Kênh hình trong dạy học lịch sử ở trường THPT tập 1 NGUYỄN THỊ côi

1
rìQUYEri THl COI

TRONO DAY HOC LICH Sl^ Ò
TRUÒNG TRUNG HOC PHO THÒNG

Tapi
(Lich su Viét Nam)

NHA XUAT BAN DAI HOC QUOC GIÀ HA NOI


HÓI CIÀO DUC LICH SU (THUÓC HÒI KHOA HOC LICH SÙ VIÉT NAM)
•

•

•

•

•

•

•

"

KHOA LICH .St]r TRt/ÒNCl DAI HOC SU PHAM HA NÓI

NGUYÉN THI COI

KENH HINH

TRONO DAY HOC LICH SU'
Ò TRl/ÒNG TRUNG HOC PHO THÒNG
•

•

•

TAPI
(LICH SU'VIETNAM)

NHÀ XUAT BÀN DAI HOC QUÓC GIÀ HA NÓI - 2000


Chili tràch

Ngùòi

Bién

nhicni

xuàt

bàri:

Giàm dÓc:

NGUYÉN VÀN TIIÒA

Tdng bién tàp:

NGUYÉN THIÈN GIÀP

nhàn

xét:

GS. PHAN NGQC LIÉN

tàp va sua bài : TRUÒNG Vlì XUONG
LUXJ MAI ANM

Trinh

bay bia:

NGOC ANH

KÉNH H Ì N H T R O N G DAY HOC LjCH SLf O TRUÒNG THPT, TAF I
Ma so : 02 88.DH2000 - 313 2000
In 1000 cuón, tai Xi nghiép in Bàc Thai
So xuàt bàn: 55/313/CXB So trich ngang 193 KH/XB
In xong va nóp lifu chiéu Quy IV nàm 2000.

LÒI GIOÌ THIÈU

Do dac diém cùa viéc nhan thiic lich su - khóng thè triic
tiép quan sàt sU kién, nhàn vàt qua khii - nén viéc tao biéu
tUdng lich sxi là mot yéu càu quan trong trong hoc tàp. Biéu
tUdng lich sii là hình ành chàn thiic ve hién thiic qua khù
khàch quan dtiOc phàn ành trong oc hoc sinh vói nhiing net
chung n h à t , dién hinh nhàt. "NhU vày, nói dung cùa mot
sxi kién lich sxi dxióc hoc sinh nhàn thiic thóng qua viéc tao
nén hình à n h ve qua khii, bang nhiJng hoat dóng cùa giàc
quan: thi giàc tao nén nhijfng hình ành trUc quan, thinh
giàc dem lai nhiJng hình ành ve qua khii thóng qua Idi
giàng cùa giào vién' .
Tao biéu tUdng là diéu kién de "biét" lich su trén ed sd
khói phuc dung qua khii nhiJ no tón tai va là ed sd quan
trong de hình thành khài nièm. Tién hành nhiJ the nidi làm
cho hoc sinh "biét" de "biéu" lich sii, chii khóng .phai dùng d
viéc ghi nhd nhiéu sii kién ma khóng co hình ành ve qua
khii, càng khóng nhàn thiic sàu sàc de rùt bài hoc, kinh
nghiém va quy luàt lich su. khóng dem nhìing kién thiic dà
hoc vàn dung vào hoat dóng thiic tién.
Viéc tao biéu tiidng lich su cho hoc sinh lai gap khóng l't
khó khan phiic tap, do càc em khóng thè "triJc quan sinh
( / ) Phan Ni^oc Lièn vù Tran Vùn Tri (chii bién): Phuan\i phàp day hoc Lich
SÙ. lai Inin làn ihù nhàl - co sua chi'fa vù bò sung. Nxb Giao due. Uà Nói,
I99S. n S4


dóng" diidc sU kién dà xày ra, ma luón luòn nhin t h à y nhiìng
gì dang xày ra trong thiic té, nén de rdi vào sai làm cua vice

"hién dai hoà lich su", tiic là dem hình à n h . biéu biét, suy
nghì cùa ngiidi ddi nay gàn cho sii kién, n h à n vàt lich sii.
Hién dai hoà lich su là mot khi'a c a n h cùa "xuyén tac lich
su" (do n h à n thiic khóng dung ve qua khù, chù k h ó n g phài
do quan diem, làp triidng, y thiic tii tiidng). Viéc k h à c p h u c
sai làm ve "hién dai hoà lich su" d hoc sinh dòi bòi phài cung
càp tài liéu - sii kién chinh xàc, vìia siic tiép t b u , co h ì n h
ành cu thè. Co nhiéu phiidng tién, phiidng thiic tao biéu tiidng
cho hoc sinh - Idi nói sinh dóng trong miéu tà, tiidng t h u à t ;
sii (iung càc loai tài liéu t h à n h vàn, càc loai tài liéu triic q u a n
va boat dóng thiic tién... Trong do. dò d ù n g triic q u a n co vi
tri' dàc biét quan trong dói vói viéc khói phuc. tài tao qua
khii lich su. Bdi vi "dò dùng triic q u a n là chó diia de biéu
sàu sàc bàn chat cùa sii kién lich sii. là phiidng tién r a t co
biéu lUc de hinh t h à n h càc khài nièm lich su q u a n trong
n h à t . làm cho hoc sinh nàm vìing càc quy luàt cùa sii p h à t
trien xà hòì"^^\
Dò dùng triic q u a n trong day hoc Ijch su d triidng phó
thóng co nhiéu loai. Viéc p h à n loai dò d ù n g triic q u a n ve lich
su chiia diidc thóng n h à t giìia càc nhà giào due lich su. Hién
co nhCing càch p h à n loai khàc n h a u . song, ve c^i bàn, c h ù n g
ta co thè phàn chùng t h a n h ba nhcim lón thiidng dxi(k' su
diing trong day hoc iich su d trUdng phó thóng.
"Nhóm thù nhàt: Dò dung trùc quan hién rat, bao góm
n h ù n g dì tich lich su va càch m a n g (...). nhiìn^' di vàt khào
co va càc di vàt thuóc càc thdi dai lich su.
Ih

Sdd. Il 142

... Nhóm thù hai: Do dùng trùc quan tao hình, bao góm
càc loai phuc che, sa bàn, tranh ành lich su.
... Nhóm thù ba: Dò dùng trùc quan quy ùàc, bao góm càc
loai bàn dò lich su, dò thi, sd dò, nién biéu..."^ .
Trong càc loai dò dùng triic quan trén, tranh, ành lich
SÙ, bàn dò, sa dò... co vai trò va y nghla quan trong tròng
viéc khói phuc va biéu dùng, hiéu sàu sàc qua khù.
Anh, ghi lai nhflng sii kién dang dién ra, nhàn vàt dang
boat dóng. Day là mot loai tài liéu ed bàn, trung thiic, chàn
xàc ve qua khù.
Tranh lich su lày chù de ve mot sii kién, nhàn vàt qua
khù qua càm xùc va tài nghé cùa hoa sì cùng khói phuc dUdc
hình ành qua khù.
Anh, t r a n h là tài liéu lich sii, nhiingciing thè bién quan
diém, y thùc cùa ngiidi càm mày, cùa boa sì, cho nén co nbilng
bue tranh, tàm ành khóng phàn ành mot càch trung thiic,
dùng bàn chat cùa sii kién. Vi vày, viéc su dung tranh. ành
phài thóng qua viéc liia chon mot càch kboa hoc (thàm dinb
tinh dùng dàn, trình dò nghé thuàt), mang ti'nh kboa hoc
(phù hdp vói trình dò va yéu càu nhàn thùc cùa hoc sinh,
pbù hdp vói viéc trình bay lich su).
Tranh, ành trong sàch giào khoa dà diidc liia chon, dàp
ùng nhCing yéu càu ve khoa hoc va sii pham. Day là mot bó
phàn quan trong trong kènh hình cùa sàch giào khoa, nò giùp
cho hoc sinh "làm viéc" vói sàch giào khoa trén ed sd phàt
huy tinh tich ciic, thóng minh, sàng tao chù khóng phài chi
{lì

sdd.lr

I4< 144


là phàn minh boa. de càc em "giài khuày". t r a n g bi "nbòi
nhét". "chat dóng" sii kién.
Ngoài t r a n h , à n h , trong p h à n kènh hình, bàn dò va eoe
hai dò dùng trùc quan quy ùàc khàc (sd dò, biéu do. mo
hình...) cùng co vi tri q u a n trong. Tuy khóng triic tièp tao
bièu tiidng cu thè nhii t r a n h . à n h , do d ù n g triic q u a n quy
lióc ngoài viéc phàt huy n à n g liic tii duy, sii suy nghì thóng
minh. sàng tao van góp p h à n vào tao biéu tiidng cho hoc sinh,
nhàt là càc loai bièu tiidng dién tà mot q u a t r ì n h lich su phùc
tap nhu mot t r a n d à n h , mot chièn dich, mot bién tiidng xà
bòi phàt trièn làu dai. trai qua nhiéu giai doan. Dàc biét bàn
dò beh su giùp hoc sinh xàc dinh mot sii kién ve m à t khóng
gian (dia dièm) va thdi gian. Khóng xàc dinh diitk* hai yéu tó
này se khón^^ hièu diidc chinh xàc sii kièn dà xày ra. Két hdp
vói nhiìng kièn thùc ve dia ly. hoc sinh khóng chi biét "doc"
ban dò ma con bièt su dung. Mot trong nhiing diéu càn t r à n h
trong day hoc lich su là vice "day chay", nghìa là khóng su
dung mot loai dò dìing trite q u a n nào, triióc bét là khóng
hii(Jng dàn hoc sinh làm viéc v('li bàn dò. Càc loai sd dò, nién
bièu khàc. tuy trình dò, yèu càu cùa hoc sinh c ù n g càn diick!
su dung thich hdp.
Vi vày;eàn phài tini hièu phùcmg phàp su dung kènh hình
trong sàch giào khoa, chù yèu d day là t r a n h , à n h lich su,
bàn dò. sd dò. bièu dò... Càc loai tài lièu trong kènh hình cùa
sàch giào khoa phàn ành mot sii kièn, mot n h à n vàt. mot
qua trình lich su. hoac chup lai càc hình ve trèn vàch dà, càc

còng trinh kièn trùc. hoac là n h ù n g t r a n h minh hoa ve mot
sii kièn. nhan vàt de hoc sinh co bièu tiidng cu thè. bay pb^ic
thào bau dò. sd dò. mò hinh, Càn chù y dòn loai t r a n h 6


biém, tuy no co tinh chat phé phàn. dà kich, song lai mang
y nghìa nhàn thùc, giào due tU tUdng. tình càm va góp phàn
khói phuc dùng hién thiic khàch quan.
Ngoài tranh, ành, bàn dò, sd dò... trong sàch giào khoa,
trong day hoc lich su. giào vién càn siiu tàm, tbu thàp thém
mot so khàc de xày dùng ho sostai liéu triic quan hoàc an-bum
tranh, ành giào khoa.
Ho sd. tài liéu tnJc quan, an-bum tranh, anh giao khoa bó
sung thém cho phàn kènh hình cua sàch giào khoa. diidc sàp
xép theo trình tii thdi gian beh su dà dièn ra, dóng thdi cùng
theo thù tu càc bài hoc cùa chUdng trình va sàch giào khoa.
Nhii dà nói d trèn. kènh hình trong sàch giào khoa bay
trong ho sd. an-bum day hoc khóng phài de minh boa. "mua
vui" ma tao diéu kièn. doi bòi hoc sinh làm vièc vói loai tài
liéu triic quan này.
Triidc hét. bàn dò. sd dò. tranh, ành... dùac dung
khi trình bay bài mài.

trong

Giào vién co thè cho hoc sinh quan sàt. tìm hièu tranh.
ành. càc loai triie quan quy lide khàc trong mot so phùt, trao
dói vói nhau de chuàn bi cho viéc tièp tbu bài mói. Vi nhii,
khi day hoc bài "\uóc Au Lgc ra dói". giào vién hiióng dàn

hoc sinh quan sàt truóc sd dò "khu viie Co Loa là dóng bang
song Hong thè ky III tr.CN' trong sàch giào khoa. Su dung
cac kién thùc dia ly ve ban dò. giào vién dàn dàt hoc sinh
làn lUdt néu va giài quyèt càc vàn de diiói hình thùc càc càu
hòi. nhii "Xhìn vào ban dò. em nhàn thày vi tri cùa Co Loa
nhii thè nào d dóng bang song Hong?".
Càu boi này co thè phàn ra thành nhiéu càu bòi nho de


ho-:- sinh tra Idi. nhii "Vùng dàt Co Loa giàp vói con i^òug nào.
dadc ghi trong bàn dò?", "Dùdng giao thóng giùa Co Loa vdi
càc vùng khàc trong vùng co t h u à n Idi nhii t h e nào?"...
Viéc hoc sinh t r a Idi n h ù n g càu bòi nhii vày khi giào vièn
trình bay bài mói khóng chi tbu hùt sii chù y. q u a n sàt cùa
càc em ma luón luón gdi cho càc em suy nghì de cuòi cung
giài quyèt vàn de t r u n g tàm cùa bài giàng: "Vi sao An Diidng
VUdng quyèt dinh dòi dò tu Phong Chàu (nay thuóc P b ù Tho)
xuòng Co Loa (mièn dàt cao cùa chàu tbó song Hong thuóc
Dóng Anh, ngoai t h à n h Ha Nói ngày nay)?"
Vièc sii dung càc loai kènh hinh trong day hoc lich -sii
khóng chi minh boa cho Idi gi.ìng cùa giào vièn ma con khdi
day sU hùng thù. phàt huy tinh tich ciie cùa hoc sinh khi
tièp thu kièn thiic nxó\.
Trèn co sd ày, hoc sinh ve nhà tièp tue nghièn cùii. tìm
hièu sàu IU(k' dò trèn. (^ua (juan sàt ky bàn dò. càc em nhàn
thùc rò ràng. Co l.<)a d vào vi t r i t r u n g t à m cùa dàt nii(k' thdi
bay gi(J, là dàu mói cùa càc diidng giao thòn^^ diidng thuy. d
vùng dàt cao. dàt dai phi nhièu. dàn dóng, kinh tè ph.-it t n è n .
-•

X

Hièu dièu này. càc cnx càng n h à n thùc vièc .\n l)U(ddi dò tu Phong Chàu xuòng Co Loa là sii phjit tiièn cua dàt
nUde trong vièc l)ao ve va phàt trièn kinh tè giàu m a n h .
Thù hai, vièc su dung càc loai kènh hình nini vày khóng
chi de tièp n h à n kièn thùc mói ma con cùng co hicn thùc dà
hoc, chuàn bi de tièp thu càc bài hoc tièp theo. Trong hoc t à p
lich su, càn nbàc nhd, hình t h à n h d hoc smli vice nliàn t h ù c
ve tinh kè' t h ù a cùa kièn thùc lich su. Kièn thò( dxUk- thu
n h à n phai dUa trèn ed s(J kièn thùc dà hoc \:\ 1,1,, (j|,'.,i |<|,">p
cho tièp tlìii kièn thùc m(ii Dièu này t ho bièn tinh buri clniim
8


cùa kién thùc, phàn ành qua trình lién tue, hdp quy luàt,
p h à t trién di lén cùa hién thiic lich su. Cùng co kién thùc dà
hoc bang nhiéu càch (néu va tra Idi càu bòi, xem phim, tham
quan, doc sàch, trao dói, thào luàn, ón tàp...), song viéc su
dung càc loai kénh hình dem lai nhiéu biéu qua, vi nò gay
h ù n g thù hoc tàp cho hoc sinh. phàt huy tinh tich ciic cùa
hoc sinh. Dùng bàn dò, sd dò, tranh. ành de cùng co kién
thùc cho hoc sinh bang càch hiióng dàn hoc sinh tiép thu,
quan sàt ky bdn. phàt hién va néu lén nhùng diém mói (de
de ra thàe màc, càu bòi, bay tra Idi, giài dàp vàn de co lién
quan dii(Jc dàt ra), hoac qua cào loai dò dùng triic quan này,
trình bay càc kièn thùc dà thu nhàn mot càch phong pbù, cu
thè, sinh dóng bdn.
Thù ba, sii dung tài lièu triie quan de kièm tra, dành già
vièc hoc tàp cùa hoc sinh. Wìòc kièm tra, dành già là mot yéu

càu khóng thè thiéu dxiikr trong hoc tàp. Song còng vièc này
khóng nén tién hành mot càch nòng can, té nhat, còng thùc
nhii mot so giào vién thiidng làm làu nay: bàt buòc hoc sinh
^

X

nói, làp lai nhùng kièn thùc ma thày bay sàch giào khoa
cung càp. Càch làm này mói chi kièm tra tri nhó cùa hoc
sinh. Tri nhó càn tbiét cho càc món hoc, chù khóng phài chi
riéng món Su. Kièm tra va dành già khóng thè dùng lai d
viéc xem hoc sinh co hoc thuóc. nhó bay khóng. ma càn xem
càc em dà nhó. biét de biéu nhii thè nào. Do dò. viéc sii dung
càc loai tài liéu trong kènh hình là mot phiidng thùc tot nhàt
de kièm tra dành già hoc sinh.
Vi nhii, trong gid kièm tra bài ben- "Nùàc Au Lac ra dai",
giào vièn khóng nèn dìing lai d vièc bàt hoc sinh ehi nói lai
"Tbiie Phàn lèn ngòi làv hièu là ^^i'.^". hoàc "Ong ddi dò tu
Phong Chàu ve dàu? " ma sii dung l)an dò de kièm tra hoc


_

X

^

^

*

sinh: "Diia vào ban dò, em hày t r ì n h bay dia t h è cua vung
Co Loa". hoàc "Qua sd dò em n h à n t h à y Co Loa co vi t r ì nhil
thè nào dói vói dàt niióc?". hoàc "Diia vào b à n dò em h à y chi
n h ù n g con song nào chày qua v ù n g Co Loa? "... Tu n h ù n g
càu bòi trèn, giào vién néu vàn de khài q u à t : "Vi sao An
Diidng Viidng lai chon Co Loa de dóng dò? Sii chon liia ay
theo em co dùng khóng?"
Thù tu, trong sii d u n g càc loai dò d ù n g triic q u a n , giào
vièn càn chù y rèn luyèn ky nàng thùc hành cho hoc sinh. 0
day là vièc su'u tàm càc tranh, à n h ; xày diing càc bài trình
bay (mièu tà. tiidng t h u à t . giài thich) càc sii kièn lich su,
trinh hày lich su theo bàn dò, tranh ành: ve bàn dò, càc loai
dò dung truc quan quy ùóc khàc, phàc hoa cac tranh, ành
(nèu co dirli kièn...)... Vièc thiie h à n h này dii(k' tién h à n h
tron^ gid tièp thu bài m(Ji. tli hoc (ì n h à , trong gid ngoai khoà,
boat dònu xà bòi. nhàt là trong gid kièm tra, thi eii de d à n h
già h()( smh.
I)è dap ùng yèu càu ve n h à n t h ù c ly luàn, n à m vùng nói
dung khoa h(K- càc loai tài lièu triie q u a n , phiidng p h à p .su
dun^' kènh hinh trong hoc tàp lich s u , c à n thièt phài co mot
ehuyèn khao ngàn, gon. eò chat kidng - vùa n à n g t r ì n h dò ve
beh su va nghièp vu cho giào vièn ma lai thiét thiic, cu thè.
Dà co mot so bai vièt, sàch cung càp cho giào vién va hoc
sinh n h ù n g hièu bièt càn thièt nhù vày, song con l't va chiia
day dù. e(') he thóng.
(^uyèn "Kènh hình trong day h(H- lich su à IrUìmg trung
hoc phó thóng", tàp I: Ljch su Vièt Nam. do P C S . T S Nguyen
Thi Col chu bièn. cun^ V(Ji c;ic dóng nghièp là n h ù n g nhà
giao (lue III lì su. dà cunii <àp cho hoc s m h va j^nao vièn mot

tal iicu h<)( tàp tòt de nàn^ cao chat liidnj^ bò mòn.
10


Tuy sàch giói ban ve trình bay nói dung va phiidng phàp
su dung kénh hình trong sàch giào khoa, nhiing d mot mùc
dò nhàt dinh cùng bó sung mot so loai tài liéu triic quan
khóng co trong sàch giào khoa. Viéc bó sung này sé do giào
vién va hoc sinh tién hành mói day dù diidc.
Sàch phuc vu cho viéc day hoc beh su d càc lóp Trung
hoc Cd sd va Trung hoc phó thóng, nhiing khóng sàp xép theo
tùng lóp ma theo càc giai doan beh su dàn toc, tu buoi dàu
con ngiidi xuàt hién trén dàt niióc ta dén ngày nay. Dù chùdng
trình bò mòn Ljcb su co thay dói, nhiing nhùng dò dùng triic
quan càn thiét dói vói viéc tìm hiéu càc sii kién, nhàn vàt
chu yéu khóng thè thay dói.
Ngoài phàn trình bay khà day dù, chinh xàc nói dung càc
loai kénh hình, càc tàc già dành sii quan tàm thich dàng dói
vói phùdng phàp su dung trong day hoc lich su. Day là diéu
quan trong va càn thiét. Sàch sé giùp ich nhiéu cho hoc sinh,
giào vién va sinh vién khoa Lich su càc triidng Cao dàng va
Dai hoc Su pham. Dì nhién, sàch khóng t r à n h kbòi nhùng
thiéu sót ve nói dung khoa hoc lich su va ve phiidng phàp
day hoc lich su. Sii góp y cùa ban doc sé giùp càc tàc già sua
chùa, nàng cao tòt bdn chat liidng sàch trong làn xuàt bàn
sau.
Xin tran trong giói thiéu vói ban doc va chuyén Idi cam
dn cùa càc tàc già dén ban doc va mong nhàn diidc nhùng Idi
góp y quy bau.
GS.TS PHAN NGOC LIÉN

CHI' TICH HÒI GI.AO Dl'C LICH SL^
(THUÓC Hpi KHOA HOC LICH SU VIÈT N.'Ul)

11


PHAN MO OAU
P h à n này co hai vàn de rat q u a n trong dòi vói hoc sinh
lóp 6 va dàt Cd sd dàu tién cho n h à n t h ù c lich su cùa hoc
sinh dàu càp t r u n g hoc ed sd.
- Thè' nào là beh sxC Vi sao biè't dxióc beh su?
- Càch tinh thdi gian trong beh sii.
Bàt dàu tu càp T r u n g hoc ed sd, hoc sinh tièp n h à n n h ù n g
kièn thùc ed bàn cùa khoa hoc beh su. vi vày càc em càn phài
hièu beh su là bièn thiic khàch q u a n . tòn tai doc làp V(ii y
miiòn. hièu bièt cùa mói ngiidi. Lich su khàch q u a n càn diidc
n h à n thùc d ù n ^ . vi n h ù n g bièu bièt qua khù rat càn cho cuòe
.song
giào
càch
thùc

hièn tai, dàt e(t sd cho vièc phàt trièn tiidng lai. 0 day,
vièn càn phai làm cho hoc sinh p h à n bièt diidc - mot
giàn d(Jn, hdp trình dò va chinh xàc - bàn thàn hièn
lich su va su' nhàn thùc lich su cùa con ngùòi.

Viéc phàn bu^t này khóng thiic hièn b a n g vièc giàng giài
ve ly luàn - Phiidng p h à p luàn sii hoc - khóng pbù hdp v(M
trinh dò hoc sinh ma bang càch giài thich cu thè. de hièu. 0

day càn chù y hoc sinh ve vàn de lam sao n h à n thùc dxiikqua khù khóng con tòn tai va n h à n m a n h dèn vièc nghièn
culi, tìm hièu càc bang chùn^, dàu vèt cua beh ,sù. Ciào vièn
nèu lèn càc loai còng cu lao dòn^'. càc còn^ trinh kièn trùc,
cac tài bèli truvèn niiènii. tai lièu t h a n h v;in. c;ic sinh hoat
xà bòi. tàp tue. Dàv là cac l();n tal IH'U hoc sinh se tièp \iic
\2


trong qua trình hoc beh su. 0 day. giào vién siiu tàm va giói
thiéu cho hoc sinh xem bue ành "Bàc Ho doc bia à Con Som"
'

*

-

/

O

^

x

X

^

de giup càc em hiéu ràng, Bàc Ho khóng chi quan tàm, coi
trong \^iéc hoc beh su ma con chù trong dén càc loai tài liéu

qua khù.
Bài "Càch tinh nién dai trong lich su" giùp hoc sinh hiéu
rò vi tri cùa thdi gian va càch tinh thdi gian trong lich su.
X

•>

X

Càn hiéu ràng. khi nhàn thùc beh su, con ngiidi co y thùc
rat som ve thdi gian, biét dién dat càc thdi ky dà qua, hién
tai va tiidng lai. Song càch quan niém ve thdi gian rat nòng
can, d(m giàn khi dùng càc cum tu "thud xùa", "tu làu làm
rói", hoàc "mai kia"... ma khóng xàc dinh dùdc màt dinh
liidng.
X

,

V

"Sa dò thòi gian" sé giùp hoc sinh co nhàn thùc dùng ve
thdi gian va càch tinh thdi gian.
"So dò thòi gian" là mot loai sd dò triic quan quy lióc. Sd
dò này giùp ta hièu dùdc càch tinh nién dai trong beh su,
bièt rò sii kién beh su xày ra vào thdi gian nào va hiéu dùdc
mói ben he giùa thdi già., va sii kièn, hién tudng cùng nhù
mói lièn he giùa càc sii kièn vói nhau.
Nhìn vào sa dò, chùng ta thày rò:

1. Dùdng kè ngang (ghi chù còng nguyèn): Day là ky
nguyèn cùa còng beh. Tùdng truyèn. nàm Chùa Giésu ra ddi
là nàm dàu tién cùa (^óng nguyèn. Dò là móc thdi gian dùdc
thóng nhàt de tìi dò tinh càc nàm khàc thuóc ve trùóc hay
sau Còng nguyèn. Do sii thóng nhàt này nèn ngày nay khi
noi nàm IO Hai Bà Tiiing khcJi nghìa thi d càc nii('U' chàu A.

13


chàu Àu. chàu My dèu biét rò .^li kién dò xày ra vào thdi gian
nào.
2. Dùdng kè doc (co mùi tén hùóng lén trén) ghi chi so
ve thdi gian (500 nàm hoàc 1.000 nàm) va n h ù n g n à m xày
ra sii kién beh su (nhù n à m 40 khdi nghìa Hai Bà T r ù n g ;
nàm 542 khdi nghìa Ly Bi...).
- Tu Còng nguyèn trò lén (theo sd dò) là n à m sau Còng
nguyèn (hay con goi là Còng nguyèn, dxióc viét tàt là CN)Vi du: Khdi nghìa Bà Triéu n à m 248. Do là n à m t h ù 248
còng nguyèn (248 CN).
- Tu Còng nguyèn trd xuong (theo sd do) là n à m triióc
Còng nguyèn. vièt tàt là tr.C^N.
Vi du: Triéu Dà xàm bi(k' niicV- ta n à m 179 trùóc còng
nguyèn (vièt tàt là 179 tr.('N) nghìa là sii kièn này xày ra
càch ngày nay 2000+179 = 2179 n à m .
Càch tinh nién dai tuy ddn
trong day va hoc beh su, n h à t
Trung hoc ed sd. Ciào vièn càn
va bièt càch tinh thdi gian mot

giàn nhiing r a t q u a n trong

là dòi vói hoc sinh dàu càp
hùóng dàn hoc sinh hièu rò
càch t h à n h tbao.

Khi SÙ dung de tinh nién dai, giào vièn eó t h è ke trèn
bang lón hoàc td giày to; giài thich va chi dàn cho hoc sinh
eàeh tinh sau dò vói nhièu vi du kh.ic n h a u .
V^' nhù cho hoc sinh tinh nién dai:
- Theo càc nhà khào co, nién dai di tich t h u ( y giai doan
-,

^

X

Phung Nguyèn (di (hi thdi Hùng Vùdng d gàn dèn Hùng, Phù
Tho) càch day kboàng 3.400 nàm. Vày vào kboàng nàm nào
theo còng beh"*
14


- TU cupe xàm liidc nude ta cùa Tàn Thuy Hoàng nàm
218 tr.CN dén khi Ngó Quyén giành dùdc dóc làp nàm 938
là bao nhiéu nàm?
- Ve sd dò thdi gian va dành dàu, ghi nién dai nhùng cuóc
khdi nghla Idn trong thdi Bàc thuóc ma em dà hoc d lóp Bón?

TCN <

> SCN

>

CN
Chù y: - Thdi ky tr.CN, nhùng con so lón d xa chùng ta
ngày nay hdn con so nhó. Vi nhù 218 tr.CN, Dò Thù xàm
liidc niióc ta, càch xa ta hdn nàm 179 khi Triéu Dà dành
chiem Nam Viét. Càch nhau bao nhiéu nàm? Hai sii kién
càch nàm 2000 là bao nhiéu nàm?
- Thdi ky SCN, nhùng con so nhó càch xa chùng ta hdn
nhùng nàm mang so lón:
+ Nàm 40 khdi nghìa Hai Bà Trùng càch nàm 2000 là ...
+ Nàm 1890, nàm sinh Bàc Ho càch nàm 2000 là....
+ Nàm 1975, nude Viét Nam thóng nhàt càch nàm 2000
là
(Hoc sinh tinh va dién vào).

15


Phàn thù nhàt

LICH SLf VIÉT NAM Tlf THÒI
NGUYÉN THÙY DÉN NÀM 1858
P h à n này chù yéu thuóc chùdng t r ì n h Lich su càc \àp Sàu,
Bay va mot phàn làf) Tàm - Trung hoc co' sa, giói thiéu cho
h()c sinh càc kién t h ù c ed bàn ve beh su d à n toc tu lue con
ngùdi xuàt hièn trèn dàt nùóc ta dèn khi t h ù c dàn P h à p xàm
\xU^c.

O càc lóp T r u n g hcx' phó thóng (lóp 11), p h à n này ehi dii(>e
nhae Ini. cung eò n h ù n g vàn de chu yèu de tìi dò hình t h à n h
d h(K" sinh nhàn thùc sàu sàc hdn ve vàn hoà. vàn minh va
truyèn thóng dàn toc.
Xuàt phàt tu chùdng trình hoc cùa càc càp. c h ù n g tòi sàp
xèp phàn kènh hình chù yèu theo cbiicmg trinh Trung hoc ed
sd va bò sung phàn chùdng trình T r u n g hoc phó thóng. Khi
trình bay. chùng tòi cùng lùu y dèn yèu càu trình dò hoc sinh
mòi càp.
1. THÒI DAI N(;UYLN THUY
Phàn "Thòi dai nguyèn thuy", ehii(tng trinh chi giii[) cho
h(K' sinh n h à n bièt ràng. dàt nùc'k' Vièt Nam la mot trong
n h ù n g n(JÌ con ngùdi som xuàt hièn. .Khao eò hoc dà ph;it hièn
iiluìn^ (làu vèt dàu tièn cuii n^Udi viion trèn dàt nucic ta. ^àn
K;


giòng vói ngùdi vùdn Bàe Kinh. eàeh day kboàng trèn diiói
50-60 van nàm. O càc bang Thàm Khuyèn. Thàm Hai (Lang
Sdn) Tham Òm (Nghé An). Hang Hùm (Yèn Bài) dà tìm thay
mot so ràng ngùdi vùdn.
(^ua càc giai doan phàt trièn. xà bòi nguyèn thuy d Vièt
Nam dà trai qua eàe thdi ky ngùdi hièn dai (ngiidi khón
ngoan) - chù nhàn eùa nèn vàn hoà Sdn Vi. eàeh day kboàng
tìi 10.000 dèn 18.000 nàm. dèn eù dàn nòng nghièp sd khai
- chù nhàn nèn vàn hoà Hoà Bìnb. eàeh day kboàng 9.000
dèn 10.000 nàm. tièn dèn eàe bò lac Bàc Sem - ebù nhàn dàu
tièn eùa vàn hoà dà mài va góm. eàeh day kboàng 8.000 dèn
9.000 nàm. Tièp dò. eàeh dàv 1.()()() nàm. ehu nhàn cua vàn
hoà sd ky dò dóng va ky thuàt luyèn kim dàu tièn cua Vièt

Nam ra ddi. Dò la nèn vàn hoà Phìing Nguyèn. md dàu cho
thdi dai dò dóng va eòi nguón cua vàn minh song Hong.
Phàn beh su thdi dai nguyèn thuy này diiOc trình bay
mot eàeh so' giàn chi de hoc sinh hièu rò con ngùdi dà ra ddi.
sinh song d Vièt Nam va phàt trièn qua eàe thòi dai. 0 day.
giào vièn eó thè dìmg eàe eàu ehuyèn eò tich, thàn thoai dùdc
lùa chon. phàn tich de eho hoc sinh nàm eàe su kièn trong
sàch giào khoa. 0 mùe dò nhàt dinh eò thè su dung hình ành.
dò phuc che càc loai còng cu lao dóng de giói thièu eho eàe em.
Khi day bài "Vièt Nam thdi nguyèn thuy". eó thè dùng
càc t r a n h ành sau:
1. Anh "Nùi Do" (ndi ngùòi vùdn d nude ta sinh song).
(h
liìùfiìi^ llùii QiiMih (chii hicn) Jt^hai±^lhju.J2ilàji. ^^^(ycii Cdnh Mmh:
Un (lO'Hi; t.nh su \ iri .\iini. /.//' / [\\htìiiin diK. Uà .\(}i. 1997. (r ^3-29
.

i
I

,

• ! ;

^ <

-

17

Nùi Do là ben nùi Ba-dan cao 15Sm d ben bd .-òng Chxì
thuóc dia phàn huyèn Thieu Hoa (nav là Thièu Yèn), tinh
T h a n h Hoà. Ndi day dà tùng là mot trong n h ù n g cài nói eua
ngùdi \-\ión d nùóc ta.
Bue ành trong sàch giào khoa là a n h chup eanh Nùi Do
lày trong euòn "\'ièt Nam di tich va thàng canh" - Nxb Dà
Nàng. 1991.
Khi day mue "Nhùng di tich ve riguòl tòi co trèn dàt vuàc
ta" d bài "Bay ngùdi nguyèn thuy". giào vièn eho hoc sinh
(pian sàt bue anh này. ròi guii thièu. mò tà cu thè de eàe em
hièu rò v| tri. hinh thè eùa Nùi Do. Sau dò, két hdp \ò\ nói
(lunK trinh bav trong sàch giào khoa. giào vièn gicii thièu
n h ù n g tli ("hi cx\a Nùi Do de chùng minh eho hoc sinh thày
rò d() là mot trong ehièc nói dàu tièn eùa ngùdi vùdn niide
ta:
"Nani 19(ì(), làn dàu tièn d Vièt Nam. eàe nhà khao eò
hoc dà tini ra eàe còng cu lao d()ng bang dà d day. !)(') là bang
ngàn manh tuàc vò canh sàc de cat. nao. Ben canh do con co
n h ù n g hach da - tue là n h ù n g h()n dà ma tìi dò ngùcà ta ghè
t h a n h n h ù n g manh tù(lc - khóng e(') n h ù n g hinh thù nhàt
dinh. Ngoài ra eó khóng it n h ù n g h()n dà dxióc ghè dèo qua
loa. eó m(5t phàn ludi day va uòn cong de chat. Song e(') mot
loai hièn vàt quy hièm là nhùng chièc ria tay. Tcii nay ngù(ta nidi tìm dxióc 8 chièc, eó hình (bing càn xùng va dxiiU- ghè
dèo nhièu h(Jn, nK')t dàu gàn nhon. mot dàu tr()n de càm. ludi
(*h;i\' xunp cjuanh, dùng do (*At. ("hat.
(Chu hot >iiìh xiMiì hinh vO cac vnn^ cu na\ trong s-Àrh
m a o k h o a va r^uu lAni t h r i n mot >ó li a n h a n h
IS

kh;i().


Nhìn chung. nhùng manh txióc, hach dà. rìu dà dùdc tìm
thày d Nùi Do dèu thè hién mot trình do che tàc dà d thdi
ky sd ky dò dà eù. Vi vày, càc chuyén già khào eó dà xàc
djnh càc còng cu này dùdc che tao càch day 30-40 van nàm.
Diéu dò eho phép chùng ta kbàng dinh: Nùi Do là mot trong
nhùng cài nói cùa Ngùòi - Vùom à Vièt Nam".
Phùdng phàp su dung bue ành nhù vày sé giùp hoc sinh
tra Idi eàu bòi: Càn eù vào dàu eó thè kbàng dinh d vùng
Nùi Do xùa dà eó ngùdi - vùdn sinh song?".
2. Càc h ì n h ve c ò n g cu d ò d à
Day là 3 loai còng cu dò dà tièu bièu dùdc tìm thày d Nùi
Do (Thanh Hoà) nàm 1960. thu(3e sd ky dò dà eù eàeh day
30-10 van nàm. Dò là nhùng còng cu lao dòng bang dà dàu
tièn rat tbó sd eùa ngùdi nguyèn thuy ó Viét Nam. Nhùng
còng cu này hièn dang dùdc trùng bay tai Vién Bao tàng Lich
su Vièt Nam.
Sau khi
nguyèn thuy
dung nhùng
Khi su dung.
thày rò hình
là:

giói thiéu nhùng còng cu bang dà cùa ngùdi
Vièt Nam d Nùi Do (mue 2. bài 3). giào vién su
hình này de minh boa trùc tièp eho hoc sinh.

giào vièn càn mièu tà va phàn tich eho càc em
dàng. tàc dung cùa tùng loai còng cu. Cu thè

HTinh "Manh tuàc":
Manh tiióc là nhùng bòn dà do ngùdi nguyèn thuy ghè ra
de làm còng cu. Càc manh tùóe này tìm thày rat nhiéu (chiem
9r)"o bièn vàt) d Nùi Do. Dàv là loai còng cu lao dòng chù
yèu eùa ngùdi nguvèn thuy. Dàc dièm eùa loai còng cu này
19


là tbó. (làv. khóng co h m h dang nhàt dinh. eo kieb ihùeie tìi
6 dèn l l e m . Tàc dung eua nò thudng dung de eàt. nao...
Hmh

'( òng cu chat fhò .
Dò la nhùng hon da dudc ghè dco qua loa. eó còng dung
nhù riii tav nhuni: hmh daui: khóng giòng ehièe rìu. Co cai
dùtv ghf dèo 2 màt. song p h à n Idn chi dude ghè dèo mot màt
va d ria canh. Còng cu dèu thè. nàng e h ù n g l.ó-2kg. So vói
n h ù n g manh tilde thi ("òng cu nàv eó tièn bò hdn. so liidng
khóng nhièu (8/82Ò hicii vat d Nui Do).
Hmh

"Rìu

tay":

• l).i\ la loai còng cu i;it it va hièm d Nùi Do. Xhin vào

hmh trong sàch giao khoa,la thàv no co hinh trai h a n h nhàn:
thong thudng loai riii na\ dai 13cm. long lOem. dàv ii.òcm.
- Dàu ducii cua n u dUi^u- glie dèo nho. mong m à n h va nhon.
con d.'ui trèn day. tron trình - d() chinh là dòc càm cua riii
ta>. Khi càm liu t a \ . ngudi ta dung long bàn tav nàm eàn
dò{\ ngon ta\ cài t\ \c\\ mot màt dcw, con 1 ng(')n kia nàm
chat m.ìt dò\ clièn. So V(ji cac còng cu trèn. riu tay dà dxióc
ghè dr-d nhn'u làn. co dòc càm nèn eò hinh thùc hoàn chinh
hdn.
Sau khi mièu tà va phàn tich tìing loai còng cu. giào vièn
eó thè nèu mot vài càu hoi de hoc sinh nèu lèn n h ù n g nhàn
xèt eùa minh: "Km co nhàn xèt gì ve trình dò che tao còng
cu lao dóng cua ngiidi nguvèn thu\ \'ièt XanC ". "Wii nhùng
loai còng cu dò. no dà d^-m lai nàng suàt lao dóng va cu(')c
song eua ngiiin nguyèn thu\ nhu thè nao"'". Cuòi cung, giào
2t)


vièn ehót lai: "Do con ngùdi lue bay gid con dang tuoi àu thd.
vùa tboàt thai tu loài vùdn. bàn tay chùa thè khèo lèo nhù
bàn tay ngùdi bay gid, bó oc va su suy nghì cùng chùa phàt
trièn nèn vi«^e che tao eàe còng cu lao dóng con bèt sue thó
sd. ddn giàn. bièu hièn m(3t trình dò thàp kèm. Do dò nàng
suàt lao dòng khóng cao. ddi song hoang dà. bàp bènh dèn
bang trÌQU nàm".
(Nèu eò dièu kièn. giào vién hùóng dàn hoc sinh dùa theo
hình ve trong sàch giào khoa de phàe thào nhùng nt't ed ban
ve eàe loai còng cu trèn).
3. Hình "('uóc s o n g cùa bay ngùòi n g u y è n thuy"
Bue t r a n h

euóe song eùa
tòt bue t r a n h
tùdng dói day
day mue "Ddi

này dà mièu tà m()t eàeh eu thè va sinh dóng
bay ngùdi nguyèn thuy. Khai thàe va su dung
này sé cung eàiì cho hoc sinh nhùng hièu bièt
dù ve cuòc song eua ngùdi tòi eó d nùóc ta. khi
song eua bay ngùdi nguyèn thuy".

Trùóe khi mièu ta ehi tièt. giào vièn yèu càu hoc sinh
quan sàt bue tranh de mò ta ve euóe song eua ngùdi nguyèn
thuy ma eàe em nhàn thày Sau nhùng phùt khdi d(3ng. (quan
sàt. suy nghì). hoc sinh làn lùdt nèu y kièn eùa minh ve cuòc
song eùa con ngùdi tói eó. Tièp do giào vièn mièu tà. phàn
tich nhù sau:
Tìi khi thoàt khòi thè giói dòng vàt. ngùdi tòi eó song thành
tùng bay. Bay ngùdi nguyèn thuy thuòng trù trong eàe hang
dóng boàe dùói mài leu don gian eh(^ bang da thù. là càv. Bue
tranh ma eàe em dang quan sat ehinh là bue tranh mièu tà
eu("H' song eua ngudi nguvcn thuy song trong hang dóng.
21


Càc em hà> n h i n vào h a n g c u a ngùdi n g u y è n t h u y .
+ Ò góe ben t r a i (phia t r è n ) : Mot ngùdi d à n ò n g . m i n h
t r a n vói m a n h khó che t h à n b a n g là cày hoàc da t h ù , d a n g
c à m e à n h eà\ nhóm lùa de n à u boàe nù(ing e h m thù(" à n .
Ngon lùa d a n g n h e n lèn b(Ve khoi t a o n è n mòi t h ù a n h s a n g .

eó sue nòng ky dièu dói vói ho. L à n d à u tièn con ngùdi dà
bièt cach dùng lùa. lày lùa vò giù lùa eho kbòi t à t . Co lùa
ho k h ó n g p h a i "àn tùdi. nu(Vt .«^óng" eàe vàt eó s a n t r o n g t h i è n
n h i è n . ma dxióc dem n à u hoàc n ù ó n g ehin de à n . L ù a con de
siidi àm Khói va à n h s à n g e ù a lùa con e() t à e d u n g duòi t h ù
dù. bao ve noi () (aia ho. Do la mot p h a t m i n h \ón ma nh(i dò
con ngUMi co t h è sU d u n g m(")t t h ù n à n g l ù d n g q u a n t r o n g bàc
nh;d de cai t h i è n can b a n cuòc song eua m i n h . ( C i a o vièn e()
t h è d u n g lai de nèu eàu boi "Cac em eo bièt t;ic d u n g eua lùa
dói V('J| con ngùdi ra sao'.'")
-•- (1 phia dù(Ji: Mot ngùdi p h u n ù d a n g tr;ii mot t à m da
t h u . Co t h è t à m da t h u n à \ dxióc eàt t h à n h q u à n . ào che t h à n
hoàc de la ni c h à n d à p .
-•• ( l i ù a t r a n h : Mot ngù(Ji di s a n vói ve m à t b à n b o a n d a n g
vàc ve mot con s(jn dit(Jng: t a v t r a i c à m lao IIKÌC - t h ù vù k h i
t b ó s(J co c à n dal.
+ (\iòi t r a n h la c a n h mot cu già d a n g c h e t à c còng cu
b a n g xUdng. m i è n g h m h n h ù d a n g t r a o dói gì (co) t h è là kinh
n g h i è m làm eòng cu) vói em \)v ngói xem ben e a n h .
-t- (ì(')c ben p h à i (cuòi t r a n h ) : C a n h hai ngù((i p h u nii d a n g
ngòi k h à u da t h ù de lani (pian ào che t h à n Co dc<> t r a n g sue
b a n g dà hoàc b a n g vo so. vo ben (Hoc <\nh \ da ÌÌL'IÌC vìia t h e o
dòi hòc t r a n h ) .
)')


Két thùc, giào vién eó thè néu khài quàt:
"Co thè nói, toàn bó bue tranh dà cho chùng ta mot biéu
tùdng khà sinh dóng ve cupe song cùa bay ngùdi nguyèn thuy.
Nhùng net nói bàt là gì? (dùng lai cho hoc sinh suy nghì).

Dà là mot cuóc song tàp thè vài nhùng vàt chat thàp kem,
day khó khan. Ho luón phài dùdng dàu vói thù dù, vói sii
khàc nghièt cùa thdi tièt. vói nhùng nói vàt va de tìm càc
nguón thùc àn... Tuy vày. ho cùng dà biét che tao còng cu
lao dòng. dàc bièt là bièt dùng lùa. giù lùa va tao ra lùa.
Dièu dò dà dành dàu mot biió<' tièn quan trong, giùp con
ngùdi thoàt kbòi loài dòng vàt va tìing bùóe tièn lèn".
(Nhàn manh cho h(je sinh thày rò con ngùdi dà lao dóng
gian khó de phàt trièn).
4. Hình "Canh san mot con loYi rung"
Sau khi miéu tà cuóc song eùa bay ngùdi nguyèn thuy
qua bue tranh, giào vièn eho hoc sinh quan sàt tièp cành san
mot con Ign rùng. Vièc su dung bue tranh này khóng chi giùp
hoc sinh hièu rò CIK^C song eua ngùdi nguyèn thuy. chù yèu
song bang bài liidm va san bàt, ma con hièu dùdc ràng muòn
san bàt dùdc thù lón, ngiidi nguyèn thuy phai bièt tó ebùc
pbòi hdp vói nhau [hóp tàc trong lao dóng).
xèt
vào
hgp
yèu
chò
va\ .

De giùp hoc sinh quan sàt tòt va rùt ra dxióc nhùng nhàn
dùng dàn. giào vièn eó thè nèu mot vài càu bòi: "Nhìn
bue tranh, em thày nhùng ngùòi nguyèn thuy dà phói
vói nhau nhù thè nào de bàt con lem rùng?". "Vù khi chù
dùng de bàt hit rùng là gì?". "Ho dòn con lon vào mot
nhu thè nàof". "Tai sao lai bàt dùac con Ioli to làn nhù

23


Tu n h ù n g càu boi gdi m«i nhu vàv. hoc s m h sé tu hièu
rò nói dung bue t r a n h , song ebiia thàt day du. (ìiào vièn e()
thè mièli ta khài quàt lai nhu sau: "Xhin vào bue t r a n h .
ehùng ta thày mot so dóng nguoi nguvèn t h i i \ . minh t r a n ,
quàn khó bang vo cày ha\' da t h u . dang barn hd dòn mot con
Idn rùng vào nu")! chó lày le)i r(">i dìing xièn dai d;ìm boàe vàe
n h ù n g t;ìng da lón nèm ehèt eon thù. Con vàt to \ón. hung
dù dà phai khuàt phxic ivxióc sue m a n h tàp thè cxv.x con ngiicà.
(^ua dàv chiing ta t h à \ rò i-àng. eon ngùdi nguvèn thuy
khóng nhùng bièt phàn (Muig n h a u . phòi hd|i chat ebè vói
uh.wi nià con khòn ngoan bièt di")n thii dù vào n h ù n g chó
hhiii \ t u de bàt Chinh n h ù n g dièu nàv dà t;H) cho ho sue
m;mh de ,Nong va \on t.ìi (pia bang chue van nam. .".((^ua dn
giao due V (huc l.ip tilt' tnuiL; lao d(")ng).
Hai

1 hi hn 1(1 ì)(> Idc ni;i/\cn

fhi/\

su' di/ng

ngi/ài rè trén càch hang Dòng Sài" (Hoà

hinìì

"Bu

niàl

Binh)

l)à\ 1,1 mot hinh khài cn. the hièn mot con tini va 3 mat
ngiKii tr('n vach da ó hang Hong Xói thiKx- hiivi'n Lac Thuv.
tinh Hoa Binh • mot bièu hièn smh dóng ve nghè thuàt va
tin nguòng so khai eua ngifdi tinh khòn. HU(ing dàn hoc smh
quan sat kv hmh nav. giao vièn dàn dàt eàe cm nàm eàe v
ed ban. bdi vi. tuv n(>t ve d(in gian nhUng nò chùa dUng nhièu
V nghìa va nhicu net triu tùdng. Ciào vièn mi('u ta kè't hdp
v(ii phàn tich de hoc sinh hièu sàu sàc nói dung hinh ve nhù
sau:
"Hmh ba màt ngUdi dxi^U' khàc d eùa hang Dòng Xòi (Hoà
Hmh), cach màt dàt tu l.òni d('n l.Tóni. vUa tam kh,i( hoa
cua ntn lìLiuoi Nhin vào limh \ è . ( hunii \ ,\ tli.i\ h ii iii;ii njim
21