Đặc điểm tâm lí của học sinh THPT nguyễn đức sơn

NGUYỄN ĐỨC SƠN

MODULE thpt

1
§Æc ®iÓm t©m lÝ
cña häc sinh
trung häc phæ th«ng

|

7


A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN

N ng l c hi u h c sinh là n ng l c thi t y u trong d y h c và giáo d c.
Ng i giáo viên ch có th l a ch n, s d ng các ph ng pháp d y h c
và giáo d c có hi u qu khi hi u c các c i m tâm lí c a h c sinh.
M i giai o n xã h i — l ch s , tâm lí c a h c sinh có nh ng i m khác
bi t nh t nh, do v y vi c hi u các c i m tâm lí c a h c sinh th t
không d dàng. Tuy v y, trong quá trình phát tri n tâm lí l a tu i, s v n
ng, bi n i c a nh ng m t c b n luôn di n ra theo nh ng chi u
h ng nh t nh, có tính quy lu t. Nh ó, vi c n m v ng các chi u
h ng v n ng và phát tri n tâm lí c a h c sinh, c bi t các v n n i
b t c a t ng giai o n l a tu i có th giúp ng i giáo viên có c các
i m m c xem xét và nh n bi t tâm lí h c sinh trong nh ng b i c nh
xã h i khác nhau.
V i nh h ng ó, module này s làm rõ hoàn c nh xã h i c a s phát
tri n tâm lí l a tu i h c sinh trung h c ph thông, các c i m tâm lí
c a h c sinh trung h c ph thông v các m t: nh n th c — trí tu , tình

c m, nhân cách. Các y u t nh h ng n tâm lí c a l a tu i này c ng
c c p n.
B. MỤC TIÊU TÀI LIỆU

—
—

—
—
8

|

Sau khi h c xong module này, ng i h c có th :
Xác nh c hoàn c nh xã h i c a s phát tri n tâm lí h c sinh trung
h c ph thông, v trí, vai trò c a giai o n l a tu i trung h c ph thông
trong toàn b quá trình phát tri n tâm lí c a cá nhân.
N m c các c i m tâm lí c a h c sinh trung h c ph thông các
ph ng di n: nh n th c — trí tu , tình c m — ý chí, nhân cách; m t s v n
tâm lí n i b t c a giai o n l a tu i trung h c ph thông (các v n
v quan h gi i tính: tình d c; c ng th ng tâm lí; m t s các r i nhi u có
th có: ch ng i xã h i, t t , l m d ng ch t…).
V n d ng các c i m tâm lí c a h c sinh trung h c ph thông t
ch c d y h c và giáo d c có hi u qu .
Có thái khách quan và khoa h c trong vi c nhìn nh n, ánh giá h c
sinh trung h c ph thông.

MODULE THPT 1

Ho t ng
1) Th i kì trung h c ph thông trong toàn b quá trình phát tri n tâm lí cá
nhân: Chia thành các ho t ng nh
+ Xác nh gi i h n tu i trung h c ph thông: Nh ng cách xác nh
khác nhau.
+ Xác nh hoàn c nh xã h i c a s phát tri n.
+ Các d ng ho t ng m i: Ho t ng h c t p, ho t ng xã h i.
+ Ý ngh a c a giai o n trung h c ph thông trong toàn b cu c i cá nhân.
2) Nh n th c và trí tu c a h c sinh trung h c ph thông
+ Nh n bi t các ki u trí tu , các giai o n phát tri n trí tu .
+ c i m nh n th c và phát tri n trí tu h c sinh trung h c ph thông.
3) i s ng tình c m — ý chí c a h c sinh trung h c ph thông
+ Tình c m h c sinh trung h c ph thông: M t s tình c m c p cao (tình
c m th m m , tình c m o c, tình c m trí tu ) tình b n, tình yêu.
+ c i m ý chí c a h c sinh trung h c ph thông.
4) Các c i m nhân cách c a h c sinh trung h c ph thông
+ T ý th c và hình thành “cái tôi” c a h c sinh trung h c ph thông.
+ nh h ng giá tr c a h c sinh trung h c ph thông.
+ T xác nh xã h i — hình thành th gi i quan và “k ho ch cu c i”.
+ Tính tích c c xã h i c a h c sinh trung h c ph thông: các vai xã h i và
ho t ng xã h i.
5) M t s v n tâm lí h c sinh trung h c ph thông: Tình d c, c ng
th ng tâm lí, ch ng i xã h i, t t , l m d ng ch t gây nghi n...
Ho t ng t ng k t

ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 9


C. NỘI DUNG

Nội dung 1

TH I KÌ TRUNG H C PH THÔNG TRONG TOÀN B QUÁ TRÌNH
PHÁT TRI N TÂM LÍ CÁ NHÂN

MỤC TIÊU

Ho t ng này giúp ng i h c n m c nh ng c i m, tính ch t
c a các m i quan h t o ra hoàn c nh xã h i cho s phát tri n tâm lí
tu i h c sinh trung h c ph thông. Ng i h c có th hi u c v trí c a
giai o n l a tu i trung h c ph thông, b i c nh xã h i, các y u t nh
h ng t i di n bi n tâm lí c a l a tu i này, t ó có c nh ng nh
h ng cho vi c ti p c n và tìm hi u tâm lí c a h c sinh trung h c ph thông.

TEST ĐẦU VÀO

Ho t ng này c b t u v i vi c h c viên nh l i và k tên các giai
o n trong toàn b quá trình phát tri n tâm lí c a cá nhân.
1) Theo s phân chia c a Tâm lí h c, toàn b quá trình phát tri n tâm lí cá
nhân c chia thành bao nhiêu th i kì? Tên g i c a m i th i kì?
2) Tên g i c a m i th i kì có th g i ý nh ng i u gì v c i m tâm lí n i
b t c a m i l a tu i?

NỘI DUNG

—
—
—
—
—

—

Tâm lí h c phân chia toàn b quá trình phát tri n tâm lí cá nhân thành
các th i kì (hay các giai o n), m i giai o n c xác nh b i các d u
m c t ng i v th i gian. Có nhi u cách phân chia các th i kì tu
thu c vào các tiêu chí c a m i tác gi , tuy nhiên hi n nay m t cách phân
chia c ch p nh n r ng rãi nh sau:
Tu i hài nhi: 0 — 1 tu i.
Tu i u nhi: 1 — 3 tu i.
Tu i m u giáo: 3 — 6 tu i.
Tu i nhi ng: 6 — 11, 12 tu i.
Tu i thi u niên: 11, 12 — 13, 14.
Tu i thanh niên: 14, 15 — 25.

10 | MODULE THPT 1


— Tu i tr ng thành: 25 — 40.
i m phân bi t v b n ch t gi a các giai o n chính là nh ng c tr ng
tâm lí ph bi n tu i ó c hình thành trên c s ho t ng ch o.

Hoạt động 1. Xác định giới hạn độ tuổi trung học phổ thông.

B n ã t ng c nh ng tài li u vi t v tâm lí tu i h c sinh trung h c ph
thông, ã có nhi u tr i nghi m v l a tu i này, hãy nh l i và vi t ra hi u
bi t c a mình, b ng cách tr l i m t s câu h i sau ây:
Câu 1. Theo phân nh c a tâm lí h c, tu i h c sinh trung h c ph
thông trùng v i tu i nào?

Câu 2. D u m c v th i gian c a tu i h c sinh trung h c ph thông?

B n hãy i chi u ra nh ng n i dung v a vi t ra v i nh ng thông tin d i
ây và t hoàn thành n i dung tr l i các câu h i.

THÔNG TIN PHẢN HỒI

D a trên các giai o n l a tu i nêu ph n trên, có nh ng cách xác nh
tu i trung h c ph thông khác nhau:
— Tu i v thành niên bao hàm c tu i thi u niên và tu i u thanh niên:
t 10, 12 tu i n 19 tu i. Nh v y, theo cách phân nh này, tu i trung
h c ph thông n m trong tu i v thành niên và là giai o n cu i c a
tu i v thành niên.
ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 11


— Tu i thanh niên là tu i chuy n ti p t tu i th sang tu i tr ng thành,
bao g m c tu i thi u niên (giai o n s m c a thanh niên), b t u t
thi u niên và k t thúc khi b c vào tu i tr ng thành. Theo cách này,
h c sinh trung h c ph thông là giai o n gi a c a tu i thanh niên.
Theo cách xác nh ph bi n và c th a nh n trong tâm lí h c, tu i
thanh niên c xác nh t 15 n 25 tu i, v i hai th i kì:
— Tu i u thành niên: t 15 n 18 tu i (còn g i là thanh niên h c sinh).
— Thanh niên tr ng thành t 18 n 25 tu i.
D u m c v th i gian c a tu i thanh niên r t c bi t v i tính t ng i
c a chúng. i m b t u tu i này n m m t ch t l ng phát tri n
c th : sau khi k t thúc d y thì, t c là h c sinh có c s tr ng thành
và hoàn thi n v c th . i m m c b t u này có th d ch chuy n ngày
m t s m h n cùng v i gia t c phát tri n v m t sinh h c — t c phát
tri n c th ngày càng nhanh do s c i thi n c a i u ki n s ng và i
s ng xã h i. Ng c l i, d u m c k t thúc c a tu i thanh niên và b t u

c a tu i tr ng thành c ng ít xác nh b i tính ch t xã h i c a th i i m
tr ng thành.
Nh v y, l a tu i h c sinh trung h c ph thông n m trong th i kì u
c a tu i thanh niên hay còn g i là thanh niên h c sinh.

Hoạt động 2. Xác định hoàn cảnh xã hội của sự phát triển.

B n hãy vi t ra suy ngh , hi u bi t c a mình tr l i m t s câu h i sau:

Câu 1. B n hi u th nào là hoàn c nh xã h i c a s phát tri n? c
i m quan tr ng trong hoàn c nh xã h i c a h c sinh trung h c ph
thông
là gì? Nhà giáo d c c n ph i bi t làm gì tìm hi u tâm lí h c sinh?

— Hoàn c nh xã h i c a s phát tri n là:

12 | MODULE THPT 1


—

—

—

c i m quan tr ng trong hoàn c nh xã h i c a h c sinh trung h c ph
thông là:

tìm hi u tâm lí h c sinh, nhà giáo d c c n:

Câu 2. Quan h c a h c sinh trung h c ph thông v i gia ình có i m gì
c bi t? Ph huynh c n có thái nh th nào trong ng x v i con
tu i trung h c ph thông?

c i m n i b t trong quan h c a h c sinh trung h c ph thông v i gia ình:

ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 13


— Thái c n ph i có ph huynh trong ng x v i con
h c ph thông:

—

tu i trung

Câu 3. Quan h c a h c sinh trung h c ph thông v i b n bè có i m gì
n i b t? Giáo viên c n có thái nh th nào v i các nhóm b n c a h c
sinh trung h c ph thông?

c i m n i b t trong quan h v i b n bè c a h c sinh trung h c ph thông:

14 | MODULE THPT 1


— Thái c a giáo viên i v i nh ng nhóm b n c a h c sinh trung h c
ph thông:

—

Câu h i 4. Quan h xã h i c a h c sinh trung h c ph thông có i m gì
n i b t? H c sinh trung h c ph thông có kh n ng nh n bi t các quan
h xã h i c a b n thân không?

c i m n i b t trong quan h xã h i c a h c sinh trung h c ph thông:

— Kh n ng nh n bi t các quan h xã h i c a h c sinh trung h c ph thông:

ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 15


B n hãy i chi u nh ng n i dung v a vi t ra v i thông tin d i ây và t
hoàn thành n i dung tr l i các câu h i.

THÔNG TIN PHẢN HỒI

Khái ni m hoàn c nh xã h i c a s phát tri n: Hoàn c nh xã h i c a s
phát tri n c hi u là t h p các m i quan h và tính ch t các m i quan
h m i mà tr tham gia vào c ng nh tính ch t c a s t ng tác gi a tr
v i các quan h xã h i ó. Hoàn c nh xã h i c a s phát tri n, do v y,
không ch c hi u n gi n là các i u ki n bên ngoài th hi n trong
các m i quan h xã h i và s tác ng c a các y u t bên ngoài mà ph i
hi u là s tác ng c a các i u ki n bên ngoài thông qua các thu c tính
tâm lí bên trong xu t hi n tr c ó, bao g m c các c i m l a tu i và
s tác ng c a ch th t i các i u ki n ó.
các th i kì phát tri n l a tu i, hoàn c nh xã h i c a s phát tri n c
th hi n các m i quan h và tính ch t các m i quan h c b n c a
cá nhân: quan h gia ình, quan h b n bè, quan h v i giáo viên,
quan h xã h i. c bi t c n chú ý t i s t ng tác c a h c sinh trong
nh ng m i quan h này. Thông qua s t ng tác c a h c sinh v i các

ch th khác trong các m i quan h ó mà hoàn c nh xã h i có th
tác ng theo các chi u h ng khác nhau i v i s phát tri n tâm lí c a
h c sinh: t o i u ki n thúc y s phát tri n ho c làm phát sinh các tr
ng i i v i s phát tri n.
c tr ng l n nh t c a hoàn c nh xã h i c a s phát tri n l a tu i h c
sinh trung h c ph thông là các quan h có tính m và s chuy n i vai
trò và v th xã h i. c tr ng này c th hi n c th nh sau:
l a tu i h c sinh trung h c ph thông, các m i quan h ít tính mâu
thu n h n so v i tu i tr c ó. Quan h v i cha m , th y cô, b n bè
ã tr nên thu n l i h n do s tr ng thành nh t nh trong nh n th c
c a h c sinh và s thay i trong cách nhìn nh n c a ng i l n. Tuy v y,
tính ch t ít xác nh v quan h xã h i v n còn. M t m t h c sinh ã
có nh ng s c l p nh t nh trong t duy, trong hành vi ng x , m t
khác h c sinh l i ch a có c s c l p v kinh t do v n ph thu c
vào gia ình.

16 | MODULE THPT 1


+ Quan h v i ph huynh. Trong gia ình, h c sinh có th có c quan h
t ng i dân ch h n, c tôn tr ng và l ng nghe. H c sinh có th t
quy t nh m t s v n c a b n thân ho c c tham gia vào vi c ra
các quy t nh ó nh l a ch n ngh nghi p, h c hành, tình c m.
Vi c can thi p tr c ti p theo ki u “ra l nh”, “ép bu c” c a cha m v i tr
không phù h p và c ng không th hi u qu n a. G n ây có s ki n h c
sinh trung h c ph thông t t vì cha m ép bu c l a ch n ngh em không
yêu thích. i u này cho th y nhu c u c th c hi n các mong mu n, ý
nh c a b n thân h c sinh trung h c ph thông r t m nh, ng i l n
c n hi u i u này có th ng x phù h p. S tôn tr ng và trò chuy n
c a ph huynh v i h c sinh có th t o c m i quan h t t gi a cha m

và con cái. S tin c y, th ng th n t phía ph huynh giúp các em có th
nhanh chóng tr ng thành theo chi u h ng tích c c. M c
ng nh t
hoá c a h c sinh v i cha m tu i này th p h n tr nh . Nói n gi n,
t m g ng c a cha m không c ch p nh n m t cách tuy t i và
không phê phán nh tr nh . H c sinh ã có kh n ng nh t nh trong
vi c nhìn nh n ánh giá hành vi c a cha m và ôi khi có th b c l thái
phê phán m t s hành vi nào ó. Do v y, vi c ph huynh áp t các
hành vi và cách suy ngh c a mình có th gây ra ph n ng c a các em.
H c sinh l n ch y u mong mu n cha m là nh ng ng i b n, ng i
“c v n” b i bên c nh mong mu n và xu h ng t l p h c sinh v n r t
c n n nh ng kinh nghi m s ng và s giúp c a ng i l n. Nh ng
ng i cha m t t v n là nh ng khuôn m u hành vi quan tr ng i v i tr .
N u thi u s nh h ng và nh ng khuôn m u hành vi t phía cha m ,
các em có th tìm ki m các khuôn m u khác ngoài môi tr ng gia ình
làm theo b i các m i quan h xã h i và kh n ng ti p xúc v i nh ng
ng i khác ã m r ng h n.
+ Trong quan h v i b n bè, h c sinh trung h c ph thông có th tham gia
vào nhi u nhóm b n a d ng h n. Nhóm b n có các nh h ng giá tr
rõ r t h n và có i u ki n t n t i lâu dài h n. c i m này không rõ
h c sinh trung h c c s . H c sinh trung h c ph thông có th v a tham
gia vào các nhóm có t ch c nh l p h c, chi oàn v a tham gia vào các
nhóm b n bè t phát, trong ó có nh ng nhóm th ng xuyên, n nh
và các nhóm t m th i tình hu ng. Các nhóm th ng xuyên có s phân
hoá vai trò n nh h n và m t s tr ng h p có s c k t r t m nh,
ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 17


ví d các nhóm b tam, b t … các nhóm này hình thành do nhi u lí do,
tuy nhiên lí do l n nh t là s thân thi n, chia s và ng c m l n nhau.

Y u t v th trong nhóm có nh h ng nhi u n h c sinh. V th không
thu n l i trong các nhóm có t ch c (không c các b n th a nh n,
không c nhìn nh n tích c c t các b n, không có b n chia s ,
không có i u ki n
c th hi n hay kh ng nh b n thân...) d làm
các em r i vào vòng nh h ng x u t các nhóm b n bên ngoài. M t
trong s các nguyên nhân d n t i vi c h c sinh tham gia vào các nhóm
bên ngoài là nhóm c t ch c m t cách chính th c trong nhà tr ng
không s c h p d n và không giúp tho mãn các nhu c u tâm lí xã h i
c a h c sinh. Do v y, t ch c các nhóm ho t ng cho h c sinh có hi u
qu chính là m t trong nh ng nhi m v quan tr ng và khó kh n c a
ng i làm công tác giáo d c.
Trong các nhóm b n, nhu c u giao ti p — m t nhu c u l n thanh niên
h c sinh — có i u ki n
c tho mãn. Khi mà các hình th c t ch c
giao ti p trong nhà tr ng khá h n ch thì nhóm b n là n i có c s
thu hút r t l n i v i h c sinh thanh niên. ây, h c sinh có th bày t
tho i mái các ý t ng c a mình, chia s các v n h c sinh quan tâm...
S g p g , ti p xúc có th em l i nh ng xúc c m tích c c thanh niên.
Trong xã h i hi n nay, v i s phát tri n c a công ngh thông tin,
vi c tham gia vào các nhóm trên m ng, “nhóm o” tr nên r t ph bi n.
ây là m t môi tr ng nhóm h t s c ph c t p v i nh ng u th v t tr i
so v i các nhóm t n t i th t xung quanh h c sinh nh tính m c a
nhóm, tính c l p c a các thành viên, tính a chi u c a các quan i m,
s t do bày t suy ngh … Bên c nh ó, các nhóm o c ng ch a ng
nhi u thách th c, r i ro ch a th hình dung tr c i v i h c sinh.
Vi c tham gia vào các nhóm t phát ôi khi còn th hi n “tính hi n i”
c a thanh niên. S tôn sùng m t ki u n m c, m t phong cách c a
nhóm thanh niên cho h c m giác h thu c v m t nhóm n i b t so v i
nh ng cá nhân riêng l khác.

Trong các nhóm b n bè, nhu c u t o ra s khác bi t r t l n và c b c
l rõ ràng. M t nhóm h c sinh mu n mình khác bi t v i ng i l n,
mu n mình khác v i các nhóm b n khác nên có th hình thành m t
m t chung, m t th n t ng chung, m t cách s d ng ngôn ng chung
18 | MODULE THPT 1


nào ó. Nh ng i u này làm cho h c sinh c nhìn nh n không thi n
c m t phía ng i l n, tuy v y t o ra cái gì ó “c a mình” khác v i ng i
tr ng thành là nhu c u bên trong c a thanh niên, vi c d p b chúng là
không h p quy lu t. Chính vì v y quan h b n bè, nhóm có th nh
h ng r t m nh n tâm lí c a h c sinh.
+ Các quan h xã h i. H c sinh trung h c ph thông có i u ki n tham
gia vào nhi u quan h xã h i a d ng và ph c t p h n. Xu t hi n nhi u
vai trò xã h i m i mà tr c ây các em ch a có. H c sinh ang tr thành
m t công dân, có các quy n và ngh a v nh t nh, ph i ch u trách
nhi m v hành vi c a b n thân (ví d : các hành vi hình s ..). V trí xã h i
c a h c sinh trung h c ph thông không ng nh t. Giai o n u c a tu i
thanh niên (14,15 — 18) còn c g i là giai o n cu i c a quá trình “xã
h i hoá ban u”. i a s thanh niên còn là h c sinh.
Nh v y, tính M trong hoàn c nh xã h i t o i u ki n cho s m r ng
và thay i tính ch t c a các m i quan h . ây là i u ki n t ng
i thu n l i cho s phát tri n c a h c sinh, nó cho phép h c sinh có th
b c l tính tích c c cao h n, b c l nh ng cái riêng c a b n thân. Nh ng
hoàn c nh xã h i này c ng ti m n nh ng thách th c và r i ro nh t nh
i v i h c sinh.

Hoạt động 3. Các dạng hoạt động: hoạt động học tập, hoạt
động xã hội.

B n ã t ng t ch c ho t ng h c t p, ho t ng xã h i cho h c sinh,
ã c các tài li u v c i m các ho t ng này c a h c sinh trung h c
ph thông. B n hãy nh l i và vi t ra suy ngh , hi u bi t c a mình b ng
cách tr l i hai câu h i sau ây:
Câu 1. c i m ho t
nh th nào?

ng h c t p c a h c sinh trung h c ph thông

ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 19


Câu 2. c i m ho t
th nào?

ng xã h i c a h c sinh trung h c ph thông nh

B n hãy i chi u nh ng n i dung v a vi t v i nh ng thông tin d i ây
và t hoàn thi n n i dung tr l i các câu h i.

THÔNG TIN PHẢN HỒI

l a tu i h c sinh trung h c ph thông, ho t ng h c t p có nh ng
i m khác bi t c b n v i ho t ng h c t p l a tu i thi u niên. Ho t
ng h c t p có ng c g n li n v i vi c l a ch n ngh nghi p t ng
lai. H c sinh c ng ý th c rõ h n v ng c h c t p c a b n thân. H qu
c a i u này là tính th c d ng c a vi c h c c ng rõ nét h n. H c sinh có
xu h ng b qua, ít quan tâm n các môn h c không ph c v tr c ti p
cho m c ích thi vào các tr ng Cao ng, i h c. Do v y, vi c ít chú ý
n môn h c này hay môn h c khác không h n là s coi th ng th y cô

hay coi th ng môn h c mà n gi n là s l a ch n mang tính th c
d ng c a h c sinh. c i m này có th coi là c i m mang “tính l ch
s ” trong toàn b l ch s
ng i c a m i cá nhân. Nhìn r ng h n,
hi n t ng này là s ph n ánh c a c xã h i. Rõ ràng, khó có th kh c
ph c ch b ng cách thuy t ph c hay c v chung chung mà ph i có s
i u ch nh mang tính h th ng.

20 | MODULE THPT 1


Bên c nh ho t ng h c t p, ho t ng xã h i c ng d n có vai trò
l n h n. H c sinh tích c c tham gia vào các ho t ng xã h i nh là bi u
hi n v s tr ng thành d n v nhân cách — công dân. ây là ho t ng
có nhi u ý ngh a, m t m t giúp cho h c sinh có s tr ng thành v ý
th c công dân, m t khác giúp h c sinh th hi n c các quan i m,
thái c a b n thân tr c các v n xã h i. G n ây nh ng ho t ng
nh ng h Tr ng Sa trên m ng, các ho t ng b o v môi tr ng th
hi n r t rõ i u này. T o i u ki n, khuy n khích các ho t ng xã h i
tích c c chính là cách th c quan tr ng phát tri n và hình thành nhân
cách lành m nh cho h c sinh.

Hoạt động 4. Ý nghĩa của giai đoạn trung học phổ thông
trong toàn bộ cuộc đời của cá nhân.

B n có th vi t m t cách khái quát ý ngh a c a giai o n tu i trung h c
ph thông trong toàn b cu c i c a cá nhân.

Sau ó b n hãy c nh ng thông tin d i ây t ng thêm hi u bi t v ý
ngh a c a giai o n tu i h c sinh trung h c ph thông trong toàn b cu c i

con ng i.

THÔNG TIN PHẢN HỒI

Giai o n này có s ch a trùng kh p gi a s phát tri n cá th và giai
o n ng i. S phát tri n cá th (sinh h c) t t i m c tr ng thành,
trong khi s tr ng thành v xã h i — nhân cách òi h i ph i có thêm
ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 21


th i gian. S ch a trùng kh p này c ng làm n y sinh m t s v n nh
t n t i m t s các hành vi ch a phù h p v i các chu n m c xã h i h c
sinh. H c sinh ch a hoàn toàn làm ch
c hành vi c a b n thân, vi c
ch ng và tích c c tham gia vào các ho t ng xã h i còn h n ch . H c
sinh l a tu i này ng tr c m t quy t nh quan tr ng c a cu c i:
l a ch n ngh nghi p t ng lai. ây th c s là m t th thách l n.
Tính d th i trong l a tu i quá có th làm n y sinh nh ng mâu thu n
c b n trong tâm lí c a thanh niên.
Tu i u thanh niên là tu i c a nh ng ng i ang l n nh ng ch a thành
ng i l n, nh ng ng i thu nh n nhi u thông tin nh ng ch a ph i là
ng i uyên bác, nh ng ng i ham mê nh ng ch a ph i là say mê — ây
là c i m l a tu i c a thanh niên m i l n.
THỰC HÀNH HOẠT ĐỘNG 1

Th o lu n: Hãy xác nh s khác bi t gi a h c sinh trung h c ph thông
hi n nay và th h các anh (ch ), khi anh (ch ) vào tu i ó. Gi i thích
t i sao có s khác bi t ó.

Nội dung 2

NH N TH C VÀ TRÍ TU C A H C SINH TRUNG H C PH THÔNG

MỤC TIÊU

Ho t ng này giúp ng i h c n m c nh ng quan ni m khác nhau v
trí tu , xác nh c s phát tri n nh n th c c a h c sinh, t ó có nh
h ng thích h p cho vi c d y h c, phát tri n n ng l c cho h c sinh hay
nh h ng cho h c sinh ch n ngh .

TEST ĐẦU VÀO

1) T kinh nghi m d y h c c a b n thân, hãy cho bi t anh ch th ng xác
nh trình nh n th c c a h c sinh b ng cách nào? Theo các tiêu chí nào?
2) Anh (ch ) th ng quan tâm n các n ng l c trí tu nào c a h c sinh
trong môn h c mà anh/ ch gi ng d y? T i sao anh/ ch quan tâm n
các n ng l c trí tu ó?
Vai trò c a d y h c i v i s phát tri n trí tu ã c th a nh n r ng
rãi trong khoa h c giáo d c. Hình th c, tính ch t, ph ng pháp t ch c

22 | MODULE THPT 1


d y h c có ý ngh a quan tr ng i v i s phát tri n trí tu . Cùng v i s
phát tri n c a khoa h c tâm lí, khái ni m trí tu ã có nhi u thay i,
cách nh d ng trí tu ngày càng a d ng h n. Do v y, vi c d y h c
nh m thúc y s phát tri n các n ng l c trí tu và nh n th c c a h c
sinh c ng d n thay i theo.

Hoạt động 1. Nhận biết các kiểu trí tuệ, các giai đoạn phát

triển trí tuệ.

Trong sách báo, trong cu c s ng h ng ngày, ng i ta th ng nói n trí
tu . V y trí tu là gì? Các giai o n phát tri n c a trí tu ? H c sinh trung
h c ph thông n m trong giai o n nào c a s phát tri n trí tu ? B n hãy
vi t ra suy ngh , cách hi u c a mình tr l i nh ng câu h i ó.
— Trí tu là:

— Các giai o n phát tri n trí tu :

— H c sinh trung h c ph thông n m trong giai o n:

ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 23


— Ý ngh a c a giai o n ó:

— Trong d y h c và giáo d c, h c sinh c n:

B n hãy i chi u nh ng n i dung v a vi t ra v i nh ng thông tin d i
ây và t hoàn thi n n i dung tr l i các câu h i.

THÔNG TIN PHẢN HỒI

Có nhi u cách hi u v trí tu trong tâm lí h c:
— Truy n th ng: trí tu là t duy lôgíc.
— Trí tu là kh n ng h c t p t t, th hi n k t qu h c t p.
— Trí tu là kh n ng thích ng chung nh t c a cá nhân v i các i u ki n
s ng bi n i.
Hi n nay, trong Tâm lí h c, lí thuy t a trí tu

c quan tâm và c
coi là cách hi u y h n và bao quát h n v trí tu . Lí thuy t này cho
r ng có th có nhi u ki u trí tu khác nhau: Trí tu ngôn ng — th hi n
kh n ng ngôn ng ; Trí tu lôgíc — th hi n kh n ng t duy lôgíc
khoa h c; Trí tu không gian — kh n ng n m b t không gian; Trí tu
v n ng — “s thông thái c a c th ”; Trí tu t ng tác — s t ng tác v i
ng i khác, xã h i; Trí tu âm nh c — kh n ng âm nh c, Trí tu n i tâm —
kh n ng nh n th c b n thân. M i cá nhân có th có m t ki u trí tu nào

24 | MODULE THPT 1


—
—
—
—
—

ó n i tr i h n so v i các ki u trí tu khác. Nh ó, các cá nhân có th có
kh n ng ho t ng và thành công các l nh v c không gi ng nhau.
Cách hi u này v trí tu cho phép nhìn nh n các n ng l c a d ng c a
con ng i, cung c p m t cách hi u và ti p c n nhân v n, t ó là các tác
ng a d ng kích thích s phát tri n c áo c a m i cá nhân.
Nh v y, ng i giáo viên c n có cách nhìn nh n h p lí, t ó xác nh và
giúp h c sinh có th xác nh c ki u trí tu n i tr i c a mình. ây là
c s cho hàng lo t các nh h ng th c ti n nh l a ch n ngh nghi p,
rèn luy n và phát tri n kh n ng riêng c a h c sinh.
V các giai o n phát tri n trí tu c ng có nhi u quan i m khác nhau.
M t quan i m khá ph bi n là quan i m c a Piaget v i các giai o n sau:
Giác ng: t 0 — 2 tu i.

Ti n thao tác : t 2 — 6 tu i.
Thao tác c th 6 — 11, 12 tu i.
Thao tác hình th c: 11, 12, n 14, 15 tu i.
H c sinh trung h c ph thông có s phát tri n trí tu giai o n sau thao
tác hình th c — lo i trí tu
c coi là ngang b ng v i ng i l n.

Hoạt động 2. Đặc điểm nhận thức và phát triển trí tuệ ở
học sinh trung học phổ thông.

Qua th c ti n d y h c, b n hãy nêu nh ng c i m n i b t v nh n
th c và trí tu c a h c sinh trung h c ph thông. Nh ng c i m ó có
liên quan gì n ho t ng d y h c?
— Nh ng c i m n i b t trong nh n th c c a h c sinh trung h c ph thông:

ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 25


— Nh ng c i m n i b t v s phát tri n trí tu c a h c sinh trung h c
ph thông:

— Nh ng l u ý khi t ch c ho t ng d y h c:

B n hãy i chi u nh ng n i dung v a v i nh ng thông tin d i ây và
t hoàn thi n n i dung tr l i câu h i.

THÔNG TIN PHẢN HỒI

Nh n th c c a h c sinh trung h c ph thông có nhi u c i m n i b t:
Ph m vi nh n th c: r ng h n r t nhi u. H c sinh quan tâm nhi u n

các v n ngoài n i dung h c t p, các v n xã h i, các v n t nhiên.
Tuy v y, nh n th c còn t n m n, ít h th ng.
H th ng các tri th c, hi u bi t: r ng h n, phong phú h n.

26 | MODULE THPT 1


Tính c l p, sáng t o th hi n rõ nét. H c sinh ã có th nhìn nh n,
ánh giá v n m t cách phê phán t nh ng góc khác nhau.
H c sinh c ng ã có c kh n ng nh t nh trong vi c phát hi n ra các
v n c n gi i quy t. H c sinh có th t ra nghi ng v tính ch t y
và úng n c a các l i gi i thích. Trong th i gian g n ây, m t s h c
sinh trung h c ph thông ã tham gia vào vi c nghiên c u khoa h c, t o
ra các sáng ch có ích cho cu c s ng.
S phân hoá h ng thú nh n th c rõ nét và n nh h n. H ng thú có
tính n nh và sâu s c h n óng vai trò quan tr ng trong vi c thúc y
ho t ng nh n th c c a h c sinh, giúp h c sinh có c s b n b ,
say s a và kh n ng v t qua nh ng khó kh n trong h c t p. S khác bi t
cá nhân trong trình , n ng l c và khuynh h ng nh n th c r t rõ.
M t s h c sinh trung h c ph thông h ng thú v i các môn khoa h c xã
h i, s h c sinh khác h ng thú v i khoa h c t nhiên, s khác cho r ng
nh ng môn h c trong nhà tr ng bu n t và kém thú v so v i nh ng gì
ang di n ra trong cu c s ng. S khác n a th hi n s lãnh m, chán n n
v i h c t p.
S phát tri n trí tu ã t n m c cao. M t s nhà nghiên c u cho r ng
v c b n, trí tu c a h c sinh trung h c ph thông ngang b ng v i ng i
l n trên ph ng di n thao tác. Các thao tác trí tu nh so sánh, phân tích,
t ng h p, c bi t là thao tác tr u t ng hoá và khái quát hoá m c cao.
Tuy nhiên, có ý ki n cho r ng n ng l c phát hi n và t v n c a h c
sinh trung h c ph thông còn ch a phát tri n y .

S phát tri n trí tu liên quan ch t ch v i n ng l c sáng t o. N ng l c
này th hi n ch h c sinh không ch l nh h i thông tin mà còn ph i t o
ra cái m i nào ó. Theo I.A. Ponomarev, n ng l c sáng t o hình thành
mu n h n so v i s phát tri n trí tu nói chung, ch khi h c sinh có th
có c kh i l ng l n tri th c, kinh nghi m s ng và các ph m ch t khác.
Tuy nhiên, l a tu i này khi h c sinh ã b t u va ch m v i nhi u v n
c a cu c s ng th c ti n h n thì nh ng ti m n ng sáng t o b t u
c “kích ho t”. S d có th nói ti m n ng sáng t o l a tu i này c
kích ho t b i l các v n , các mâu thu n a d ng trong cu c s ng cho
phép có th có nhi u câu tr l i úng — ây là c tr ng c a t duy phân
ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 27


kì (m t b ph n quan tr ng nh t c a n ng l c sáng t o), ch không ph i
ch có m t câu tr l i duy nh t úng — c tr ng c a t duy h i t .
S phát tri n nh n th c và trí tu không gi ng nhau m i cá nhân, c
bi t tính ch t c a s phát tri n ó ph thu c nhi u vào cách d y h c.
D y h c có th quy t nh m nh m n s phát tri n trí tu và
nh n th c. Ví d , d y h c theo ki u áp t n thu n khó có th phát
tri n tính c l p và sáng t o c a h c sinh; ng c l i, d y h c b ng
khuy n khích t duy sáng t o giúp h c sinh có th có s phát tri n t duy
nhanh và hi u qu .
THỰC HÀNH HOẠT ĐỘNG 2

1) Xác nh nh ng h c sinh có khó kh n trong h c t p môn h c c a b n.
Gi i thích nguyên nhân có th có liên quan n m t nh n th c c a
h c sinh.
2) Hãy nh n di n và phân lo i h c sinh trên c s các ki u trí tu ã c
trình bày.

Nội dung 3
I S NG TÌNH C M — Ý CHÍ C A H C SINH TRUNG H C PH THÔNG
MỤC TIÊU

Ho t ng này giúp ng i h c n m c nh ng c i m trong i s ng
tình c m, ý chí c a h c sinh trung h c ph thông, hi u c nh ng nét
c b n trong nh ng d ng tình c m ph c t p và m i l xu t hi n h c
sinh trung h c ph thông nh tình b n, tình yêu, các tình c m c p cao...
T ó có thái và cách ng x úng i v i h c sinh.

TEST ĐẦU VÀO

Hãy quan sát, suy ng m và chia s v s b c l xúc c m, tình c m c a
nh ng h c sinh khác nhau: s a d ng, muôn màu muôn v c a các
xúc c m, tình c m, s khác bi t rõ nét các cá nhân. Hãy tìm nh ng
ví d v các hành vi th hi n ngh l c, ý chí và m c ích s ng c a h c sinh.

28 | MODULE THPT 1


Hoạt động 1. Tình cảm ở học sinh trung học phổ thông:
một số tình cảm cấp cao (tình cảm thẩm mĩ, tình cảm
đạo đức, tình cảm trí tuệ) như tình bạn, tình yêu.

i s ng tình c m c a h c sinh trung h c ph thông khá ph c t p, nó
nh h ng khá nhi u n h c t p và cu c s ng tinh th n c a các em.
B n hãy cho bi t thái c a mình v m t s hi n t ng trong i s ng
tình c m c a h c sinh:
— Tình b n c a h c sinh trung h c ph thông:

— Tình yêu c a h c sinh trung h c ph thông:

ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 29


— T i sao b n l i có thái

nh v y?

B n hãy i chi u nh ng n i dung v a vi t v i nh ng thông tin d i ây
t ng thêm hi u bi t v i s ng tình c m c a h c sinh trung h c ph thông.

THÔNG TIN PHẢN HỒI

i s ng tình c m c a h c sinh trung h c ph thông ã t t i m c
cao v i các c i m n i b t:
— So v i l a tu i thi u niên, các xúc c m l a tu i thanh niên có tính phân
hoá sâu, tính t ch và c i u ch nh t t h n. l a tu i thi u niên,
do các tác ng c a s phát tri n sinh lí (d y thì, s thay i các
hoócmôn…), thi u niên có xu h ng t ng h ng ph n nh , c ng th ng
xúc c m t t i nh i m vào kho ng 14, 15 tu i. Xu h ng này b t u
gi m i khi b c vào tu i trung h c ph thông. S b c l c a tính xã h i
trong các xúc c m, tình c m ngày càng rõ nét h n tính sinh h c. Nh ng
xúc c m các cá nhân có s phân hoá rõ r t v ph m vi, i t ng,
c ng . Có nh ng h c sinh trung h c ph thông có th d rung c m
tr c các hành vi o c c a ng i khác, s khác l i có th d ng d ng.
M t s h c sinh có các tr i nghi m sâu s c v các s ki n xung quanh, s
khác không tâm t i b t kì i u gì không liên quan n b n thân. S
phân hoá xúc c m lúc này là k t qu c a các i u ki n giáo d c t tr c
ó ch không ph i là k t qu ng u nhiên c a m t giai o n l a tu i này.

— Các tình c m c p cao — nh ng tình c m liên quan n các nhu c u tinh
th n c a con ng i nh tình c m o c, tình c m trí tu , tình c m
th m m , tình c m trách nhi m, lòng yêu n c, tình b n, tình yêu... c

30 | MODULE THPT 1


b c l m t cách rõ ràng. M t h c sinh l n vi ph m nh ng chu n m c
hành vi mà b n thân ã ch p nh n s gây ra b n thân s c n r t,
c m giác l i l m. Có s m r ng rõ r t ph m vi c a tình c m th m m .
H c sinh trung h c ph thông có th b o v m t cách m nh m thái
c a mình i v i vi c l a ch n cách n m c, gu th m m . Các em c ng
s n sàng b c l thái v i các hành vi o c c a ng i khác, ôi khi
m t cách thái quá. c bi t, h c sinh trung h c ph thông r t nh y c m
v i s t ng ph n, v i cái m i. l a tu i h c sinh trung h c ph thông,
cùng v i s phát tri n c a trí tu , c bi t là tính phê phán c a t duy,
óc hài h c, châm bi m, m a mai b c l rõ nét. Nh ng bi u hi n c a s
châm bi m ây c n c nhìn nh n nh là hi n t ng bình th ng
ch không nên v i vàng quy k t nh là m t v n
o c.
H c sinh c ng có s nh n bi t v các i t ng tình c m c a mình rõ
ràng h n. H c sinh say s a v i h c t p, v i vi c tìm ki m tri th c. Các em
có th gi i thích khá rõ t i sao các em th c hi n nh ng vi c nh v y,
i u gì em l i cho các em các tình c m m nh m . m t s h c sinh,
s tò mò ngây th ã chuy n thành s ham mu n sáng t o.
S phát tri n tình c m không di n ra m t cách n gi n, theo ki u ng
th ng và gi ng nhau các cá nhân b i vì n i dung c a các tình c m ó
ph thu c r t l n vào các c i m và thu c tính khác c a nhân cách,
ví d : nh h ng giá tr c a cá nhân, t ý th c cá nhân…
Tình b n:

Tình b n là m t d ng quan tr ng nh t c a s g n bó xúc c m và quan h
liên nhân cách tu i thanh niên. Tình b n tu i trung h c ph thông
phát tri n m nh c ba d u hi u: m c l a ch n, b n v ng và
thân. Các quan h b n bè càng c l a ch n bao nhiêu thì càng b n
v ng b y nhiêu, m c hi u nhau càng cao ( thân v tâm lí), b n
v ng càng cao.
Tình b n c a h c sinh trung h c ph thông không còn n gi n là cùng
tính cách, cùng thói quen hay s thích mà ã có nh ng c s tâm lí sâu
s c h n, ó là s t ng ng v các nh h ng giá tr s ng, t ng ng
trong các m c ích s ng và s t ng ng hoàn c nh s ng. D dàng
nh n th y các nhóm b tam, b t và “di n m o tâm lí” c a các nhóm ó.
Có nh ng nhóm ng viên giúp nhau h c t p, l i có nh ng nhóm
ĐẶC ĐIỂM TÂM LÍ CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG | 31