GIÁO TRÌNH NHỮNG NGUYÊN lý cơ bản của CHỦ NGHĨA mác – LÊNIN

Chương mở đầu
NHẬP MÔN NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN
CỦA CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN
I. KHÁI LƯỢC VỀ CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN
1. Ba bộ phận cấu thành của Chủ nghĩa Mác – Lênin
- Triết học: nghiên cứu những quy luật vận động, phát triển chung nhất của
tự nhiên, xã hội và tư duy; định hướng thế giới quan và phương pháp luận chung
nhất của nhận thức khoa học và thực tiễn cách mạng.
- Kinh tế chính trị: nghiên cứu những quy luật kinh tế của xã hội, đặc biệt là
những quy luật kinh tế của quá trình ra đời, phát triển, suy tàn của phương thức
sản xuất tư bản chủ nghĩa và sự ra đời, phát triển của phương thức sản xuất cộng
sản chủ nghĩa.
- Chủ nghĩa xã hội khoa học là kết quả sự vận dụng thế giới quan, phương
pháp luận triết học và kinh tế chính trị để làm sáng tỏ những quy luật của quá trình
cách mạng xã hội chủ nghĩa, bước chuyển biến lịch sử từ chủ nghĩa tư bản lên
chủ nghĩa xã hội và tiến tới chủ nghĩa cộng sản.
2. Khái lược sự ra đời và phát triển của chủ nghĩa Mác - Lênin
a. Những điều kiện, tiền đề sự ra đời chủ nghĩa Mác
- Điều kiện kinh tế - xã hội
Những năm 40 của thế kỷ XIX, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa ở các
nước Tây Âu đã phát triển mạnh mẽ. Cuộc cách mạng công nghiệp không những
đánh dấu bước chuyển hóa từ nền tảng sản xuất thủ công tư bản chủ nghĩa sang
nền sản xuất đại công nghiệp tư bản chủ nghĩa mà còn làm thay đổi sâu sắc cục
diện xã hội, trước hết là sự hình thành và phát triển của giai cấp vô sản.
Cuộc khủng hoảng kinh tế năm 1825 kéo theo hàng loạt cuộc đấu tranh của
công nhân chống lại chủ nghĩa tư bản, tiêu biểu là:
+ Cuộc khởi nghĩa của công nhân dệt ở Liông (Pháp) năm 1831 va 1834
+ Phong trào Hiến chương (Anh) từ năm 1838 đến năm 1848
+ Cuộc khởi nghĩa của công nhân dệt ở Silêdi (Đức) năm 1844.
Thực tiễn cách mạng của giai cấp vô sản yêu cầu khách quan là nó cần phải
có lý luận khoa học. Chủ nghĩa Mác ra đời là sự đáp ứng yêu cầu khách quan đó;

đồng thời chính thực tiễn cách mạng đó cũng trở thành tiền đề thực tiễn cho sự
khái quát và phát triển lý luận cua chủ nghĩa Mác
- Tiền đề lý luận
Chủ nghĩa Mác ra đời còn là kết quả của sự kế thừa tinh hoa di sản lý luận
của nhân loại như:
+Triết học cổ điển Đức, đặc biệt là triết học của G.Hêghen (George
W.Friedrich Hegel, 1770-1831) và L.Phơ bách (Ludwig Feuerbach, 1804-1872).
1


G.Hêghen đã diễn đạt được nội dung của phép biện chứng dưới dạng lý
luận thông qua hệ thống các quy luật, phạm trù. Trên cơ sở phê phán C.Mác và
Ph.Ăngghen đã thừa để xây dựng phép biện chứng duy vật.
Với Phơ bách, mặc dù còn nhiều hạn chế về quan điểm liên quan đến các
vấn đề xã hội; song, C.Mác và Ph.Ăngghen đánh giá cao vai trò tư tưởng của Phơ
bách trong cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo, khẳng định giới tự
nhiên là tính thứ nhất, tồn tại vĩnh viễn, không phụ thuộc vào ý thức của con người.
đã tạo tiền đề cho bước chuyển biến của C.Mác và Ph.Ăngghen từ thế giới quan
duy tâm sang thế giới quan duy vật.
+ Kinh tế chính trị cổ điển Anh như A.Xmít (Adam Smith, 1723-1790) và
Đ.Ricácđô (David Ricardo, 1772-1823) đã góp phần tích cực vào quá trình hình
thành quan niệm duy vật về lịch sử của chủ nghĩa Mác.
A.Xmít và Đ.Ricácđô là những người mở đầu lý luận về giá trị trong kinh tế
chính trị học bằng việc xây dựng học thuyết về giá trị lao động. Các ông đã đưa ra
những kết luận quan trọng về giá trị và nguồn gốc của lợi nhuận, về tính chất của
quá trình sản xuất vật chất, về những quy luật kinh tế khách quan để Mác kế thừa
xây dựng nên lý luận về giá trị thặng dư, luận chứng về bản chất bóc lột của chủ
nghĩa tư bản.
+ Chủ nghĩa xã hội không tưởng có các nhà tư tưởng tiêu biểu như: H.Xanh
Ximông (Henri De Saint Simon, 1760-1825), S.Phuriê (Charles Fourier, 1772-1837)

người Pháp và R. Ôoen (Robert Owen, 1771-1858) người Anh. Chủ nghĩa xã hội
không tưởng thể hiện đậm nét tinh thần nhân đạo, phê phán mạnh mẽ chủ nghĩa
tư bản trên cơ sở vạch trần cảnh khốn cùng cả về vật chất lẫn tinh thần của người
lao động trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa và đã đưa ra nhiều quan điểm cũng
như dự đoán về xã hội tương lai. Song, chủ nghĩa xã hội không tưởng đã không
luận chứng được một cách khoa học về bản chất của chủ nghĩa tư bản, không phát
hiện được quy luật vận động của chủ nghĩa tư bản và vai trò, sứ mệnh của giai
cấp công nhân với tư cách là lực lượng xã hội có khả năng xóa bỏ chủ nghĩa tư
bản để xây dựng một xã hội bình đẳng, không có bóc lột. Trên tinh thần nhân đạo
đó nó đã trở thành những tiên đề lý luận cho chủ nghĩa xã hội khoa học.
- Tiền đề khoa học tự nhiên
Cùng với những điều kiện kinh tế – xã hội, tiền đề lý luận, thì những thành
tựu khoa học tự nhiên cũng khẳng định tính đúng đắn của chủ nghĩa Mác:
+ Định luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng ( Ra đời vào giữa TKXIX do
Mayer, Helmholt, Faraday, Joule, Lence…) chứng minh về các hình thức vận động
không tách rời nhau của vật chất, sự chuyển hóa lẫn nhau và được bảo toàn
+ Thuyết tiến hóa ( Ra đời giữa TKXIX do Charles Darwin, nhà sinh vật học
người Anh) đã đem lại cơ sở khoa học về sự phát sinh, phát triển đa dạng bởi tính
di truyền, biến dị và mối liên hệ hữu cơ giữa các loài thực vật, động vật trong quá
trình chọn lọc tự nhiên.
2


+ Thuyết tế bào ( Ra đời năm 1839, do hai nhà sinh vật học người Đức là
Scheiden và Schwan) đã xác định sự thống nhất về mặt nguồn gốc, hình thái và
cấu tạo vật chất của cơ thể thực vật, động vật và giải thích quá trình phát triển
trong mối liên hệ của chúng.
Quy luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng, thuyết tiến hóa và thuyết tế
bào là những thành tựu khoa học bác bỏ tư duy siêu hình và quan điểm thần học
về vai trò của ” Đấng sáng tạo”; khẳng định tính đúng đắn quan điểm về thế giới

vật chất vô cùng, vô tận, tự tồn tại, tự vận động, tự chuyển hóa của thế giới quan
duy vật biện chứng; khẳng định tính khoa học của tư duy biện chứng duy vật trong
nhận thức và thực tiễn.
Như vậy, sự ra đời cuả chủ nghĩa Mác là hiện tượng hợp quy luật; nó vừa là
sản phẩm của điều kiện kinh tế xã hội đương thời, của tri thức nhân loại thể hiện
trong các lĩnh vực khoa học, vừa là sản phẩm năng lực tư duy và tinh thần nhân
văn của những người sáng lập ra nó.
b. Giai đoạn hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác
-Giai đoạn hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác do C.Mác và Ph.Ăngghen
thực hiện diễn ra từ những năm 1842, 1843 đến những năm 1847, 1848.
C.Marx: 5/5/1818 - 14/3/1883. Friedrich Engels: 28/11/1820 - 5/8/1895.

Những tác phẩm chính: như Bản thảo kinh tế – triết học năm 1844 (C.Mác),
Gia đình thần thánh (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1845), Luận cương về Phơ bách
(C.Mác, 1845), Hệ tư tưởng Đức (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1845 - 1846), v.v… đã
thể hiện rõ nét việc C.Mác và Ph.Ăngghen kế thừa tinh hoa quan điểm duy vật và
phép biện chứng của các bậc tiền bối để xây dựng thế giới quan duy vật biện
chứng và phép biện chứng duy vật.
Đến tác phẩm Sự khốn cùng của triết học (C.Mác, 1847) và Tuyên ngôn của
Đảng Cộng sản (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1848), chủ nghĩa Mác đã được trình bày
như một chỉnh thể các quan điểm nền tảng với ba bộ phận lý luận cấu thành. Trong
tác phẩm Sự khốn cùng của triết học, C.Mác đã đề xuất những nguyên lý của chủ
nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa xã hội khoa học và bước đầu thể hiện tư
tưởng về giá trị thặng dư. Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản là văn kiện có tính
cương lĩnh đầu tiên của chủ nghĩa Mác. Trong tác phẩm này, cơ sở triết học được
thể hiện sắc sảo trong sự thống nhất hữu cơ với các quan điểm kinh tế và các
quan điểm chính trị - xã hội. Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản là tác phẩm bước
đầu đã chỉ ra những quy luật vận động của lịch sử, thể hiện tư tưởng cơ bản về lý
luận hình thái kinh tế – xã hội. Theo tư tưởng đó, sản xuất vật chất có vai trò quyết
3

định sự tồn tại và phát triển của xã hội; phương thức sản xuất vật chất quyết định
quá trình sinh hoạt, đời sống chính trị và đời sống tinh thần của xã hội. Tuyên ngôn
của Đảng Cộng sản cũng cho thấy từ khi có giai cấp thì lịch sử phát triển của xã
hội là lịch sử đấu tranh giai cấp, giai cấp vô sản chỉ có thể tự giải phóng mình nếu
đồng thời và vĩnh viễn giải phóng toàn thể nhân loại. Với những quan điểm cơ bản
này, C.Mác và Ph.Ăngghen đã sáng lập ra chủ nghĩa duy vật lịch sử.
Vận dụng chủ nghĩa duy vật lịch sử vào việc nghiên cứu toàn diện phương
thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, C.Mác đã phát hiện ra rằng: việc tách những
người sản xuất nhỏ khỏi tư liệu sản xuất bằng bạo lực là khởi điểm của sự xác lập
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Người lao động không còn tư liệu sản
xuất để tự mình thực hiện các hoạt động lao động, cho nên muốn lao động để có
thu nhập, người lao động buộc phải bán sức lao động của mình cho nhà tư bản.
Sức lao động đã trở thành một loại hàng hóa đặc biệt, người bán nó trở thành công
nhân làm thuê cho nhà tư bản. Giá trị do lao động của công nhân tạo ra lớn hơn
giá trị sức lao động của họ, hình thành nên giá trị thặng dư nhưng nó lại không
thuộc về người lao động mà thuộc về người nắm giữ tư liệu sản xuất, là nhà tư
bản.
Như vậy, bằng việc tìm ra nguồn gốc của việc hình thành giá trị thặng dư,
C.Mác đã chỉ ra bản chất của sự bóc lột tư bản chủ nghĩa, cho dù bản chất này đã
bị che đậy bởi quan hệ tiền - hàng.
Lý luận về giá trị thặng dư được C.Mác và Ph.Ăngghen nghiên cứu và trình
bày toàn diện, sâu sắc trong bộ Tư bản. Lý luận này đã trình bày hệ thống các quy
luật vận động và phát triển của xã hôi, cho thấy sự vận động và phát triển ấy là
một quá trình lịch sử - tự nhiên thông qua sự tác động biện chhứng giữa lực lượng
sản xuất và quan hệ sản xuất; giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng.
Tư tưởng duy vật về lịch sử, về cách mạng vô sản tiếp tục được phát triển
trong tác phẩm Phê phán cương lĩnh Gôta (C.Mác, 1875). Trong tác phẩm này,
những vấn đề về nhà nước chuyên chính vô sản, về thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư

bản lên chủ nghĩa xã hội, những giai đoạn trong quá trình xây dựng chủ nghĩa
cộng sản, v.v…
c. Giai đoạn bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác
- Bối cảnh lịch sử và nhu cầu bảo vệ, phát triển chủ nghĩa Mác.
Những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản đã phát triển
sang một giai đoạn mới là giai đoạn chủ nghĩa đế quốc. Bản chất bóc lột và thống
trị của chủ nghĩa tư bản ngày càng bộc lộ rõ nét; mâu thuẫn trong xã hội tư bản
ngày càng sâu sắc mà điển hình là mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và vô sản. Tại
các nước thuộc địa, cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa đế quốc tạo nên sự thống
nhất giữa cách mạng giải phóng dân tộc với cách mạng vô sản, giữa nhân dân các
nước thuộc địa với giai cấp công nhân ở chính quốc. Trung tâm của các cuộc cách
mạng giai đoạn này là nước Nga. Giai cấp vô sản và nhân dân lao động Nga dưới
sự lãnh đạo của Đảng Bônsêvích đã trở thành ngọn cờ của cách mạng thế giới.
4


- Vai trò V.I.Lênin đối với việc bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác
Vladimir Ilich Lenin, sinh ngày 22/4/1870 tại Xim biếc (Simbirsk) nước Nga trong
một gia đình trung lưu, cha là giáo viên dạy lịch sử và tiếng Latinh có tư tưởng tiến
bộ. V.I.Lênin tốt nghiệp thủ khoa ngành Luật Đại học Saint Peterburg năm 1891.
V.I.Lênin là người kế sự nghiệp của C.Mác và Ph. Ăngghen.
Quá trình V.I.Lênin bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác có thể chia thành ba
thời kỳ, tương ứng với ba nhu cầu cơ bản khác nhau của thực tiễn, đó là:
+ Thời kỳ từ 1893 đến 1907
+ Thời kỳ từ 1907 đến 1917
+ Thời kỳ từ sau khi Cách mạng xã hội chủ nghĩa Tháng Mười Nga thành
công (1917) đến khi V.I.Lênin từ trần ( 21/1/1924).
Những tác phẩm Những “người bạn dân là thế nào” và họ đấu tranh chống
những người dân chủ – xã hội ra sao? (1894) của V.I.Lênin vừa phê phán tính chất
duy tâm và những sai lầm nghiêm trọng của phái dân túy khi nhận thức những vấn

đề lịch sử – xã hội, vừa vạch ra ý đồ của họ khi muốn xuyên tạc chủ nghĩa Mác
bằng cách xóa nhòa ranh giới giữa phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác
với phép biện chứng duy tâm của Hêghen.
Trong tác phẩm Làm gì? (1902) V.I.Lênin đã phát triển quan điểm của chủ
nghĩa Mác về các hình thức đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản trước khi giành
chính quyền.
Cuộc cách mạng Nga 1905 – 1907 thất bại. Thực tiễn cuộc cách mạng này
được V.I.Lênin tổng kết trong tác phẩm Hai sách lược của đảng dân chủ – xã hội
trong cách mạng dân chủ (1905). đã được Lênin phát triển những vấn đề về
phương pháp cách mạng, nhân tố chủ quan và nhân tố khách quan, vai trò của
quần chúng nhân dân, vai trò của các đảng chính trị, v.v… trong cách mạng tư sản
giai đoạn đế quốc chủ nghĩa.
Những năm 1907 – 1917 là những năm vật lý học có cuộc khủng hoảng về
thế giới quan đã tác động đến việc xuất hiện nhiều tư tưởng duy tâm theo quan
điểm của chủ nghĩa Makhơ phủ nhận chủ nghĩa Mác. V.I.Lênin đã tổng kết toàn bộ
thành tựu khoa học tự nhiên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX; tổng kết những sự
kiện lịch sử giai đoạn này để viết tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh
nghiệm phê phán (1909). Bằng việc đưa ra định nghĩa về vật chất, mối quan hệ
giữa vật chất và ý thức, giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, những nguyên tắc của
nhận thức, v.v…
Trong tác phẩm Ba nguồn gốc và ba bộ phận cấu thành chủ nghĩa Mác
(1913), về phép biện chứng trong Bút ký triết học (1914 – 1916), về nhà nước
chuyên chính vô sản, bạo lực cách mạng, vai trò của Đảng Cộng Sản và con
đường xây dựng chủ nghĩa xã hội trong Nhà nước và cách mạng (1917), v.v…
Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 mở ra một thời đại mới – thời đại
quá độ từ chủ nghĩa tư bản đi lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi toàn cầu. Sự kiện
5


này làm nảy sinh những nhu cầu mới về lý luận mà C.Mác, Ph.Ăngghen chưa

được đặt ra. V.I.Lênin đã tổng kết thực tiễn cách mạng của quần chúng nhân dân,
tiếp tục bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác về sự thắng lợi của giai cấp vô sản, về
chiến lược và sách lược của các đảng vô sản trong điều kiện lịch sử mới, về thời
kỳ quá độ, về kế hoạch xây dựng chủ nghĩa xã hội theo chính sách kinh tế mới
(NEP), v.v… qua một loạt các tác phẩm nổi tiếng như: Bệnh ấu trĩ “tả khuynh”
trong phong trào cộng sản (1920), Lại bàn về công đoàn, về tình hình trước mắt và
về những sai lầm của các đồng chí Tơrốtxki và Bukharin (1921), Về chính sách
kinh tế mới (1921), Bàn về thuế lương thực (1921), v.v…
Ngày 30/8/1918, V.I.Lênin bị bọn” xã hội cách mạng” mưu sát. Ong mất ngày
21/1/1924 tại làng Gorki( ngoại ô Matxcơva).
Với những cống hiến to lớn ở cả ba bộ phận lý luận cấu thành chủ nghĩa
Mác, tên tuổi của V.I.Lênin đã gắn liền với chủ nghĩa này, đánh dấu bước phát
triển toàn diện của chủ nghĩa Mác thành chủ nghĩa Mác – Lênin.
d. Chủ nghĩa Mác – Lênin và thực tiễn phong trào cách mạng thế giới
Cuộc cách mạng tháng 3 năm 1871 ở Pháp (Công xã Pari) có thể coi đây một
nhà nước kiểu mới – nhà nước chuyên chính vô sản được thành lập.
Tháng 8 năm 1903 Đảng Bônsêvích Nga được thành lập đến năm 1905 đã
thực hiện một cuộc diễn tập đầu tiên của giai cấp vô sản, đến tháng Mười năm
1917, cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa thắng lợi mở ra một kỷ nguyên mới cho
nhân loại, chứng minh tính hiện thực của chủ nghĩa Mác – Lênin trong lịch sử.
Năm 1919, Quốc tế Cộng sản được thành lập; năm 1922, Liên bang Cộng hòa Xã
hội chủ nghĩa Xô - viết ra đời. Với sức mạnh của liên minh, công cuộc chống phátxít trong Chiến tranh thế giới lần thứ II không chỉ bảo vệ được thành quả của giai
cấp vô sản mà còn đưa chủ nghĩa xã hội phát triển ra ngoài biên giới LiênXô, hình
thành nên cộng đồng các nước xã hội chủ nghĩa do Liên Xô dẫn đầu, với các
thành viên như Mông Cổ, Ba Lan, Rumani, Hunggari, Việt Nam, Tiệp Khắc, Nam
Tư, Anbani, Bungari, Cộng hòa dân chủ nhân dân Triều Tiên, Cộng hòa dân chủ
Đức, Trung Quốc, Cu Ba. Sự kiện này đã làm cho chủ nghĩa tư bản không còn là
hệ thống duy nhất.
Những sự kiện trên đã cổ vũ mạnh mẽ phong trào cách mạng của giai cấp
công nhân toàn thế giới; thức tỉnh, cổ vũ mạnh mẽ phong trào đấu tranh giải phóng

của nhân dân các nước thuộc địa. Vai trò định hướng của chủ nghĩa Mác – Lênin
đã đem lại những thành quả lớn lao cho sự nghiệp vì hòa bình, độc lập dân tộc,
dân chủ và tiến bộ xã hội, và ngay cả khi hệ thống xã hội chủ nghĩa bị khủng
hoảng và rơi vào thoái trào thì tư tưởng xã hội chủ nghĩa vẫn tồn tại, chủ nghĩa xã
hội vẫn được khẳng định ở nhiều quốc gia và chiều hướng đi theo con đường xã
hội chủ nghĩa ở các nước khu vực Mỹ Latinh.
II. ĐỐI TƯỢNG, MỤC ĐÍCH, PHƯƠNG PHÁP HỌC TẬP, NGHIÊN CỨU
1. Đối tượng và mục đích của việc học tập, nghiên cứu
6


Đối tượng nghiên cứu của chủ nghĩa Mác – Lênin, bao gồm triết học, kinh
tế- chính trị, chủ nghĩa xã hội khoa học.
Mục đích của việc học tập, nghiên cứu môn học “Những nguyên lý cơ bản
của chủ nghĩa Mác – Lênin” là: nắm vững những quan điểm khoa học, cách mạng,
nhân văn của chủ nghĩa Mác – Lênin; hiểu rõ cơ sở lý luận quan trọng nhất của tư
tưởng Hồ Chí Minh, đường lối cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam, trên cơ
sở đó xây dựng thế giới quan, phương pháp luận khoa học, nhân sinh quan cách
mạng, xây dựng niềm tin và lý tưởng cách mạng.
2. Một số yêu cầu cơ bản về phương pháp học tập, nghiên cứu
- Thứ nhất, những luận điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin được thể hiện trong
những bối cảnh cụ thể khác nhau, nhằm giải quyết những vấn đề cụ thể khác
nhau; học tập, nghiên cứu chủ nghĩa Mác – Lênin cần phải hiểu thực chất của nó;
chống học theo lối kinh viện, giáo điều.
- Thứ hai, sự hình thành, phát triển những luận điểm của chủ nghĩa Mác –
Lênin là một quá trình. Trong quá trình ấy, những luận điểm của chủ nghĩa Mác –
Lênin có quan hệ mật thiết với nhau, bổ sung, hỗ trợ nhau; vì vậy, học tập, nghiên
cứu mỗi luận điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin phải đặt chúng trong mối liên hệ với
các luận điểm khác để thấy được sự thống nhất trong tính đa dạng và nhất quán
của mỗi tư tưởng nói riêng, của toàn bộ chủ nghĩa Mác – Lênin nói chung.

- Thứ ba, học tập, nghiên cứu những nguyên lý chủ nghĩa Mác – Lênin là để
hiểu rõ cơ sở lý luận của tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối cách mạng của Đảng
Cộng sản Việt Nam trong từng giai đoạn lịch sử.
- Thứ tư, học tập, nghiên cứu, những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác
– Lênin để đáp ứng những yêu cầu của con người Việt Nam trong giai đoạn mới;
vì vậy, phải tự giáo dục, tu dưỡng và rèn luyện để từng bước hoàn thiện mình
trong đời sống cá nhân cũng như trong đời sống cộng đồng xã hội.
- Thứ năm, chủ nghĩa Mác – Lênin không phải là hệ thống lý luận bất biến,
mà trái lại đó là hệ thống lý luận không ngừng phát triển trên cơ sở phát triển của
thực tiễn thời đại; vì vậy, quá trình học tập, nghiên cứu những nguyên lý cơ bản
của chủ nghĩa Mác – Lênin đồng thời cũng phải là quá trình tổng kết, đúc kết kinh
nghiệm để góp phần phát triển tính khoa học vốn có của nó.

7


Chương I
CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
I. VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Sự đối lập của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
Trong quá trình nhận thức thế giới, mọi triết học đều phải trả lời cu hỏi thế
giới xung quanh ta l gì, do đâu mà có, chúng có thực hay không? Vì vậy, vấn đề
tồn tại của thế giới có thực hay không đ được đặt ra cho cả triết học Phương
Đông lẫn triết học Phương Tây, cả duy tâm lẫn duy vật. Nhìn chung cc nhà triết
học duy tâm đều xem tồn tại của thế giới là do có một lực lượng tinh thần siêu
nhiên có trước, sáng tạo ra thế giới. Thế giới vật chất đang tồn tại chỉ là bản sao
của thế giới tinh thần. Chủ nghĩa duy vật phủ nhận giả thuyết này và cho rằng
bản chất của thế giới là vật chất, không sinh ra, không mất đi, luôn luôn vận
động từ trạng thái này sang trạng thái khác, tồn tại khách quan. Trên cơ sở đó
mà mọi triết họcđều phải giải quyết hai vấn đề:

+ Một là, giữa ý thức và vật chất, cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào
quyết định cái nào?
+ Hai là, tư duy của con người có phản ánh trung thực thế giới khách quan
không? Con người có khả năng nhận thức thế giới hay không?
- Để giải đáp hai vấn đề nêu trên mà trong lịch sử triết học đ hình thnh cc
trường phái triết học khác nhau, nhưng chung quy, cũng chỉ có hai trường phái là
duy tâm và duy vật.
2. Các trường phái triết học
a. Triết học duy tâm:
Cùng là chủ nghĩa duy tâm, nhưng triết học duy tâm khch quan coi ý thức
như là một cái gì huyền bí, cĩ trước thế giới vật chất, sinh ra mọi sự vật. Được
Pla-tôn gọi là “ý niệm” cịn Hê-ghen gọi là “ý niệm tuyệt đối” (Có thể coi đó là một
lực lượng siêu nhiên huyền bí có quyền năng tuyệt đối ). Cịn triết học duy tâm
chủ quan đại biểu là Béc – cơ – li, Hi – um, Phích – tơ cũng cho rằng ý thức có
trước, nhưng không phải là một lực lượng siêu nhiên huyền bí từ bên ngoài đưa
vào mà họ coi cảm giác của con người quyết định tồn tại ( không“ cảm giác”
được, thì sự vật không có ). Ngoài ra còn có thuyết nhị nguyên, coi vật chất và ý
thức là hai nguyên thể đầu tiên, cùng tồn tại độc lập. Thực chất, thuyết nhị
nguyên cũng là một dạng của chủ nghĩa duy tâm.
8


Tóm lại: triết học duy tâm đã tuyệt đối hoá vai trị của ý thức, phủ nhận
hiện thực khách quan, phủ nhận khả năng nhận thức của con người, làm cho
con người trở nên thụ động, bất lực trước mọi hiện tượng tự nhiên, xã hội. Do
đó triết học duy tâm thường được tôn giáo sử dụng làm cơ sở lý luận để giải
thích thế giới xung quanh chúng ta do đâu mà có, con người từ đầu sinh ra, chết
rồi sẽ đi về đâu. Tuy nhiên cũng có sự khác nhau giữa duy tâm trong triết học
với duy tâm trong tôn giáo. Thế giới quan tôn giáo, lịng tin đóng vai trị chủ đạo,
cịn chủ nghĩa duy tm trong triết học lại là sản phẩm của tư duy trừu tượng.

b.Triết học duy vật:
+ Mở đầu là triết học duy vật ngây thơ chất phác thời cổ đại. Tiêu biểu là
triết học Trung Quốc, Ấn Độ và Hy Lạp. Thời kỳ này các nhà triết học duy vật
cũng đ khẳng định thế giới xung quanh chúng ta là thế giới vật chất, không do ai
sinh ra, không mất đi, nhưng lại đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ
thể nào đó.
+ Triết học duy vật siu hình đại biểu là Tô – mát – hốp – xơ người Anh
(1588-1679 ). Quan niệm, các sự vật hiện tượng tồn tại biệt lập không phụ thuộc
vào nhau, không coi đấu tranh giữa các mặt đối lập là nguồn gốc là động lực
của sự phát triển. Tuy không phản ánh đúng hiện thực, nhưng triết học duy vật
siêu hình cũng đã góp phần không nhỏ vô việc chống lại thế giới quan duy tâm
và tôn giáo thời bấy giờ.
+ Chủ nghĩa duy vật biện chứng do Mác và Ăng – ghen xây dựng vào
những năm 40 của thế kỷ XIX, sau đó được Lênin phát triển. Ngay từ khi mới ra
đời nó đã khắc phục được hạn chế của chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại,
chủ nghĩa duy vật siêu hình, vì nó đã phản ánh đúng hiện thực khách quan, nó
đã trở thành công cụ giúp những lực lượng tiến bộ chinh phục và cải tạo thế giới
II. QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC VÀ MỐI
QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
1. Phạm trù vật chất.
a. Các quan điểm duy vật trước Mác quan niệm về vật chất.
Ngay từ thời cổ đại các nhà triết học duy vật cũng đã phủ nhận vai trị của
thần linh sinh ra thế giới vật chất. Nhưng, để trả lời cho câu hỏi cái gì đã sinh ra
mọi sự vật trong thế giới này. Trên tinh thần ấy mà các nhà triết học duy vật thời
cổ đại đã cố gắng đi tìm và giải thích cội nguồn của thế giới vật chất. Do trình độ
9


của khoa học chưa phát triển, sự hiểu biết còn giới hạn, vì vậy hầu hết các nhà
triết học thời đó đều cho rằng cái đầu tiên tạo nên thế giới vật chất là một dạng

vật chất cụ thể nào đó như: nước, lửa, không khí… về sau Đê –mô – crít ước
đoán dạng vật chất đầu tiên tạo nên các sự vật, hiện tượng trong thế giới vật
chất là nguyên tử, và từ đó dẫn đến thói quen xem vật chất là một vật thể ban
đầu nào đó, có giới hạn cuối cùng, không biến đổi, không thể phân chia. Quan
điểm này càng được khẳng định ở thế kỷ XVIII khi Niu – tơn phát hiện dạng vật
chất có khối lượng nhỏ nhất là nguyên tử và từ đó trở đi người ta đ đồng nhất
vật chất với nguyên tử. Nhưng đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX khoa học tự
nhiên phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là khoa học vật lý. Ví dụ: năm 1895 Rơn –
ghen phát hiện ra tia X. 1896 Béc – cơ – nen pht hiện ra hiện tượng phóng xạ
của nguyên tố Uran; 1897 Tôm – xơn phát hiện điện, điện tử; 1898 – 1902 ơng
b Ma – ri – quy – ri khám phá ra các chất phóng xạ. Tất cả những phát hiện đó
đã nói lên rằng, nguyên tử không phải l phần tử nhỏ nhất, mà nó còn có thể bị
phân rã chuyển hóa, lợi dụng cơ hội này các nhà triết học duy tâm đã phản
công. Rằng: không có thế giới vật chất, vật chất đã biến mất, đã gây ra một cuộc
khủng hoảng về thế giới quan của chủ nghĩa duy vật, từ đó đã có một số nhà
triết học đang từ chủ nghĩa duy vật siêu hình máy móc đã chuyển sang chủ
nghĩa hoài nghi rồi ngã về chủ nghĩa duy tâm. Lênin cho rằng: đó là “một bước
ngoặt nhất thời, là một thời kỳ ốm đau của lịch sử khoa học và triết học, một
chứng bệnh của trưởng thành ”. Để giải quyết cuộc khủng hoảng này. Lênin đã
khái quát những thành tựu mới nhất của khoa học thời đó, ông đã đưa ra định
nghĩa về vật chất, một định nghĩa mà cho tới nay các khoa học hiện đại vẫn phải
thừa nhận tính đúng đắn của nó.
b. Định nghĩa vật chất của Lênin: “ vật chất là một phạm trù (khái niệm )
triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm
giác, được cảm giác của chúng ta sao lại, chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại
không lệ thuộc vào cảm giác ”.
- Định nghĩa vật chất của Lênin có hai vấn đề cơ bản cần nắm vững:
+ Vấn đề thứ nhất: vật chất là một khái niệm dùng để chỉ thực tại khách
quan... Có nghĩa là thế giới xung quanh chúng ta có vô vàn các sự vật và hiện
tượng khác nhau nhưng chúng đều có chung một đặc tính giống nhau, là tính

vật chất (tồn tại khách quan, không sinh ra, không mất đi). Do đó, chúng ta
10


không được nhầm lẫn khái niệm vật chất nói chung với các sự vật cụ thể. Các
sự vật cụ thể nó có quá trình sinh ra rồi mất đi, nhưng tính vật chất của nó
không mất đi mà nó chỉ chuyển từ dạng vật chất cụ thể này sang dạng vật chất
cụ thể khác thông qua vận động, do đó, một hình thức vận động nào đó của vật
chất mất đi, tất yếu sẽ nảy sinh một hình thức vận động khác thay thế. Như vậy,
vật chất không biến mất, vật chất không phải là vô hình mà người ta vẫn có thể
biết được vật chất tồn tại dưới dạng các sự vật cụ thể khác thông qua vận động.
+ Vấn đề thứ hai: vật chất là một khái niệm dùng để chỉ thực tại khách
quan, đem lại cho con người cảm giác, có nghĩa là, thế giới khách quan tác động
vào các giác quan của con người, nhờ có sự phản xạ của hệ thần kinh chuyển
về bộ óc mà con người nhận biết được nó là cái gì, (tức ý thức). Như vậy, vật
chất là cái phải có trước, ý thức cĩ sau. Ý thức chỉ là sự sao lại, chụp lại, chép lại
(lưu giữ lại trong bộ óc). Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
- Định nghĩa vật chất của Lênin bao gồm những nội cơ bản sau đây:
+ Một là, định nghĩa đã khái quát được thuộc tính bản chất nhất của vật
chất là tồn tại khách quan không phụ thuộc vào ý thức của con người, không
sinh ra không mất đi, mà chỉ chuyển hoá từ dạng này sang dạng khác.
+ Hai là, định nghĩa vật chất của Lênin đã giải đáp được vấn đề cơ bản
của triết học. Vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết định ý thức.
+ Ba là, định nghĩa vật chất của Lênin đã khắc phục được tính siêu hình
của chủ nghĩa duy vật cũ quy vật chất vo một dạng tồn tại cụ thể no đó, bác bỏ
những quan niệm sai lầm của chủ nghĩa duy tâm ( ý thức có trước ).
+ Bốn là, định nghĩa vật chất của Lênin là cơ sở cho các khoa học phát
triển, đem lại niềm tin cho con người trong việc nhận thức và cải tạo thế giới
bằng chính sức lực, trí tuệ của chính mình chứ không phải chờ đợi ở một phép
màu nào đó.

Tóm lại, định nghĩa vật chất của Lênin đã bao quát được cả về thế giới
quan cũng như về phương pháp luận, cả về lý luận và thực tiễn. Nó đã khắc
phục được tư tưởng của triết học duy vật chất phác, triết học siêu hình, là cơ sở
lý luận vững chắc để bác bỏ triết học duy tâm một cách triệt để, vạch đường cho
khoa học và những tư tưởng tiến bộ.
c. Vật chất và các hình thức tồn tại của nó
11


- Theo Ph.Ăng - ghen: “ Vận động được hiểu theo nghĩa chung nhất là bao
gồm tất cả mọi sự thay đổi diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản
cho đến tư duy ”, vận động là sự biến đổi nói chung. Vận động “ là thuộc tính cố
hữu của vật chất ”. Vận động “ là phương thức tồn tại của vật chất ”. Điều này có
nghĩa là người ta biết được vật chất tồn tại dưới các dạng cụ thể thông qua vận
động ở giai đoạn đứng im tương đối. Thông qua vận động mà các dạng vật chất
biểu hiện, bộc lộ nó là cái gì. Do đó, không thể có vật chất mà không có vận
động và ngược lại không có sự vận động nào lại không phải là vận động của vật
chất, không thuộc về vật chất.
Với tính cách vận động “là thuộc tính cố hữu của vật chất”, tự thân vận
động. Nguyên nhân của sự vận động ấy là do kết quả sự tác động lẫn nhau của
chính các thành tố nội tại trong cấu trúc của vật chất gây ra. Do đó vận động của
vật chất là vô tận, không sinh ra, không mất đi là một thuộc tính không thể tách
rời vật chất. Nếu một hình thức vận động nào đó của vật chất mất đi, tất yếu sẽ
nảy sinh một hình thức vận động khác thay thế. Trên tinh thần đó, chủ nghĩa duy
vật biện chứng khẳng định, vận động là phương thức tồn tại, là thuộc tính cố
hữu của vật chất, bao gồm tất cả mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, từ sự vật
nhỏ như là nguyên tử, tế bào của thực vật, động vật cho đến các thiên thể, các
hành tinh trong vũ trụ cho đến tư duy đều vận động không ngừng...Trong quá
trình tồn tại các sự vật, hiện tượng không những vận động mà chúng còn có liên
hệ với nhau, không tách rời nhau, ràng buộc lẫn nhau, mối liên hệ ấy không

những chỉ xảy ra giữa sự vật này với sự vật khác mà ngay trong bản thân một
sự vật, hiện tượng cũng đã có mối liên hệ.
Ví dụ, trong một nguyên tử có các hạt prôtôn và nơtron tạo thành hạt nhân
(mang điện dương +), còn các lectrơn xoay xung quanh hạt nhân với tốc độ rất
lớn (mang điện âm -) đối lập với nhau, nhưng những mặt đối lập trái ngược
nhau ấy chúng lại có liên hệ với nhau, ảnh hưởng lẫn nhau, tác động lẫn nhau,
không thể thiếu nhau. Hoặc trong một tế bào ta cũng thấy, mỗi bộ phận của tế
bào đảm nhận những chức năng riêng biệt, nhưng chúng đều có mối liên hệ với
nhau thành một chỉnh thể.
Hoặc giữa trái đất của chúng ta với các hành tinh trong hệ mặt trời cũng
không ngừng vận động và có mối liên hệ ràng buộc lẫn nhau bằng lực hút và lực
đẩy, còn trong x hội thì những mối liên hệ lại càng phức tạp hơn, như sự liên hệ
12


giữa công nghiệp với nông nghiệp, giữa chăn nuôi với trồng trọt, giữa sản xuất
với tiêu dùng, và trong sự phát triển cũng là kết quả của sự liên hệ nối tiếp kế
thừa của quá trình trước với các quá trình sau. Những mối liên hệ đó hình thành
khách quan ngồi ý chí của con người, nó là hiện tượng khách quan vốn có của
các sự vật hiện tượng cả ở trong tự nhiên, xã hội và tư duy.
Nguồn gốc của mọi sự vận động nằm ngay bên trong bản thân của sự vật,
chứ không phải từ bên ngoài, tức “tự thân vận động”. Nhờ có sự vận động, vật
chất mới bộc lộ ra là cái gì. Cho nn muốn nhận thức được sự vật phải nghiên
cứu chúng trong trạng thái vận động, vì vậy nhiệm vụ của mọi khoa học không
có gì khác là nghiên cứu sự vận động của vật chất.
d. Những hình thức vận động cơ bản của vật chất:
+ Một là, vận động cơ học của các vật thể trong không gian.
+ Hai là, vận động vật lý, là sự vận động của các phân tử, các hạt cơ bản
+ Ba là, vận động hóa học là các quá trình hóa hợp và phân giải các chất.
+ Bốn là, vận động sinh vật là sự trao đổi chất trong cơ thể sống.

+ Năm là, vận động xã hội là sự thay thế các hình thái kinh tế - xã hội.
Mỗi hình thức vận động cơ bản lại bao hàm rất nhiều hình thức vận động
khác nhau, song lại có quan hệ với nhau. Hình thức vận động cao được thực
hiện thông qua các hình thức vận động thấp. Nếu không có sự thay đổi hĩa học
thì sẽ không có sự thay đổi về nhiệt độ; nếu không có sự vận động của vô cơ,
thì cũng không có đời sống hữu cơ.
e. Vận động và đứng im:
- Mọi sự vật, hiện tượng đều vận động, đứng im chỉ là tạm thời
- Đứng im chỉ xảy ra trong một quan hệ nhất định, ví dụ: con tàu đứng im
là trong mối quan hệ với bến cảng, còn trong mối quan hệ với mặt trời và các
thiên thể khác thì nó đang vận động trong sự vận động của trái đất.
- Đứng im chỉ xảy ra với một hình thức vận động nào đó, chứ không phải
với mọi hình thức vận động trong cùng một lúc. Nói con tàu đứng im nhưng
trong bản thân nó thì sự vận động về vật lý, vận động về hoá học vẫn đang diễn
ra.
- Đứng im, tức là vận động trong thăng bằng, dưới dạng sự vật cụ thể.
13


- Đứng im chỉ là tạm thời, nghĩa là không có sự vật nó tồn tại vĩnh viễn.
f. Vật chất vận động trong không gian và thời gian
- Vật chất luôn luôn vận động trong không gian và thời gian, có nghĩa là,
bất cứ sự vật, hiện tượng nào trong quá trình tồn tại đều có kích thước to nhỏ
khác nhau, thời gian tồn tại của sự vật ngắn hay di.
+ Không gian có ba chiều, chiều di, chiều rộng, chiều cao.
+ Thời gian chỉ có một chiều từ quá khứ đến tương lai.
Còn khi niệm “ không gian nhiều chiều ” mà ta thường thấy trong tài liệu
khoa học là khái niệm trừu tượng của khoa học dùng để chỉ tập hợp một số đại
lượng đặc trưng cho các thuộc tính khác nhau của khách thể nghiên cứu và
tuân theo những nguyên tắc biến đổi nhất định. Đó là một công cụ toán học

dùng để nghiên cứu chứ không phải để chỉ không gian thực, không gian thực chỉ
có ba chiều.
2. Ý thức, nguồn gốc, Kết cấu của ý thức
a. Nguồn gốc của ý thức
Ý thức là gì, do đâu mà có, để trả lời cho câu hỏi này mà trong lịch sử triết
học đã có nhiều quan điểm khác nhau:
- Triết học duy tâm quan niệm, ý thức là một thực thể độc lập không phụ
thuộc vào thế giới vật chất, có trước thế giới vật chất, sáng tạo ra thế giới vật
chất và chi phối thế giới vật chất được Pla - tôn gọi là “ ý niệm ”, H - ghen gọi là “
ý niệm tuyệt đối ”
- Chủ nghĩa duy vật trước Mác không thừa nhận tính chất siêu tự nhiên
này của ý thức, nhưng lại cho rằng tư tưởng được tiết ra từ óc cũng như gan tiết
ra mật.
- Trên cơ sở tổng kết thành tựu của nhiều khoa học, đặc biệt là khoa học
sinh lý hệ thần kinh. Chủ nghĩa duy vật biện chứng Mác bác bỏ những quan
niệm sai lầm trên và đưa ra nhận định mới về nguồn gốc của ý thức: ý thức là
một thuộc tính của vật chất, nhưng không phải là của mọi dạng vật chất, mà chỉ
là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc người có chức năng
phản ánh, nhưng không phải là phản ánh giản đơn, mà là phản ánh năng động
sáng tạo.
14


- Trước hết chúng ta đều biết: phản ánh là thuộc tính vốn có của mọi đối
tượng vật chất. Ví dụ:
+ Phản ánh của giới vô cơ như mặt nước, mặt gương phản chiếu ánh
sáng. Sự phản ánh này mang tính đơn giản, không phân biệt, không lựa chọn.
+ Phản ánh của thực vật như hoa hướng dương biết hướng về phía mặt
trời để hấp thụ được nhiều năng lượng, rễ cây phát triển mạnh về hướng có
nhiều phân. Sự phản ánh này đã có sự lựa chọn.

+ Phản ánh của động vật lại phát triển cao hơn một bậc dưới dạng cảm
giác, tri giác và biểu tượng là nhờ có hệ thống thần kinh và bộ óc .
Nếu vậy, các loài động vật chúng có ý thức không? Trả lời rằng không, chỉ
con người mới có ý thức. Phản ánh dưới dạng cảm giác, tri giác và biểu tượng
đó mới chỉ là hiện tượng sinh lý và tâm lý chung của động vật, chứ chưa phải là
ý thức. Ý thức chỉ được hình thành gắn liền với lao động và sau lao động là
ngôn ngữ thì ý thức mới có thể xuất hiện. Như vậy, sự ra đời của ý thức có hai
nguồn gốc:
- Nguồn gốc tự nhiên là bộ óc người, có chức năng phản ảnh:
Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức, nó cũng có một quá trình tiến
hóa lâu dài hàng tỷ năm cùng với sự hình thành của trái đất, từ mầm sống đầu
tiên và phát triển đến đỉnh cao nhất của sự tiến hoá là xuất hiện loài người. Bộ
óc người (nặng trung bình 1,7 kg có khoảng15 tỉ tế bo), có chức năng thu nhận
và điều khiển cơ thể với thế giới bên ngoài, nhờ đó mà chúng ta mới biết được
mùi vị, âm thanh, màu sắc, nóng lạnh. Được Páp - lốp nhà sinh vật học người
Nga gọi là phản xạ có điều kiện và không có điều kiện. Do đó, khi bộ óc bị tổn
thương thì phản xạ sẽ khơng chính xác nữa. Nếu vậy thì con vật có ý thức
không? Trả lời rằng không, chỉ có con người mới có ý thức. Như vậy, rõ ràng là
ở con người có một cái gì đó đặc biệt. Cái đặc biệt chính là thông qua lao động,
vượn biến thành người và sau lao động là ngôn ngữ thì ý thức mới xuất hiện.
b. Nguồn gốc xã hội:
Để cho ý thức ra đời, nguồn gốc tự nhiên rất quan trọng, không thể thiếu
được, nhưng chưa đủ. Điều kiện quyết định cho sự ra đời của ý thức là lao động
.
15


- Lao động là điều kiện chủ yếu để con người tồn tại, phát triển. Đó là sự
khác nhau căn bản giữa con người với động vật. Nếu như ở động vật kinh
nghiệm sống được truyền qua bản năng di truyền, như đ được cài đặt sẵn trong

bộ gien, chúng chỉ biết sử dụng các sản phẩm có sẵn trong tự nhiên, nhưng
những thứ đó không còn nữa thì con vật sẽ bị chết đói, nhưng con người thì
hoàn toàn khác, con người không những biết sử dụng các thứ có sẵn trong tự
nhiên mà còn tìm tòi, khám phá, chinh phục, cải tạo tự nhiên theo ý đồ của
mình, nhờ đó mà con người dần dần nhận biết được những thuộc tính, những
kết cấu, những quy luật vận động của tự nhiên, của xã hội dưới dạng những
kinh nghiệm, những tri thức, nhờ vậy mà kho tàng tri thức của loài người ngày
càng được bổ sung thêm phong phú. Vì vậy, ý thức không thể là từ bên ngoài
đưa vào trong bộ óc, mà nó được hình thành từ khám phá và cải tạo thế giới
khách quan, từ lao động sản xuất gắn liền với sự ra đời của ngôn ngữ.
- Lao động không phải là một hoạt động đơn lẻ, mà ngay từ buổi đầu sơ
khai con người đã biết quy tụ lại với nhau mang tính tập thể, tính xã hội. Vì vậy,
trong quá trình lao động tập thể đã nảy sinh nhu cầu cần phải trao đổi kinh
nghiệm và tổ chức lao động tập thể mà từ đó cái cuống họng của loài vượn biến
đổi dần dần thích ứng với một lối phát âm ngày càng phát triển. Nhờ có lao động
mà ngôn ngữ mới được hình thành. Nó đã trở thành hệ thống tín hiệu mang nội
dung của ý thức. Nếu không có hệ thống tín hiệu này thì ý thức không thể tồn tại
và thể hiện được. Ngôn ngữ là phương tiện, là công cụ để khái quát hoá, trừu
tượng hóa, ngôn ngữ dùng để giao tiếp, truyền kinh nghiệm từ người này sang
người khác, thế hệ này sang thế hệ khác. Vì vậy, ý thức không phải là hiện
tượng thuần túy cá nhân mà là một hiện tượng mang tính lịch sử, tính xã hội.
Nếu không có ngôn ngữ thì xã hội không thể phát triển. Vì những lẽ trên, Ăng ghen viết: “ Trước hết là lao động, sau lao động và đồng thời với lao động là
ngôn ngữ, đó là hai sức kích thích chủ yếu đã ảnh hưởng đến bộ óc của con
vượn, làm cho bộ óc đó dần biến chuyển thành bộ óc con người ”.
c. Bản chất của ý thức
Dựa trên cơ sở lý luận phản ánh, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng
định: ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong bộ óc con người
nhưng không phải là sự phản ánh giản đơn, mà phản ánh một cách năng động
và sáng tạo. ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
16

- Để hiểu rõ hơn bản chất của ý thức, chúng ta phải biết rằng: cả vật chất
và ý thức đều tồn tại. Nhưng giữa chúng có sự khác nhau mang tính đối lập. Vật
chất là cái được phản ánh tồn tại khách quan, nhưng khi nó đã được chuyển
vào trong đầu óc người ta thì nó lại trở thành hình ảnh chủ quan, là hình ảnh
tinh thần của sự vật khách quan, (tức ý thức). Vì vậy, không thể đồng nhất hoặc
tách rời cái được phản ánh (vật chất) với cái phản ánh (ý thức).
- Thứ hai, khi nói ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan,
nhưng nó không phải như là hình ảnh vật lý hay hình ảnh tâm lý động vật về sự
vật, mà là sự phản ánh năng động sáng tạo. Do đó chỉ con người mới có ý thức,
ý thức được ra đời trong quá trình con người hoạt động cải tạo thế giới, chính vì
vậy C.Mc viết: ý thức “ chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong
đầu óc con người và được cải biến đi trong đó ”.
Tính sáng tạo của ý thức được thể hiện thống nhất của ba mặt sau:
- Một là, nhận thức của con người bao giờ cũng xuất phát từ yêu cầu của
cuộc sống đặt ra, do đó những ý tưởng, tức sự suy tính phải có trước khi hành
động, đó là quá trình chọn lọc các thông tin, lựa chọn phương thức hành động,
chứ không thụ động như ở động vật.
- Hai là, những thông tin được sao, chép lại, dưới dạng hình ảnh tinh
thần được lưu giữ lại trong óc. Thực chất, đây là quá trình bắt đầu sáng tạo, có
nghĩa là đối tượng vật chất đã trở thành ý tưởng phi vật chất để rồi suy diễn,
tưởng tượng theo ý tưởng của mình.
- Ba là, chuyển sự tưởng tượng từ trong óc ra bên ngoài, và bằng lao
động con người đã biến những ý tưởng thành hiện thực, giai đoạn này con
người phải lựa chọn những phương pháp, phương tiện, công cụ để tiến hành
lao động nhằm đạt được mục tiêu đề ra. Do đó chúng ta phải thấy được ý thức
bao giờ cũng gắn liền với hoạt động thực tiễn, chịu sự chi phối không chỉ bởi
các quy luật sinh học mà chủ yếu là các quy luật xã hội, các quy ước được hình
thành trong quan hệ sản xuất, do đó ý thức mang bản chất xã hội và lịch sử.

d. Kết cấu ý thức :
- Cấu trúc theo chiều ngang: gồm có tri thức và tình cảm.
+ Tri thức là kết quả nhận thức của con người về thế giới, được diễn đạt
dưới hình thức ngôn ngữ hoặc các hệ thống ký hiệu. Được tách ra làm hai loại
17


tri thức. Tri thức thông thường, là những nhận thức thu nhận được từ hoạt động
hàng ngày của mỗi cá nhân, mang tính chất cảm tính trực tiếp, bề ngoài rời rạc
chưa được hệ thống hoá. Tri thức khoa học là những nhận thức đã được đúc
kết từ thực tiễn thành lý luận, kinh nghiệm. Ngày nay, tri thức đang là yếu tố giữ
vai trị quyết định đối với sự phát triển kinh tế, vì vậy, đầu tư vào tri thức trở
thành yếu tố then chốt cho sự tăng trưởng kinh tế dài hạn bền vững.
+ Tình cảm là sự rung động của con người với xung quanh gây cho con
người có cảm giác vui buồn, yêu thương, căm giận… Vì vậy, một khi tri thức
được gắn với tình cảm thì hoạt động của con người sẽ được tăng thêm gấp bội
lần.
-. Cấu trúc theo chiều dọc:
+ Tự ý thức, ý thức về bản thân mình trong mối quan hệ với thế giới.
+ Tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có được từ trước nhưng đó
gần như trở thành bản năng, thành kỹ năng nằm trong tầng sau của ý thức chủ
thể, là ý thức dưới dạng tiềm tàng.
+ Vô thức là những trạng thái tâm lý ở chiều sâu, sự suy nghĩ, hành vi,
thái độ ứng xử của con người xảy ra mà chưa có sự tranh luận của nội tâm,
chưa có sự kiểm tra, tính toán của lý trí được biểu hiện thành nhiều hiện tượng
khác nhau và chỉ là mắt khâu trong cuộc sống có ý thức của con người.
3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. Vai trò tác dụng của ý thức. Ý
nghĩa phương pháp luận
Dựa trên cơ sở lý luận phản ánh, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng
định: vật chất là cái có trước ý thức là cái có sau, vật chất là nguồn gốc của ý

thức, quyết định ý thức, song ý thức có thể tác động trở lại vật chất thông qua
hoạt động thực tiễn của con người, vì vậy con người phải tôn trọng thực tiễn
khách quan, đồng thời phát huy tính năng động chủ quan của mình.
a. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức được thể hiện :
+ Vật chất tồn tại khách quan, không phụ thuộc vào ý thức, là cái có trước,
cái được phản ánh. Ý thức là cái có sau, là cái phản ánh
+ Vật chất là cái được phản ánh, nhưng khi những hình ảnh của vật chất,
tức thế giới khách quan đã được chuyển vào trong óc người ta ( sao chép, chép
lại, chụp lại) thì nó lại trở thành hình ảnh chủ quan, là hình ảnh tinh thần của thế
18


giới khách quan (tức ý thức). Chính vì vậy, Mác viết “ Chẳng qua chỉ là vật chất
được đem chuyển vào trong đầu óc con người và được cải biến đi trong đó “.
+ Ý thức là cái phản ánh: Trước hết xét về nguồn gốc, ý thức là một thuộc
tính của vật chất, nhưng không phải là của mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính
của một dạng vật chất sống có tổ chức cao là bộ óc người.
+ Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức, có chức năng phản ánh,
nhưng không phải là sự phản ánh giản đơn, mà phản ánh mang tính năng động
sáng tạo trên cơ sở gắn liền với lao động và sau lao động là ngôn ngữ thì ý thức
mới có thể xuất hiện, như vậy ý thức phụ thuộc vo hoạt động của bộ óc người. Do
đó, khi bộ óc bị tổn thương thì nhận thức sẽ không chính xác nữa. Vì vậy, khi chưa
có bộ óc người thì không thể có ý thức.
b. Sự tác động trở lại của ý thức đối với vật chất:
Ý thức là sự phản ảnh thế giới khách quan hiện thực vào bộ óc con
người, song ý thức lại có khả năng cải tạo, làm thay đổi hiện thực khách quan,
nhưng bản thân của ý thức không thể tự nó làm thay đổi được hiện thực khách
quan. Ý thức chỉ mới là khu nhận thức, còn việc cải tạo hiện thực khách quan lại
cần phải có sự nổ lực hành động của con người thì lúc đó những ý tưởng,
những sáng tạo mới có thể trở thành hiện thực được, do đó nhận thức đúng

được quy luật vận động của thế giới khách quan thì đó mới là cơ sở để hoạt
động của con người đạt được mục tiêu, và phương hướng đã đề ra. Ngược lại,
ý thức của con người phản ánh sai thế giới khách quan thì kết quả sẽ không thể
đạt được như mong muốn.
c. Vai trò của ý thức: nhờ có ý thức mà trong quá trình thực tiễn con người
có thể lựa chọn phương án, phương thức nào có hiệu quả nhất để hoạt động và
biết phân biệt được cái nào đúng, cái nào sai, lợi hại, cái gì nên làm, cái gì nên
tránh.
d. Ý nghĩa và phương pháp luận:
Để phát huy được tính năng động chủ quan của con người thì trong hoạt
động nhận thức và hoạt động thực tiễn, phải tôn trọng tính khách quan, do đó
trong hoạt động nhận thức, hoạt động thực tiễn phải xuất phát từ thực tế khách
quan, phải lấy thực tế khách quan làm căn cứ cho hoạt động của mình chứ
không được lấy tình cảm làm điểm xuất phát cho chương trình hành động, nếu
19


lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc phải
bệnh duy ý chí. Trên cơ sở đó Đảng ta đã rút ra bài học “Mọi đường lối, chủ
trương của Đảng phải xuất phát từ thực tế, phải tôn trọng quy luật khách quan”.
Để phát huy được nhân tố chủ quan, vai trò tích cực sáng tạo của ý thức nhằm
đáp ứng được yêu cầu xây dựng lực lượng sản xuất trong suốt thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội mà nhiệm vụ trung tâm là phải công nghiệp hóa và hiện đại
hoá, phải “lấy việc phát huy nguồn lực con người làm yếu tố cơ bản cho sự phát
triển nhanh và bền vững”, muốn vậy “phải khơi dậy trong nhân dân lòng yêu
nước, ý chí quật cường, phát huy tài trí của người Việt Nam, quyết tâm đưa
nước nhà ra khỏi nghèo nàn, lạc hậu”.

Chương II
20

PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
I. PHÉP BIỆN CHỨNG VÀ PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
1. Các hình thức cơ bản của phép biện chứng
a. Khái niệm biện chứng, phép biện chứng
- Khi niệm biện chứng: Biện chứng có nghĩa là, trong quá trình tồn tại các
sự vật, hiện tượng đều có liên hệ với nhau, ảnh hưởng lẫn nhau, ràng buộc lẫn
nhau, tác động lẫn nhau trong trạng thái vận động biến đổi theo khuynh hướng
phát triển đi lên. Nguồn gốc của mọi sự vận động thay đổi ấy đều có nguyên
nhân là do đấu tranh của các mặt đối lập nằm ngay bên trong của sự vật.
- Có hai loại biện chứng: biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan,
(còn được gọi là biện chứng siêu hình), quan niệm của biện chứng siêu hình
cho rằng, các sự vật hiện tượng trong quá trình tồn tại chúng không phụ thuộc
vào nhau và không coi việc đấu tranh giữa các mặt đối lập là nguồn gốc là động
lực của sự phát triển, vì vậy, thuật ngữ siêu hình cũng được dùng để chỉ những
người có tư tưởng và hành động khi xem xét giải quyết sự việc không đặt chúng
trong mối liên hệ giữa sự vật này với sự vật khác, mà coi chúng tồn tại độc lập,
tách rời không có liên hệ với nhau, mọi sự vật đều tồn tại ở trạng thái tĩnh tại,
không biến đổi.
b. Các hình thức cơ bản của phép biện chứng
- Phép biện chứng thời cổ đại: các nhà triết học phương Đông và phương
Tây thời kỳ cổ đại đều cho rằng các sự vật, hiện tượng của thế giới luôn ở trạng
thái sinh thành, biến hóa trong mối liên hệ chằng chịt. Những quan niệm này
mới chỉ là dựa trên cơ sở quan sát trực quan, chưa có điều kiện để kiểm chứng
bằng khoa học, mang tính ngây thơ chất phác nhưng về cơ bản là đúng
- Phép biện chứng duy tâm: khởi đầu là triết học của Can - tơ, sau đó đã
được Hê - ghen trình bày thành một hệ thống. Song biện chứng của H - ghen là
biện chứng duy tâm, quan niệm thế giới tinh thần sản sinh ra thế giới vật chất,
và cuối cùng thế giới vật chất lại trở về với thế giới tinh thần.

- Phép biện chứng duy vật: trên cơ sở khái quát những thành tựu mới
nhất của khoa học thời đó, kế thừa có chọn lọc những tinh hoa của nhân loại,
Mác và Ăng - ghen đã sáng lập chủ nghĩa duy vật biện chứng, sau đó đã được
Lênin tiếp tục phát triển hoàn thiện thành một hệ thống hoàn chỉnh. Phép biện
21


chứng duy vật có hai nguyên lý cơ bản: nguyên lý về mối liên hệ phổ biến.
Nguyên lý về sự phát triển. Từ đó rút ra ba quan điểm: toàn diện, phát triển, lịch
sử cụ thể.
2. Những đặc trưng cơ bản và vai trò của phép biện chứng duy vật
- Một là, phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác – Lênin được xác lập
trên nền tảng của thế giới quan duy vật khoa học.
- Hai là, trong phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác – Lênin có sự
thống nhất giữa thế giới và phương pháp luận, do đó nó không dừng lại ở sự giải
thích thế giới mà còn là công cụ để nhận thức thế giới và cải tạo thế giới.
II. HAI NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
- Những nhà triết học siêu hình cho rằng giữa các sự vật và hiện tượng
trong thế giới chúng không có liên hệ với nhau, tách rời nhau, cái nào riêng cái
ấy, cái này bên cạnh cái kia, nếu chúng có liên hệ với nhau thì cũng chỉ là mối
liên hệ bên ngoài.
- Xuất phát từ quan điểm, thế giới thống nhất ở tính vật chất, có chung
một nguồn gốc. Triết học duy vật biện
electron
proton

chứng khẳng định: các sự vật, hiện
tượng trong quá trình tồn tại chúng
đều có liên hệ với nhau. Mối liên hệ

được biểu hiện dưới các dạng: không

neutron

thể thiếu nhau, không tách rời nhau,
ràng buộc lẫn nhau, tác động qua lại
lẫn nhau, chuyển hoá lẫn nhau, sự vật
này tồn tại được là nhờ dựa vào sự
vật hiện tượng khác, nếu sự vật này

thay đổi thì sự vật hiện tượng khác sớm muộn cũng sẽ thay đổi theo. Những
mối liên hệ ấy không những chỉ xảy ra giữa sự vật này với sự vật khác mà ngay
trong bản thân một sự vật, hiện tượng cũng có mối liên hệ. Ví dụ, trong nguyên
tử có những êlectrôn mang điện âm, xoay xung quanh hạt nhân mang điện
dương, đối lập với nhau, nhưng chúng lại có liên hệ với nhau, ảnh hưởng lẫn
nhau, tác động lẫn nhau, không thể thiếu nhau bằng lực hút và lực đẩy. Nếu vỏ
nguyên tử mất đi một hoặc nhiều êlectrôn thì sẽ làm cho nguyên tử đó không
còn cân bằng về điện, sẽ trở thành Ion dương, và ngược lại .
22


Hoặc trong một tế bào ta cũng thấy (tế bào động vật) gồm có:
1/ Màng tế bào: bảo vệ các bào quan bên trong tế bào.
2/ Tế bào chất:
- Mạng lưới nội chất:
+ Có hạt: tổng hợp protein cho tế bo.
+ Không hạt: tổng hợp lipit, gluxit cho tế bo.
- Ribosome: tham gia quá trình sinh tổng hợp protein.
- Ty thể: tổng hợp năng lượng cho tế bào hoạt động.
- Lyzosome: thực hiện chức năng tiêu hoá cho tế bào.

- Bộ
gia

Golgi:

quá

trình bài tiết

cho tế bào

(thải

chất

bã).

cặn
-

trung
và

Trung
tâm

điều

tham

các
thể:
khiển

gia vào quá

trình phân

bảo

tham

chia tế bo.

3/

Nhân:

-

Màng nhân:
vệ

nhân

bên

trong.
- Hạt nhân: tổng hợp và hình thành ribosome.
- Chất nhiễm sắc: là cơ sở chủ yếu của sự di truyền.

- Chức năng của nhn:
+ Lưu trữ và truyền đạt thông tin di truyền.
+ Duy trì sự sống cho tế bo.
Chúng ta thấy mỗi bộ phận của tế bào đảm nhận những chức năng riêng
biệt, nhưng chúng đều có mối liên hệ với nhau không thể tách rời nhau để tạo
thành một chỉnh thể. Do đó, nếu có một chức năng nào đó của tế bào hư hỏng
thì các bộ phận khác của tế bo cũng sẽ không hoạt động bình thường được
nữa.
23


- Hoặc giữa trái đất của chúng ta với các hành tinh trong hệ mặt trời cũng
có mối liên hệ ràng buộc lẫn nhau bằng lực hút và lực đẩy, nếu có một hành
tinh nào đó bị huỷ diệt thì nó sẽ ko theo cả hệ mặt trời thay đổi. Còn trong xã
hội thì những mối liên hệ lại càng phức tạp hơn, Ví dụ: Người nông dân muốn
cày ruộng phải có cái cày, cái bừa, nhưng những thứ đó lại do người công
nhân sản xuất. Để sản xuất cày, bừa phải có nguyên liệu như sắt, thép, v.v…
sắt thép lại phụ thuộc vào người khai thác quặng, nghĩa là con người không thể
sản xuất đơn độc được mà phải dựa vào nhau, phụ thuộc vào nhau trong quá
trình sản xuất, trao đổi.
Tóm lại, liên hệ là một khái niệm dùng để chỉ sự quy định, sự tác động qua
lại, sự chuyển hóa lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng hay giữa các mặt của
một sự vật, hiện tượng. Liên hệ là khách quan, phổ biến, đa dạng vốn có của
các sự vật hiện tượng cả ở trong tự nhiên, xã hội và tư duy.
- Thế nào là mối liên hệ phổ biến: tính phổ biến được biểu hiện nó xảy ra
ở cả tự nhiên, xã hội và tư duy.
- Thế nào là tính khách quan của mối liên hệ: tính khách quan của mối liên
hệ biểu hiện nó không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người.
- Thế nào là mối liên hệ đa dạng, phong phú: tính đa dạng, phong phú
được biểu hiện liên hệ bên trong, liên hệ bên ngoài, liên hệ chủ yếu, liên hệ thứ

yếu, liên hệ bản chất, liên hệ không bản chất, liên hệ tất nhiên, liên hệ ngẫu
nhiên…
+ Mối liên hệ bên trong là sự tác động qua lại, sự quy định, sự chuyển hóa
lẫn nhau giữa các yếu tố, các thuộc tính, các mặt của một sự vật. Mối liên hệ
này giữ vai trị quyết định tới sự tồn tại và phát triển của sự vật.
+ Mối liên hệ bên ngoài là mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng với
nhau. Mối liên hệ này nhìn chung không giữ vai trị quyết định đối với sự tồn tại,
vận động, phát triển của sự vật, và nếu có nó cũng phải thông qua mối liên hệ
bên trong mới thực hiện được.
Ví dụ, sự lĩnh hội tri thức của người học được quyết định bởi chính người
đó, còn sự tác động bên ngoài dù có tốt mấy đi chăng nữa mà người học không
chịu học thì không có cách nào đưa tri thức vào anh ta được, hoặc thế giới đang
bước vào nền kinh tế tri thức nó vừa tạo nên thời cơ, vừa là thách thức đối với
24


các nước chậm và kém phát triển như nước ta. Đất nước ta có tranh thủ thời
cơ, vượt qua được thử thách để trở thành con rồng, con hổ của Châu Á hay
không, trước hết phải phụ thuộc vào trình độ của nhân dân ta, và nếu chúng ta
không vượt qua được thử thách này thì cũng sẽ không xây dựng được một
nước mạnh, dân giàu, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
2. Nguyên lý về sự phát triển
Để trả lời cho câu hỏi, các sự vật và hiện tượng trong thế giới trong quá
trình vận động diễn ra như thế nào mà từ đó trong lịch sử triết học đã có những
quan điểm khác nhau:
a. Quan điểm siêu hình:
Những nhà triết học duy vật trước Mác xem sự vận động phát triển của
thế giới chỉ là sự tăng lên hay giảm đi về lượng mà không có sự thay đổi về
chất, tức là sự vật ra đời như thế nào thì trong quá trình vận động, chất của nó
vẫn được giữ nguyên, nếu có thay đổi thì cũng chỉ diễn ra theo một vòng khép

kín, chứ không có sự sinh thành ra cái mới, chất mới. Sự phát triển là một qua
trình tiến lên liên tục.
b. Quan điểm biện chứng (nội dung của nguyên lý):
Đối lập với phương pháp siêu hình, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng
định: mọi sự vật hiện tượng trong thế giới đều vận động biến đổi, chuyển hoá từ
trạng thái này sang trạng thái khác. Sự vận động biến đổi ấy là vô cùng tận
không có kết thúc, có nhiều tính chất, khuynh hướng khác nhau, có sự vận động
biến đổi từ thấp tới cao, trái lại có sự vận động biến đổi dẫn đến tan rã, đi xuống
thụt lùi. Do đó, khái niệm vận động nói chung và khái niệm phát triển không
đồng nghĩa với nhau. Vì vậy, chúng ta phải xác định: phát triển là nói về sự vận
động theo một xu hướng đi lên, có đặc điểm tiến lên từ thấp tới cao, từ đơn giản
đến phức tạp, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện hơn, cái mới thay thế cho cái
cũ đã lỗi thời, nhưng không loại bỏ hoàn toàn cái cũ mà kế thừa, chọn lọc cái cũ.
+ Phát triển không phải diễn ra theo một con đường thẳng tắp mà quanh
co, phức tạp theo đường vòng xoáy trôn ốc giống như lặp lại cái cũ nhưng cao
hơn.
+ Phát triển là quá trình tích luỹ về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất.
25