3.1. Không gian nghệ thuật
3.3.1.1. Không gian lịch sử và không gian đời thường
Không gian lịch sử là không gian gắn với các sự kiện lịch sử, với các nhân vật lịch sử,
nó là khơng gian của đời sống chính trị - xã hội. Sự vận động của khơng gian lịch sử còn
cho thấy sự vận động của lịch sử và sự trưởng thành về mặt tư tưởng, nghệ thuật quân sự
của hình tượng nhân vật anh hùng trong tiểu thuyết lịch sử.
Những miếng ghép không gian đời thường đã mang đến sự vận động mềm mại cho
tiểu thuyết, miêu tả sinh động và chi tiết những nét rất đời thường nhằm làm giàu thêm
hình ảnh tồn diện của nhân vật anh hùng lịch sử.
3.3.1.2. Không gian bên trên và không gian bên dưới
Không gian bên trên gắn với “tầng trên” bao gồm các nhân vật chèo lái lịch sử, quyền
lực, cung đình, bão và lũ. Khơng gian bên dưới gắn với các nhân vật là nạn nhân của lịch


sử, với đời thường. Dù đối lập hay bổ trợ, không gian bên trên và không gian bên dưới đều
là những sáng tạo nghệ thuật dựa trên chân thực lịch sử của nhà văn nhằm bày tỏ những nét
mâu thuẫn, những nguy cơ hay nguyên nhân mà tác giả giả định về lịch sử và qua đó làm
rõ tài năng quân sự, tầm tư tưởng của nhân vật anh hùng, lí giải về sự tồn vong của sự
nghiệp do nhân vật anh hùng tạo dựng.
3.3.1.3. Không gian bên trong và bên ngồi
Khơng gian bên ngồi với tính chất mở là khơng gian của đám đơng, khơng gian của
sự kiện. Cịn khơng gian bên trong với tính chất khép kín là không gian của cá nhân, của
riêng tư, những trăn trở và bi kịch. Những uẩn khúc nội tâm, những khao khát, những hoài
nghi với cuộc đời của nhân vật anh hùng khi anh ta đi về trên hai miền không gian đó.
Khơng gian bên ngồi và khơng gian bên trong khơng đối lập mà cịn có quan hệ gắn bó

chặt chẽ nhằm chứa đựng và biểu hiện tốt nhất mục đích nghệ thuật của tác phẩm; thể hiện
rõ nhất sự phong phú, đa thanh trong hình tượng nhân vật anh hùng
3.3.2. Thời gian nghệ thuật
Những hình thức thời gian trong Bão táp cung đình, Huyết chiến Bạch Đằng, Hội thề
và Sông Côn mùa lũ là:
Thứ nhất là thời gian tâm lý giúp nhà văn soi tỏ những góc khuất trong nội tâm nhân
vật anh hùng, đưa nhân vật anh hùng trở về với hình ảnh con người đời thường giúp nhà
văn đã trình bày được nhu cầu thế sự của mình trong tiểu thuyết lịch sử.
Thứ hai, Thời gian tuyến tính kết hợp thời gian tâm lý cho phép nhân vật lớn dần lên
trong tầm tư tưởng và nhân cách của nhân vật anh hùng đồng thời không gây sốc với độc
giả. Do đó họ có thể tri nhận được lịch sử và thế sự đúng như mong muốn của các nhà văn.
Kết thúc
Cơng trình nghiên cứu mong muốn cung cấp thêm một đề tài nghiên cứu mới vào
lịch sử nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử nói chung và hình tượng nhân vật trong tiểu thuyết
lịch sử nói riêng. Qua việc nghiên cứu hình tượng nhân vật anh hùng trong bốn tiểu thuyết
lịch sử đã nói ở trên, chúng tơi hi vọng sẽ cung cấp một cái nhìn mới, cụ thể và sâu sắc hơn
về hình tượng nhân vật, yếu tố hư cấu, khả năng giải thiêng lịch sử, cảm hứng thế sự trong


tiểu thuyết lịch sử hiện đại Việt Nam. Chúng tôi cũng tin rằng, luận văn sẽ giúp nâng cao
một phần giá trị thẩm mỹ của tác phẩm trong lòng bạn đọc khi đến với những tác phẩm
chúng tôi lựa chọn nghiên cứu.


References:
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đỗ Minh Tuấn, “Sông Côn mùa lũ” của Nguyễn Mộng Giác: Sự khám phá
nhân cách văn hóa Việt,
2. Hà Minh Đức (chủ biên) (2012), Lí luận văn học, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà
Nội.

3. Hoài Nam, Bàn về tiểu thuyết lịch sử, Báo Văn nghệ, tr 45.
4. Hồng Quốc Hải (2010), Bão táp cung đình (tập 1), Nxb Phụ nữ, Hà Nội.
5. Hoàng Quốc Hải (2010), Huyết chiến Bạch Đằng (tập 4), Nxb Phụ nữ, Hà Nội.
6. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên) (2009), Từ điển thuật
ngữ văn học, Nxb Giáo dục.
7. M. Bkhatin (1998), Lí luận và Thi pháp tiểu thuyết, Nxb Hội Nhà văn.
8. Nguyễn Khắc Phê (2000), “Sông Côn mùa lũ - một cuốn tiểu thuyết công
phu”, Tạp chí Sơng Hương (134), tr. 87-89.
9. Nguyễn Mộng Giác (2003), Sông Côn mùa lũ (tập 1), Nxb Văn học và Trung
tâm nghiên cứu Quốc học, Hà Nội.
10. Nguyễn Mộng Giác (2003), Sông Côn mùa lũ, (tập 2), Nxb Văn học và Trung
tâm nghiên cứu Quốc học, Hà Nội.
11. Nguyễn Quang Thân (2009), Hội thề, Nxb Phụ nữ, Hà Nội.
12. Nguyễn Thị Kim Oanh, Phương thức lặp lại và nghệ thuật xây dựng chủ đề
trong

tiểu

thuyết

Sông

Côn

mùa

lũ

của

Nguyễn

Mộng

Giác,

.
13. Nguyễn Văn Hùng, Mã lịch sử và mã văn hóa trong tiểu thuyết lịch sử Việt
Nam sau 1986,
14. Trần Cao Sơn (2007), “Quang Trung - Nguyễn Huệ dưới một cách nhìn tồn
diện”, Tạp chí Nhà văn (2), tr. 131-143.
15. Trần Đình Sử, Suy nghĩ về lịch sử và tiểu thuyết lịch sử,



16. Trần Hữu Thục, Nhân vật Nguyễn Huệ trong “Sông Côn mùa lũ” của
Nguyễn Mộng Giác,