NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ CỦA LÊ HOAN

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------- ∞*∞ ----------

---------- ∞*∞ ----------

PHẠM THỊ HỒNG XIÊM

PHẠM THỊ HỒNG XIÊM

NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN NHÂN VẬT TRONG
TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ CỦA LÊ HOAN
NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN NHÂN VẬT TRONG
TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ CỦA LÊ HOAN

Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 60.22.34

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
PGS - TS. NGUYỄN HỮU SƠN

THÁI NGUYÊN - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

THÁI NGUYÊN - 2009



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




.

.

MỤC LỤC

Trang
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài......................................................................................... 1
LỜI CẢM ƠN

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.......................................................................... 2
3. Phạm vi đề tài............................................................................................ 12

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc đối với PGS. TS

4. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................ 13

Nguyễn Hữu Sơn ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, dìu dắt và động viên tôi trong

5. Phƣơng pháp nghiên cứu........................................................................... 13

quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

6. Những đóng góp của luận văn................................................................... 14

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Sau Đại học và

7. Cấu trúc của luận văn................................................................................ 14

khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Thái Nguyên đã nhiệt tình giảng dạy và chỉ bảo

NỘI DUNG

cho tôi trong suốt khoá cao học vừa qua.

Chƣơng 1: Tác giả, tác phẩm và vấn đề thể loại trong tiểu thuyết

Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp
đã luôn động viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn này.

Việt Lam tiểu sử
1. Tác giả Lê Hoan......................................................................................... 15
2. Tác phẩm Việt Lam tiểu sử........................................................................ 23
2.1. Tên gọi.................................................................................................... 23

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2009

2.2. Vấn đề xác định tác giả Việt Lam tiểu sử............................................... 25

Học viên:

3. Vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử................................... 30

Phạm Thị Hồng Xiêm

3.1. Khái niệm tiểu thuyết chƣơng hồi.......................................................... 30
3.2. Hoàn cảnh ra đời..................................................................................... 30
3.3. Đặc điểm thể loại................................................................................... 34
3.4. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - tiểu thuyết lịch sử đƣợc viết theo lối
kết cấu chƣơng hồi........................................................................................ 36
3.4.1. Thể loại tiểu thuyết lịch sử................................................................. 36
3.4.2. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - tiểu thuyết lịch sử viết theo lối kết
cấu chƣơng hồi............................................................................................. 36
Tiểu kết......................................................................................................... 39


.

.

Chƣơng 2: Nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - từ nguyên

3.3.3. Nghệ thuật thể hiện ngôn ngữ nhân vật............................................. 98

mẫu đến hình tƣợng văn học

Tiểu kết....................................................................................................... 108

2.1. Con đƣờng từ hiện thực đến các hình tƣợng văn học............................. 40

KẾT LUẬN................................................................................................. 109

2.2. Các nhân vật nguyên mẫu trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử................ 43

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................ 111

2.2.1. Lê Lợi từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học....................... 44
2.2.2. Hồ Quý Ly từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học............... 47
2.2.3. Nguyễn Trãi từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học............. 51
2.3. Những nét tƣơng đồng và khác biệt giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt
Lam tiểu sử với các nhân vật trong lịch sử.................................................... 55
2.3.1. Những nét tƣơng đồng giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu
sử với các nhân vật trong lịch sử và nguyên nhân của sự tƣơng đồng......... 56
2.3.2. Những nét khác biệt giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu
sử với các nhân vật trong lịch sử và nguyên nhân của sự khác biệt............. 60
Tiểu kết.......................................................................................................... 68
Chƣơng 3: Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam
tiểu sử
3.1. Khái niệm nhân vật và vai trò của nhân vật trong tiểu thuyết
chƣơng hồi.................................................................................................... 70
3.1.1. Khái niệm nhân vật.............................................................................. 70
3.1.2. Vai trò của nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi.............................. 71
3.2. Giới thuyết chung về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết
chƣơng hồi...................................................................................................

72

3.2.1. Vai trò của nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết

chƣơng hồi..................................................................................................... 72
3.2.2. Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi............... 73
3.2.3. Một số thủ pháp thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi....... 74
3.3. Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của
Lê Hoan........................................................................................................ 74
3.3.1. Nghệ thuật thể hiện hành động nhân vật và sự kiện..........................

75

3.3.2. Nghệ thuật thể hiện tính cách nhân vật.............................................. 90


toàn diện, Việt Lam tiểu sử là một tác phẩm văn học đặc sắc. Trên thực tế, các

MỞ ĐẦU

tài liệu nghiên cứu, các bài viết về thiên tiểu thuyết này vẫn chƣa nhiều. Vì

1. Lý do chọn đề tài
1.1. Việt Lam tiểu sử (hay còn gọi Việt Lam xuân thu) là cách đặt tên của

thế, tìm hiểu nghiên cứu tác phẩm trên phƣơng diện nghệ thuật thể hiện nhân

Lê Hoan. Đây là một cuốn tiểu thuyết chữ Hán đƣợc viết theo kiểu chƣơng

vật là một việc làm cần thiết, nhằm có cái nhìn sâu sắc, thấu đáo và đúng đắn

hồi, có quy mô rộng lớn, phản ánh những biến cố lịch sử quan trọng trong

hơn những thành tựu, những đóng góp của tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử.

những thời điểm lịch sử đặc biệt ở thế kỷ XV. Đó là sự nghiệp của đức Lê

Đó là những lý do thôi thúc ngƣời viết tìm hiểu về nghệ thuật thể hiện

Thái Tổ gắn liền với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, ngƣời lãnh đạo nhân dân ta

nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan.

trƣờng kỳ kháng chiến chống giặc Minh xâm lƣợc. Tƣ tƣởng chủ đạo của

2. Lịch sử vấn đề

cuốn tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử vừa thể hiện đƣợc khát vọng độc lập, tôn

Tác phẩm Việt Lam tiểu sử còn có nhiều ý kiến chƣa thống nhất xung

phò chính thống, đề cao chính nghĩa, vừa khẳng định sức mạnh đoàn kết chiến

quanh vấn đề tác giả, văn bản. Căn cứ vào lời tựa của Việt Lam tiểu sử, những

đấu chống giặc ngoại xâm.

ý kiến đóng góp khoa học của các nhà nghiên cứu, chúng tôi cho rằng đây là

1.2. Sự ra đời của cuốn tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử cùng với những đóng

tác phẩm của nhà văn Lê Hoan. Nhƣ đã nói ở trên, mặc dù Việt Lam tiểu sử là

góp về giá trị nội dung và nghệ thuật đã góp phần làm nên giá trị của văn học

tác phẩm có nhiều giá trị nhƣng do nhiều yếu tố khách quan nên chƣa đƣợc

trung đại nói riêng, thúc đẩy quá trình phát triển của văn xuôi Việt Nam nói

quan tâm một cách đúng mức. Gần đây, Việt Lam tiểu sử đã thu hút đƣợc sự

chung. Xuất hiện trong vai trò là đại biểu cuối cùng của tiểu thuyết chƣơng

chú ý của nhiều nhà nghiên cứu. Qua khảo sát một số các bài viết, các công

hồi Việt Nam, Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan đã đánh dấu những bƣớc phát

trình nghiên cứu, chúng tôi thấy các tác giả đã bắt đầu đi sâu nghiên cứu tìm

triển về mặt thể loại của tiểu thuyết chƣơng hồi, để chuẩn bị cho sự ra đời của

hiểu về tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử, nhƣng tài liệu nghiên cứu và

tiểu thuyết hiện đại có nguồn gốc từ phƣơng Tây.

những bài viết về tác phẩm ở phƣơng diện là một tác phẩm văn học thì vẫn

1.3. Đọc Việt Lam tiểu sử, ấn tƣợng lớn nhất của tác phẩm chính là ở chỗ

còn hạn chế. Có thể dẫn ra một số bài nghiên cứu sau.

tác giả đã rất thành công trong việc đƣa các nhân vật lịch sử vào tác phẩm văn

Trong Tạp chí Hán Nôm số 3 - 1997, nhà nghiên cứu Trần Nghĩa khi

học thành những hình tƣợng nghệ thuật. Các nhân vật trong tác phẩm vừa bảo

lập danh mục và phân loại tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam đã xác định Việt

lƣu những đặc điểm vốn có thật trong lịch sử vừa đƣợc hƣ cấu, sáng tạo thành

Lam tiểu sử là cuốn tiểu thuyết lịch sử viết theo lối kết cấu chƣơng hồi do Vũ

những nhân vật văn học chứ không đơn thuần là những nhân vật lịch sử.

Xuân Mai biên soạn, Lê Hoan nhuận sắc. Không chỉ khẳng định về mặt thể

Trong con mắt của các nhà nghiên cứu lịch sử thì những nhân vật này là con

loại, tác giả Trần Nghĩa còn tập trung dịch cuốn sách này trên cơ sở tham

ngƣời của lịch sử, còn đối với các nhà nghiên cứu văn học thì đó lại là những

khảo nhiều ý kiến và các bản dịch khác nhau, để giúp bạn đọc có dịp tiếp cận

nhân vật văn học thực sự. Điều gì làm nên những ấn tƣợng ấy nếu nhƣ không

với tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử dƣới dạng hoàn chỉnh và đầy đủ nhất của nó

phải là tài năng và tâm huyết, vốn sống của nhà văn Lê Hoan. Xét một cách

đồng thời mong muốn cho nhiều bạn đọc đƣợc thƣởng thức một cuốn tiểu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



1



2


thuyết viết về giai đoạn lịch sử oai hùng của dân tộc mà trung tâm là cuộc

gặp một tác phẩm nhƣ Việt Lam tiểu sử, phải chăng chúng ta nên đặt ra một

khởi nghĩa Lam Sơn.

câu hỏi khác hơn? Từ đó, nhà nghiên cứu đã không đánh giá tác phẩm Việt

Trên Tạp chí Văn học số 8 - 1999, nhà nghiên cứu Chƣơng Thâu có bài

Lam tiểu sử nhƣ một tác phẩm sử học mà chỉ xem nó đơn thuần là một cuốn

viết “Đọc Việt Lam xuân thu bản duy tân nghĩ về người khắc in, công bố và

“tiểu thuyết lịch sử”. Theo tác giả, bút pháp chủ yếu của Việt Lam tiểu sử là:

một vài nhân vật thời đại”. Trong bài nghiên cứu, tác giả Chƣơng Thâu không

“Theo kiểu chương hồi, cách diễn thuật miêu tả không hợp với nghệ thuật tiểu

có chủ định phân tích cuốn Việt Lam tiểu sử xem giá trị sử học của nó nhƣ thế

thuyết hiện đại, nhưng chủ đề, chủ ý của tác giả thì rõ ràng là rất được chân

nào. Bởi vì, vấn đề này từ lâu giới nghiên cứu đã từng đề cập và xác định tác

trọng. Tác giả muốn tô đậm cho những cử chỉ nghĩa khí, những sự tích anh

phẩm là một cuốn tiểu thuyết có nhiều phần hƣ cấu. Mục đích chính của nhà

hùng. Tư tưởng dân tộc, lòng tự hào, chí bất khuất, niềm tha thiết với vận

nghiên cứu cũng không phải đi tìm xem ai là tác giả của cuốn sách vì muốn

mệnh tổ quốc là điều rõ ràng không thể nào phủ nhận được” [63,38]. Quan

xác định một cách chính xác thì cần phải có nhiều chứng cứ và nhiều thời

điểm này của Chƣơng Thâu góp phần nhấn mạnh, Việt Lam tiểu sử là một tác

gian, vấn đề ở chỗ ngƣời viết còn băn khoăn về ngƣời cho khắc in và công bố

phẩm văn chƣơng thực sự. Dù nghệ thuật chƣa đạt đến đỉnh cao của tiểu

cuốn Việt Lam tiểu sử. Dƣ luận mấy chục năm gần đây vẫn cho Lê Hoan là

thuyết hiện đại nhƣng nội dung rất có giá trị và đáng đƣợc chân trọng vô cùng.

một ngƣời phản bội, đứng trong hàng ngũ xâm lƣợc để chống lại tổ quốc. Nói

Tác giả của bài viết cũng bày tỏ những suy nghĩ của mình khi nghĩ đến những

đến Lê Hoan, ngƣời ta nhớ đến việc đàn áp cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Đã có

ngƣời hoạt động quốc sự ở nƣớc ta vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Tình

câu thơ “Giặc nhờ Đề Thám nổi công lao”. Câu thơ này ở trong một bài thơ

hình đất nƣớc lúc đó khiến cho các tờng lớp sĩ phu trở nên phân hóa sâu sắc.

trào phúng của Nguyễn Thiện Kế Vịnh Tổng đốc Hải Dương đã đƣợc triều

Một lớp đông đảo đã đứng hẳn vào hàng ngũ đối lập với kẻ thù, cũng có một

đình phong đến chức Khâm sai, và hạ thêm lời kết luận rất gay gắt:

số vì hoàn cảnh vì nhiều điều kiện này nọ phải hợp tác với kẻ địch. Trong số

Khâm sai mà vẫn hùa theo Pháp

những con ngƣời phải ra hợp tác với chính quyền thực dân và đƣợc “mẫu

Nhục ấy còn vinh ở chỗ nào?

quốc” dành cho khá nhiều sự ƣu đãi đến mức gây nhiều điều tiếng cho nhân

Đó là những định kiến đã ăn sâu vào nếp nghĩ của nhân dân và đƣợc lƣu

dân nổi lên hai nhân vật là Hoàng Cao Khải và Lê Hoan. Thế nhƣng theo

truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. Ngƣời ta cũng không phải dè dặt gì để

Chƣơng Thâu, Hoàng Cao Khải lại là tác giả của một số bài thơ hay và tƣ

xếp Lê Hoan vào hàng ngũ con ngƣời đứng về phía chống lại tổ quốc Việt

tƣởng, nhất là tƣ tƣởng yêu nƣớc thì lại rất rõ ràng, rất đáng đƣợc ghi nhận.

Nam. Tác giả bài viết cũng cho biết rằng hiện nay chƣa thấy một tài liệu lịch

Với Lê Hoan cũng vậy, nhà nghiên cứu cho rằng khi xem tác phẩm Việt Lam

sử và sử gia nào đánh giá nhân vật này một cách chính thức, nhƣng dƣ luận

tiểu sử, chúng ta cũng nên chú ý lời tựa của Lê Hoan khi cho khắc in và công

nhƣ vậy cứ thế truyền đi và cho đến bây giờ thì gần nhƣ đối với Lê Hoan vấn

bố tác phẩm này. Đây là lời tác giả Việt Lam tiểu sử ca ngợi Lê Lợi “... Cần

đề đã đƣợc an bài. Theo PGS. Chƣơng Thâu, chúng ta không có điều kiện và

phải tường tận bản sắc anh hùng của Lê Thái Tổ. Khi thời cơ chưa đến thì

không thể đi ngƣợc lại những định kiến hầu nhƣ khó lay động, nhƣng khi đã

thuận theo đạo trời yên tâm với mệnh, thương kẻ sĩ, yêu dân lành, giả cách

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



3



4


nhún nhường để khỏi nhận chức tước của triều ngụy. Lúc thời cơ đến thì dùng

Thuật hoài của Đặng Dung, hoặc bổ sung một số câu thơ từ Bình Ngô đại cáo

người hiền tài, dựa vào kẻ có năng lực, điều binh khiển tướng, tiêu diệt giặc

của Nguyễn Trãi ở hồi thứ 39, để thêm phần hấp dẫn cho bản nguyên tác. Rõ

Minh, khôi phục nước nhà. Trong 10 năm trù hoạch kinh dinh, không có một

ràng là ngƣời chỉnh lý, biên soạn, thực sự đồng cảm với tác giả. Con ngƣời

việc làm nào của ngài chứng tỏ ngài không phải là một vị quốc vương có trí,

nếu mang bản chất vô cảm, vô tình, hoặc quá nữa là “vô tổ quốc” thì không

có nhân, có dũng. Nếu không phải ông vua độ lượng có thể như thế được

thể có cách thẩm văn và xử lý nhƣ vậy đƣợc. Kết thúc bài viết, tác giả Chƣơng

chăng? Cuốn sách qua 60 hồi đã khái quát được quá trình Lê Thái Tổ dành

Thâu bày tỏ suy nghĩ của mình. Ông cho rằng vấn đề có liên quan đến Lê

lại đất nước. Tôi say sưa đọc đi đọc lại mấy lần, tưởng chừng như thấy hình

Hoan chƣa thể kết luận một cách chính xác nhƣng phải chăng có thể đƣa ra

bóng ngài hiện ra trên trang sách. Bất giác tôi cảm thấy phục lăn phục lóc”

một suy nghĩ để giúp cho sự nghiên cứu, sự bình luận đƣợc “văn hành công

[63,66]. Thông qua lời tựa này, tác giả bài viết cho rằng chắc chắn Lê Hoan

khí hơn”. Ý kiến của Chƣơng Thâu đã lƣu ý ngƣời đọc rằng việc đánh giá

phải là một ngƣời có tâm huyết thì mới có thể nói lời kính phục thành thật và

nhân vật lịch sử của chúng ta không thể cứ theo một định kiến, một thói quen,

chất phát đến nhƣ vậy. Cũng trong bài viết, nhà nghiên cứu còn bày tỏ thái độ

mà điều trƣớc nhất là phải có thật nhiều thật dồi dào tƣ liệu lịch sử. Công

ngạc nhiên về trình độ và tƣ tƣởng của Lê Hoan khi theo dõi quá trình công bố

bằng hay bất công, chỉ có tƣ liệu mới là cơ sở vững chắc cho chúng ta đoán

cuốn sách này. Theo Chƣơng Thâu, chúng ta không thể nói Lê Hoan là ngƣời

định. Và nhân vật Lê Hoan chính là một nhân vật lịch sử ở trong trƣờng hợp

ít học bởi khi công bố Việt Lam tiểu sử Lê Hoan có nói rõ là ông tìm thấy

ấy.

đƣợc bản Việt Lam tiểu sử đầu tiên ở một gia đình (không nói rõ gia đình

Trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 58 (1 - 1964), nhà sử học Phan

nào). Nhƣng ông cho rằng tác phẩm “chưa thật tinh xảo diệu kỳ” nên ông đã

Huy Lê có bài viết “Tác phẩm Việt Lam xuân thu có giá trị về mặt sử liệu hay

gia công “sửa sang trau chuốt”, phần sửa sang của ông cũng đƣợc nêu rõ ở

không?”. Vấn đề chính mà tác giả bài viết đề cập đến là bàn về giá trị sử liệu

một số điểm chú thích, xét ra phần lớn là hợp lý hợp tình, và chúng ta cũng

của tác phẩm Việt Lam tiểu sử. Nhà nghiên cứu sau khi đọc tác phẩm Việt

phải thừa nhận Lê Hoan có một trình độ văn học nhất định. Thêm vào đó,

Lam tiểu sử đã bày tỏ ấn tƣợng của mình: “Tôi có ấn tượng rằng tác giả là

chúng ta có thể chú ý câu cuối cùng của bài tựa. Lê Hoan viết rõ là ông “đặt

người đọc rộng biết nhiều. Để viết tác phẩm này, tác giả không những đã

tên sách là Việt Lam tiểu sử để phân biệt với chính sử”. Nhƣ vậy, ta lại thấy

tham khảo nhiều sử sách trong nước, nhiều tập truyện trong dân gian, mà còn

ông có cái nhìn đúng đắn với cuốn sách, với việc mình làm. Ông không cho

tham khảo cả một số sử sách Trung Quốc nữa” [31,34]. Sở dĩ tác giả bài viết

đây là việc chép sử. Rõ ràng, Lê Hoan biết phân biệt lịch sử với tiểu thuyết,

có đƣợc những ấn tƣợng này là do trong quá trình theo dõi tác phẩm Việt Lam

với sáng tác văn học. Ngoài ra, chúng ta còn có thể kết hợp quan tâm cả đến

tiểu sử ông đã phát hiện ra một số nhân vật nhƣ Lê Thiện, Lê Trãi hoàn toàn

quá trình chỉnh lý cuốn sách này, bởi khi sửa chữa Việt Lam tiểu sử, Lê Hoan

không có trong chính sử của nƣớc ta mà chỉ thấy trong Minh sử, Minh sử kỷ

đã tìm ra cách đƣa thêm một số tác phẩm của ngƣời đƣơng thời (lúc nhà Trần,

sự bản mạt, Việt kiệu thư,... hay những định danh nhƣ Nghĩa An, Sinh

Hồ mất,... Lê Lợi khởi nghĩa). Ông chọn những bài thật là tiêu biểu nhƣ bài

Quyết,... cũng thƣờng ít dùng trong chính sử của ta, nhƣng lại đƣợc sử dụng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



5



6


phổ biến trong các bộ sử nhà Minh,... Ngoài ra một vài đoạn mô tả về vài vị

hơn về quá trình hình thành công phu cũng nhƣ chất “tiểu thuyết” ở Việt Lam

trí, thành lũy nào đó, tuy thấy không ghi chép trong thƣ tịch xƣa của ta hay

tiểu sử.

của nhà Minh, nhƣng lại phù hợp với địa thế và di tích ngày nay. Điều đó

Trong phần phụ lục của tác phẩm Việt Lam tiểu sử, tác giả Trần Nghĩa có

chứng tỏ tác giả Việt Lam tiểu sử còn sử dụng một số kiến thức về địa lý của

trích dẫn bài viết của PGS. Tạ Ngọc Liễn với nhan đề “Việt Lam xuân thu qua

mình để xây dựng tác phẩm. Tuy nhiên theo nhà sử học Phan Huy Lê, tác giả

các bản dịch”. Tác giả bài viết sau khi đọc ba bản dịch Việt Lam tiểu sử với

Lê Hoan có lẽ không phải là một nhà sử học và nhất là không nhằm viết một

các tên gọi khác nhau, không có ý định đem đối chiếu các bản dịch với

tác phẩm nghiên cứu về lịch sử, nên tác giả chỉ vay mƣợn một số cứ liệu lịch

nguyên văn chữ Hán để xem các bản dịch có chính xác không bởi lẽ tác giả

sử nào đó cho tác phẩm có cốt cách, màu sắc lịch sử mà thôi. Những cứ liệu

không biết các dịch giả đã dựa vào bản chữ Hán nào để dịch. Vấn đề cơ bản

lịch sử đó đã bị cắt xén, sắp xếp tuỳ ý theo một bố cục và cách trình bày xây

gợi sự chú ý của tác giả là vấn đề văn bản học trong sách Việt Lam tiểu sử -

dựng theo sự hƣ cấu của nhà văn. Rõ ràng trong Việt Lam tiểu sử, chỉ có một

một vấn đề mà các dịch giả không thể không sử lý khi tiến hành dịch nghĩa,

số tình tiết lịch sử nào đó nhƣ một số tên ngƣời, tên đất, một số năm tháng và

giới thiệu công bố tác phẩm này. Chẳng hạn, vấn đề ai là tác giả Việt Lam tiểu

số liệu là đƣợc tôn trọng nhƣng lại bị sắp xếp trong những tƣơng quan và diễn

sử và quá trình biến động của văn bản từ văn bản đầu chép tay (cựu bản) đến

biến hoàn toàn do tác giả sáng tạo ra. Chính bởi vậy mà những tình tiết lịch sử

văn bản đã đƣợc Lê Hoan sửa chữa, khắc in mang tên là Việt Lam tiểu sử (tân

cũng mất hết giá trị sử liệu của nó. Từ đó, tác giả bài viết có nhận định: “Đây

bản). Để làm sáng tỏ hơn về vấn đề này, nhà nghiên cứu đã thẩm định lại ba

là một bộ tiểu thuyết lịch sử về căn bản xây dựng theo sự hư cấu, theo trí

bản dịch. Bản dịch thứ nhất của Phƣơng phủ Nguyễn Hữu Quỳ. Trong bản

tưởng tượng của tác giả, trong đó những tình tiết lịch sử chỉ được tôn trọng về

dịch của mình, Nguyễn Hữu Quỳ có ghi tác giả Hoàng Việt xuân thu là “vô

mặt chi tiết mà thôi” [31,34]. Sau khi nghiên cứu, đối chiếu và so sánh những

danh thị tức” là tác phẩm khuyết danh. Đọc ý kiến của dịch giả sách Hoàng

sự việc trong Việt Lam tiểu sử với những tác phẩm lịch sử có giá trị, tác giả

Việt xuân thu, tác giả Tạ Ngọc Liễn có nhận xét: “Chúng ta thấy dường như

bài viết đã đi đến kết luận phủ định giá trị sử liệu của tác phẩm. Theo nhà sử

Nguyễn Hữu Quỳ không hề biết có cuốn Hoàng Việt xuân thu, tức Việt Lam

học, Việt Lam tiểu sử là một cuốn tiểu thuyết lịch sử có thể có những giá trị về

xuân thu được Lê Hoan khắc in vào năm 1908” [26,400]. Bản dịch thứ hai là

mặt văn học nhƣng về mặt sử học thì tác phẩm không có giá trị về mặt sử liệu,

của Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến. Trong bản dịch này, Đông Châu viết trong

không thể dùng làm căn cứ cho những công trình nghiên cứu sử học. Ý kiến

nhời của ngƣời dịch sách rằng, nguyên bản chữ Nho trong Việt Lam tiểu sử đã

của ông cũng nhắc nhở ngƣời đọc, khi tiếp cận tiểu thuyết này không nên quá

có từ lâu lắm, nhiều ngƣời tƣơng truyền là của ông Nguyễn Trãi làm ra và đến

chú trọng đến giá trị về mặt sử liệu mà phải xét nó đúng nhƣ một tác phẩm

năm Duy Tân Mậu Thân đƣợc Phú Hoàn tử Lê tƣớng công đề thêm một bài

văn chƣơng đích thực, đầy sáng tạo. Những lời nhận xét của Phan Huy Lê có

tựa và khắc bản in ra. Nhƣ vậy với bản dịch của Đông Châu ngƣời đọc đƣợc

ý nghĩa rất lớn trong việc giúp cho độc giả có cái nhìn khách quan, thấu đáo

biết tác giả của Việt Lam tiểu sử có thể là Nguyễn Trãi và Lê Hoan nhƣng có
một điều đáng nói là trong bản của Đông Châu dịch lại không có bài tựa của

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

7

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



8


Lê Hoan. Từ đó tác giả bài viết cho rằng: “Nếu chỉ đọc nhời của người dịch

cũng nhƣ cung cấp một bản dịch đƣợc dịch từ văn bản chữ Hán hoàn chỉnh,

sách của Nguyễn Đông Châu thôi, thì độc giả hẳn sẽ hiểu rằng tác phẩm Việt

đầy đủ nhất trong số mƣời mấy dị bản Việt Lam tiểu sử hiện có.

Lam xuân thu hiện hành, ngay khi mới được viết ra đã hoàn thiện và hay như

Với bài viết “Tiểu thuyết chương hồi Việt Nam thời trung đại - quá

vậy, chứ không biết đó là văn bản đã được Lê Hoan gia công sửa chữa khá

trình hình thành, phát triển và đặc trưng nghệ thuật” in trong Con đường giải

nhiều” [26,401]. Bản dịch thứ ba là của Trần Nghĩa. Trong bản dịch này, Trần

mã văn học trung đại Việt Nam, (Nxb Giáo dục, Hà Nội - 2006), Tác giả

Nghĩa đã chính thức ghi tên đầu sách là Việt Lam xuân thu do Vũ Xuân Mai

Nguyễn Đăng Na đã phân tích khá kỹ về con đƣờng hình thành, nội dung,

soạn Lê Hoan nhuận sắc. Đƣợc biết tác giả Trần Nghĩa đã dựa theo ý kiến của

nghệ thuật, những mặt tích cực và hạn chế của thiên tiểu thuyết Việt Lam tiểu

cụ Trần Văn Giáp trong Tìm hiểu kho sách Hán Nôm tập 2, nói rằng Việt Lam

sử. Theo Nguyễn Đăng Na: “Việt Lam tiểu sử lấy bối cảnh nước ta ba chục

tiểu sử “tương truyền là của Vũ Xuân Mai” để đi tới kết luận Vũ Xuân Mai là

năm đầu thế kỷ XV làm nền. Vào thời điểm ấy hàng loạt biến cố trọng đại của

ngƣời soạn Việt Lam tiểu sử nhƣ đã đề trên đầu sách nhƣng tác giả Tạ Ngọc

dân tộc đã diễn ra: “Nhà Trần mất vai trò lãnh đạo và bị nhà Hồ thay thế;

Liễn vẫn phân vân cho rằng Vũ Xuân Mai có lẽ không phải là ngƣời khởi thảo

cuộc xâm lược của người Trung Hoa vào quốc gia Đại Việt với quy mô lớn

bộ tiểu thuyết chƣơng hồi này. Sau khi đã thẩm định qua một số bản dịch, Tạ

chưa từng có và mang tính chất khốc liệt; Cuộc chiến tranh toàn dân vô cùng

Ngọc Liễn đƣa ra ý kiến riêng cho rằng Việt Lam tiểu sử vẫn là tác phẩm

gian khổ hy sinh dưới sự lãnh đạo của người anh hùng Lê Lợi, đã dành thắng

khuyết danh, chính Lê Hoan là ngƣời phát hiện rồi bỏ nhiều công sức, sửa

lợi vẻ vang, giải phóng nước nhà, lập nên triều Lê - một triều đại đánh dấu

chữa khắc in cũng không nói ai là tác giả. Có thể nói, trong bài viết này, nhà

bước ngoặt lịch sử vĩ đại của dân tộc. Ba chục năm ấy chứa đầy chất sử thi,

nghiên cứu Tạ Ngọc Liễn đã rất cố gắng phân tích và lý giải để giúp cho

cuộc đời mỗi nhân vật lịch sử của thời đại là một bản hùng ca” [43,543]. Từ

ngƣời đọc thấy đƣợc vai trò to lớn của Lê Hoan trong việc bỏ ra không ít tâm

đó tác giả bài viết thừa nhận rằng, tác giả Việt Lam tiểu sử là một nhà văn có

lực “sửa sang trau chuốt” để hoàn chỉnh, nâng cao tác phẩm Việt Lam tiểu sử

con mắt tinh đời, khi chọn thời gian và không gian nhƣ vậy làm bối cảnh cho

và khắc in công bố. Theo Tạ Ngọc Liễn nếu chỉ đọc truyện Việt Lam xuân thu

tác phẩm. Hơn nữa cho tới cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX chƣa có một bộ

mà không đọc lời tựa của phú Hoàn nam Lê Hoan thì độc giả sẽ không biết

tiểu thuyết chƣơng hồi nào phản ánh giai đoạn lịch sử này. Cho nên sự ra đời

đƣợc phần công lao và vai trò đáng kể của Lê Hoan đối với số phận cuốn tiểu

của Việt Lam tiểu sử đã đáp ứng kịp thời nhu cầu thời đại và lấp một mảng

thuyết lịch sử khá hấp dẫn này. Kết thúc bài viết, nhà nghiên cứu Tạ Ngọc

trống trong văn học. Cũng trong bài viết này, nhà nghiên cứu khi tìm hiểu về

Liễn đánh giá cao bản dịch của Trần Nghĩa. Bởi vì, Trần Nghĩa đã coi trọng

quá trình hình thành Việt Lam tiểu sử đã phát hiện ra điểm mới. Đó là, lần đầu

việc giải quyết vấn đề văn bản học khi tiến hành dịch Việt Lam tiểu sử. Ông

tiên có một tiểu thuyết gia - Lê Hoan vận dụng phƣơng pháp thực địa nghiên

đã cung cấp cho độc giả những dữ kiện chính yếu về tình hình văn bản sách

cứu di tích lịch sử để dựng lại không gian chiến trận thời quá khứ. Đồng thời,

Việt Lam tiểu sử, về các phần mà Lê Hoan tham gia sửa chữa, bổ sung vào,

tác giả bài viết cũng chỉ ra trong ba nguyên nhân dùng để sáng tác Việt Lam
tiểu sử thì, sử liệu Trung Hoa là cái cớ “nói có sách” để chốt lại nội dung, dã

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

9

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



10


sử là hƣơng men quyến rũ ngƣời đọc và thực địa là tang chứng củng cố nội

Trƣơng Phụ đánh thắng nhà Hồ nhƣng đến khi bắt đƣợc kẻ hung tàn Lê Lợi

dung. Chính bằng con đƣờng đó, tác giả Việt Lam tiểu sử đã tạo ra chất thực

nhắc đến việc “lập lại họ Trần” thì Trƣơng Phụ lại giả vờ đánh trống lảng

thực hƣ hƣ cho tác phẩm. Nói về nghệ thuật xây dựng tính cách nhân vật, tác

“hôm nay tiệc mừng hãy cứ uống rượu”. Đến lúc đó Lê Lợi mới vỡ lẽ ra rằng

giả bài viết đánh giá cao sự cố gắng của tác giả Việt Lam tiểu sử. Theo

tƣớng Minh muốn chiếm giữ nƣớc ta. Đấy phải chăng là sự vỡ lẽ của tác giả

Nguyễn Đăng Na, nếu Ngô Giáp Đậu “lơ là” trong việc xây dựng tính cách

Việt Lam tiểu sử? Dẫu sao tác giả Việt Lam tiểu sử chót làm việc với ngƣời

nhân vật, thì ngƣợc lại tác giả Việt Lam tiểu sử lại rất quan tâm. Các nhân vật

Pháp, biết “ăn nói làm sao bây giờ?”. Một con ngƣời dù chót lỗi lầm nhƣng

chẳng hạn: Lê Lợi, Lê Thiện, Nguyễn Trãi, Đoàn Phát, Trần Hiến, Hoàng

đã biết hối hận, có nghĩa là ở họ còn có lƣơng tri. Từ đó, tác giả bài viết đã

Phúc, Hồ Quý Ly, Bùi Bá Kỳ, Phạm Đán, Đặng Tất, Lê Nhị, Lê Khâm,... mỗi

bày tỏ sự cảm thông sâu sắc đối với tác giả Việt Lam tiểu sử: “Hiểu được

ngƣời có một tính cách không ai giống ai. Từ đó, tác giả bài viết cho rằng lẽ ra

những mâu thuẫn giằng xé trong con người cá nhân thời ấy, thấm thía cái giá

nhờ những ƣu thế đó Việt Lam tiểu sử phải trở thành tác phẩm xuất sắc, đánh

mà dân tộc phải trả cho cuộc sống tự do, hạnh phúc hôm nay, ta mới thông

dấu bƣớc phát triển mới của tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam, nhƣng do tác

cảm được với các tác giả Việt Lam tiểu sử. Và, càng cảm thông với nỗi khổ

giả Việt Lam tiểu sử còn có một số vấn đề tạo nên sự phản cảm nên dẫn đến

tâm của thế hệ ấy, ta càng trân trọng chút ánh sáng lương tri mà họ gửi gắm

tác phẩm chƣa đƣợc đánh giá thực chất. Để làm sáng tỏ hơn về điều này, nhà

một cách “mờ mờ nhân ảnh” trong tác phẩm” [43,554].

nghiên cứu Nguyễn Đăng Na đã nêu và lý giải những vấn đề tạo nên sự phản

Nhƣ vậy, tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã đƣợc các nhà nghiên cứu tiếp

cảm cho tác phẩm đồng thời chỉ ra những mặt hạn chế về nội dung và hình

cận và khẳng định ở từng luận điểm cụ thể phục vụ cho các mục đích nghiên

thức của tác phẩm này. Tuy nhiên khi chỉ ra những hạn chế trên, nhất là hạn

cứu khác nhau. Tuy nhiên, những bài viết về nghệ thuật thể hiện nhân vật vẫn

chế về nội dung, tác giả Nguyễn Đăng Na cũng giúp cho độc giả phát hiện ra

còn hạn hẹp. Đây cũng chính là một gợi ý, một cơ hội để ngƣời viết thực hiện

một ẩn ý khó nói của tác giả Việt Lam tiểu sử. Khi ngƣời Minh sang xâm lƣợc

đề tài. Tìm hiểu về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tác phẩm Việt Lam tiểu

nƣớc ta, họ gƣơng cao ngọn cờ diệt Hồ phù Trần để hấp dẫn ngƣời Việt. Đến

sử giúp ngƣời đọc thấy đƣợc một khía cạnh giá trị của tác phẩm, qua đó có cái

cả Lý Tự Thành - một thái giám già đời dƣới triều Trần cũng phải động lòng

nhìn thấu đáo hơn về ý nghĩa của tác phẩm Việt Lam tiểu sử.

khi nghe Trƣơng Phụ nói rằng “đến cõi bắt kẻ hung tàn để lập con cháu nhà

3. Phạm vi đề tài

Trần” thế là Tự Thành vội vàng giãi bày tâm sự với Trƣơng Phụ. Nhƣng sau
phút bồng bột đó, Lý Tự Thành cũng chột dạ nên trong bức thƣ gửi cho con rể

Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã tiến hành đọc và tham khảo một số tác
phẩm sau:

Lê Thiện, ông đã nhắc nhở con tuy hợp sức giết kẻ thù nhƣng phải nghĩ mình

- Đọc tác phẩm Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan.

mà thờ chúa cũ. Phải chăng nhân vật Lý Tự Thành đã thay mặt tác giả để lại

- Đọc tham khảo (để đối chiếu so sánh) một số tác phẩm thuộc thể loại

bức thông điệp mà thời cuộc lúc bấy giờ không cho phép nói thẳng: Hãy cảnh
giác khi bắt tay với ngƣời Pháp. Còn với nhân vật Lê Lợi, mặc dù giúp
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



11

tiểu thuyết chƣơng hồi nhƣ:
+ Nam triều công nghiệp diễn chí (Nguyễn Khoa Chiêm).
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

12


+ Tam quốc diễn nghĩa (La Quán Trung).

5.3. Phƣơng pháp so sánh văn học

- Ngoài ra chúng tôi còn đọc và tham khảo bộ sử:

Sử dụng phƣơng pháp này, ngƣời viết nhằm để đối chiếu giữa các nhân

+ Đại Việt sử ký toàn thư (Ngô Sĩ Liên).

vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử với các nhân vật nguyên mẫu có trong
lịch sử để thấy đƣợc những nét tƣơng đồng, khác biệt, đồng thời thấy đƣợc tài

4. Nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Luận văn cố gắng góp phần làm sáng tỏ những vấn đề có liên quan đến
tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử.

năng và sáng tạo của nhà văn Lê Hoan trong quá trình đƣa từ các nguyên mẫu
lịch sử thành các hình tƣợng văn học.

4.2. So sánh nhân vật trong Việt Lam tiểu sử với những nguyên mẫu trong

6. Những đóng góp của luận văn

lịch sử để lý giải những tƣơng đồng và khác biệt giữa nguyên mẫu và các hình

tƣợng văn học.

- Lần đầu tiên tìm hiểu một cách hệ thống về nghệ thuật thể hiện nhân vật
trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan.

4.3. Chỉ ra những nét đặc sắc trong nghệ thuật thể hiện nhân vật của tiểu

- Tìm tòi khám phá những vẻ đẹp còn tiềm ẩn trong Việt Lam tiểu sử - một

thuyết Việt Lam tiểu sử để thấy đƣợc một phần tƣ tƣởng của tác giả, đồng thời

tác phẩm có giá trị nghệ thuật nhƣng bấy lâu nay chƣa đƣợc nhiều ngƣời biết

khẳng định những đóng góp, những thành tựu của tác phẩm Việt Lam tiểu sử

đến.

đối với thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi.

- Làm rõ tài năng sáng tạo của Lê Hoan trong việc nhào nặn từ các nguyên
mẫu lịch sử thành nhân vật văn học.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Phƣơng pháp khảo sát thống kê và tổng hợp

7. Cấu trúc của luận văn

Sử dụng phƣơng pháp này, ngƣời viết có thể khái quát đƣợc những nét
cơ bản nhất trong nghệ thuật thể hiện nhân vật của tiểu thuyết Việt Lam tiểu

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc triển
khai thành ba chƣơng sau đây.

sử thông qua việc khảo sát các nhân vật trong tác phẩm. Phƣơng pháp khảo
sát, thống kê và tổng hợp cũng là cơ sở tạo dữ liệu để chúng tôi thực hiện các

Chƣơng 1: Tác giả, tác phẩm và vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt
Lam tiểu sử.

bƣớc tiếp theo là phân tích - bình giá. Đây cũng là một phƣơng pháp rất quan
trọng, giúp ngƣời nghiên cứu rút ra đƣợc những kết luận chính xác khoa học

Chƣơng 2: Nhân vật trong Việt Lam tiểu sử từ nguyên mẫu đến hình
tƣợng văn học.

đồng thời làm tăng thêm tính thuyết phục cho những kết luận khoa học ấy.
5.2. Phƣơng pháp phân tích tác phẩm và phân tích nhân vật theo loại hình

Chƣơng 3: Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tác phẩm Việt Lam tiểu
sử.

Mỗi một thể loại văn học đều có những đặc trƣng riêng biệt. Do đó khi
nghiên cứu, chúng tôi quan tâm sử dụng phƣơng pháp phân tích tác phẩm theo
đặc trƣng thể loại, nhằm đảm bảo tính chính xác khoa học khi phân tích văn
học, tránh áp đặt chủ quan.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



13

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



14


Theo sử sách, viên khâm sai đại thần Lê Hoan là một ngƣời đƣợc thực

NỘI DUNG
CHƢƠNG MỘT

dân Pháp giao dẹp yên cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Nhƣng trong “Từ điển thư

TÁC GIẢ, TÁC PHẨM VÀ VẤN ĐỀ THỂ LOẠI TRONG

mục tác giả, tác phẩm tổng quát, cổ điển và hiện đại về Đông Dương thuộc

TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ

Pháp” của A.Brebion có viết: “Năm 1909, khi còn là Tổng đốc Hải Dương,
ông lại được bổ nhiệm làm khâm sai và ngày 4 tháng 8 ông ta đã chỉ huy bốn

1. Tác giả Lê Hoan
Lê Hoan (1856 - 1915) tự là Ƣng Chi, hiệu là Mục §×nh, thụy là Vân

trăm thân binh để tìm cách bắt liên lạc với các toán phỉ ở Yên Thế, trong đó

Nghị. Ông sinh ngày 28 tháng 12 năm Bính Thìn (1856). Ngƣời thôn Cự Lộc,

có toán phỉ của Đề Thám. Cuối năm đó ông ta bị kết tội làm những điều hại

xã Nhân Mục Môn, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông, nay là phƣờng Thƣợng

đến thanh danh và hùm theo trùm phỉ và cuối cùng là tội phản bội” [2,230].

Đình, quận Đống Đa, Hà Nội. Ông vừa là quan lại vừa là một nhà văn. Theo

Năm 1998, GS. Lê Thành Khôi có chuyển cho báo Xưa và Nay một bức

Thanh Trì Lê Lựu thị thế phả, Lê Hoan từng giữ các chức Binh bộ thƣợng thƣ

thƣ của nhà sử học Charles Fourniau. Ngay sau khi nhận đƣợc bức thƣ này,

kiêm Đô sát viên Hữu đô ngự sử, Tổng đốc Ninh - Thái - Hải - Yên, tƣớc Phú

báo Xưa và Nay đã kịp thời đăng tải đƣợc tới bạn đọc. Trong thƣ gửi cho Lê

Hoàn nam.

Thành Khôi đề ngày 18 - 7 - 1998, Charles Fourniau có nói rõ là khi trở lại

Theo cách nhìn nhận của những ngƣời hoạt động chính trị, ngƣời

nghiên cứu về Doumer, ông đã tìm lại đƣợc những tài liệu có liên quan tới Lê

nghiên cứu lịch sử mấy chục năm gần đây thì Lê Hoan là ngƣời không dành

Hoan. Fourniau cho biết trong một báo cáo của viên chỉ huy Pháp Penequin

đƣợc bao nhiêu thiện cảm với quốc dân. Ông đã từng hợp tác với kẻ thù và

cho tổng chỉ huy quân đội Pháp đề ngày 13 - 10 - 1897 (nằm trong hồ sơ số

đàn áp những cuộc khởi nghĩa, làm hại ngƣời yêu nƣớc và phản bội lại sự

19243 ở Aixcote: CAUM - Indo GGI - Gouvernement general del Indochine)

nghiệp giành độc lập của dân tộc Việt Nam. Trong tiểu sử của Lê Hoan, còn

nói ông ta nắm trong tay bức thƣ của Lê Hoan viết năm 1892 gửi cho Đề Kiều

có nhiều những ý kiến xuyên tạc cho rằng ông là một kẻ võ biền không có học

nói rằng: “Lúc này chống với quân Pháp phỏng có ích gì, vì họ mạnh hơn.

hành gì. Trải qua sự biến thiên của lịch sử những điều tiếng về tác giả Lê

Chúng ta hãy làm như đã từ bỏ sự nghiệp của người nước Nam, mà chỉ can

Hoan đã ăn sâu vào tiềm thức của nhân dân Việt Nam.

thiệp với Pháp thôi. Chúng ta phải kiên trì rồi một ngày kia chúng ta sẽ tập

Trên thực tế, lịch sử không chỉ giản đơn nhƣ vậy, xung quanh vấn đề

hợp chống lại chúng và tống chúng ra biển. Thời cơ lúc này chưa đến, tốt hơn

tiểu sử Lê Hoan còn có nhiều uẩn khúc khiến cho chúng ta không khỏi băn

hết hãy ru ngủ chúng bằng tình bạn giả vờ của chúng ta” [50,29]. Rồi

khoăn và đặt ra nhiều câu hỏi. Đặc biệt là gần đây, các nhà nghiên cứu đã thu

Pennequin kết luận: “Chúng ta đang bị khối quan lại và nho sĩ căm ghét, họ

thập đƣợc một số những tƣ liệu quan trọng có liên quan tới cuộc đời nhà văn

không từ bỏ việc đánh đuổi chúng ta đâu” [50,29].

Lê Hoan. Đây chính là những căn cứ khoa học góp phần giúp cho chúng ta có
những cách nhìn nhận mới hơn về nhân vật này.

Cũng trên Tạp chí Xưa và Nay số 55 tháng 9 năm 1998, có đăng tải tài
liệu về Lê Hoan do bà Phan Thị Minh Lễ gửi về từ Pháp. Trong thƣ, bà Phan
Minh Lễ nói rằng từ lâu nhân tìm tòi những nhân vật cách mạng chống Pháp

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



15

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



16

từ đầu thế kỷ XX, bà có tìm thấy trong hồ sơ mật thám Pháp hai bài báo “Le

liệu của Pháp nói về Lê Hoan là các quan chức Pháp không hề tin tƣởng ông

Journal de Paris” viết về nhân vật Lê Hoan có liên quan tới Đề Thám cùng

ta “Các quan chức ở mọi cấp từ địa phương đến toàn quyền đều tỏ ra nghi

toàn quyền Đông Dƣơng. Tiến sĩ Phan Minh Lễ cũng gửi hai bài báo đã đọc

ngờ lòng trung thành của Lê Hoan đối với chế độ thuộc địa. Ngay cả cho tới

đƣợc tại cục lƣu trữ cơ quan mật thám của Pháp, bài thứ nhất “Ông Picquíe

năm 1909 khi Lê Hoan được bổ nhiệm làm khâm sai có trách nhiệm dẹp yên

chống Lê Hoan” đăng trên báo Le Journal de Paris số ra ngày 1- 4-1910. Bài

cuộc khởi nghĩa Yên thế, Thống sứ Pháp Bắc Kỳ buộc phải cấm Lê Hoan tiếp

báo có đoạn viết: “Vụ khâm sai Lê Hoan đã diễn biến một cách kỳ quặc, ông

xúc với báo giới người Âu để tổ chức phỏng vấn công khai vì sợ ông ta chỉ

Picquíe toàn quyền Đông Dương lâm thời, người đã ra lệnh chấm dứt quyền

trích hay gây rối cho chính quyền. Trong một bức thư gửi cho Công Sứ Hải

hành đặc biệt của viên quan khâm sai ngày 1 tháng 3 vừa qua, vừa ra lệnh mở

Dương nơi Lê Hoan làm tổng đốc, viên Thống sứ Pháp Simoni viết: “Đề nghị

cuộc điều tra về hành vi nhận hối lộ của viên khâm sai, cùng với những người

báo cho tổng đốc biết rằng ông ta không được trả lời phỏng vấn công khai

xung quanh ông ta” [32,31]. Bài thứ hai Lê Hoan có phải là kẻ phản bội hay

nhất là các cuộc phỏng vấn mà ông ta có thể chỉ trích chính quyền hay chính

không? số ra ngày 24 - 4 - 1910. Bài báo có đoạn viết: “Cuộc điều tra về Lê

sách của chính phủ” [52,34]. Theo thạc sĩ Gerard Sarger, mọi sự không tin

Hoan đang tiếp tục. Chúng tôi nói những gì về con người này.

tƣởng này không phải là không có cơ sở. Trong khi Lê Hoan mở chiến dịch

Ngày nay, ai cũng biết rằng Lê Hoan được nước Pháp giao trách nhiệm

chống Hoàng Hoa Thám vào 1896, thủ lĩnh nghĩa quân này bố trí giết hai tên

săn đuổi và bắt Đề Thám, lại trao đổi thư từ với Đề Thám một cách hoàn toàn

Pháp. Cuộc điều tra ngay sau đó cho thấy có thể Lê Hoan đã liên kết với

thân mật. Bản gốc của những thư từ này được tìm thấy tại vị trí NUI LANG

Hoàng Hoa Thám nhƣng do chƣa có bằng chứng hoàn toàn chính xác nên

(chỗ này bản chụp lại mờ không có dấu – ND) do Đề Thám để lại sau một

chính phủ Pháp chỉ chuyển Lê Hoan khỏi vị trí hoạt động và giáng chức

trận đánh quyết liệt khiến cho bốn mươi lính Pháp phải thiệt mạng” [32,31].

xuống hai cấp.

Cả hai bài báo này đều là những tài liệu quan trọng đƣợc cắt ra và lƣu vào hồ
sơ về Lê Hoan của mật thám Pháp.

Ngoài ra, Gerard Sarger còn cung cấp thêm một số thông tin khác khá
quan trọng. Đó là đến thời điểm xảy ra vụ âm mƣu đầu độc trại lính Pháp ở

Gần đây nhất, trên báo Xưa và Nay số 110 (2 - 2002), có đăng bài

Hà Nội năm 1908 thì Lê Hoan đã đƣợc hồi phục chức vụ của mình và đƣợc bổ

Quanh việc đánh giá nhân vật Lê Hoan trong lịch sử cận đại của thạc sĩ sử

nhiệm làm Tổng đốc tỉnh Hải Dƣơng. Năm1909 khi Lê Hoan đƣợc bổ nhiệm

học Gerard Sarger Đại học Cambridge. Thạc sĩ Gerard Sagrer cho biết: “Ngay

làm chỉ huy một đội cảnh sát đi dẹp yên cuộc khởi nghĩa Yên Thế với vai trò

sau khi bắt tay vào việc nghiên cứu những cuộc nổi dậy và bạo động của nông

quan trọng, Lê Hoan không những chỉ huy lực lƣợng cảnh sát chính quy tuần

dân Trung du Bắc Bộ vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX tôi gặp phải những

tiễu khắp vùng trung tâm Bắc Bộ mà còn có quyền thuê thám tử bí mật và cấp

vấn đề có liên quan đến viên đại thần Lê Hoan” [52,34]. Khi bắt đầu tiếp xúc

cho họ giấy tờ xác nhận. Loại giấy tờ này cho phép họ đi lại tự do khắp vùng.

với những tƣ liệu trong Cục lƣu trữ Hải ngoại của Pháp và Cục lƣu trữ Quốc

Cuối năm 1909 xảy ra vụ hai ông Đỗ Văn Huỳnh và Vũ Ngọc Thụy bị bắt.

gia Việt Nam, Gerard Sarger phát hiện ra một số vấn đề nổi bật trong các tài

Điều đáng nói là cả hai ngƣời này đều mang tờ chứng minh họ là mật thám

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



17



18

của Lê Hoan “Huỳnh mang giấy tờ của cháu ông ta là Nguyễn Tư Trung, có

không? Phải chăng trong lúc Lê Hoan vừa là một đầy tớ trung thành của chế

hai bộ giấy tờ căn cước cho phép anh ta an toàn khi ở nhà, trong khi ông bác

độ thực dân Pháp ông ta lại hợp tác với Hoàng Hoa Thám và những người

lại sử dụng giấy căn cước đó để đi lại như con thoi giữa Yên Thế và Hà Nội.

khác để đuổi Pháp ra khỏi Việt Nam? Kết luận này là một cách để giải thích

Về phần mình Thụy là gián điệp chính thức của Lê Hoan” [52,35]. Vụ việc

những sự kiện trên. Dù có một sự nghiệp dài và nổi bật nhưng Lê Hoan chưa

này đã khiến ngƣời Pháp đặt ra câu hỏi vì sao Huỳnh và Thụy có thể đi lại tự

bao giờ được người Pháp tin tưởng một cách tuyệt đối” [52,40].

do khắp Bắc Kỳ lâu đến nhƣ vậy? Tuy nhiên trong vụ việc này, không chỗ

Khi tìm hiểu và đánh giá về tác giả Lê Hoan, ngoài căn cứ từ những tài

nào có bằng chứng cho thấy Lê Hoan biết về hoạt động của các điệp viên của

liệu quan trọng đƣợc các nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc sƣu tầm chúng

mình. Lê Hoan có thể phủ nhận một cách hợp lý mọi sự liên quan và đƣa vụ

ta không thể không chú ý đến hoàn cảnh lịch sử xã hội Việt Nam những năm

việc xuống chỉ còn là một sự thất bại đáng tiếc trong việc đánh giá cấp dƣới,

cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.

vì không có chứng cớ nên ngƣời Pháp đành chấp nhận lời giải thích này và

Sau bao nhiêu năm lăm le dòm ngó, ngày 31 - 8 - 1858 thực dân Pháp

đƣa ra những lời nhận xét chua cay của phòng nhì nói với công sứ Pháp:

nổ súng vào cửa bể Đà Nẵng mở đầu cuộc xâm lƣợc chính thức nƣớc ta. Ngày

“Những sự kiện thực tế này thể hiện rõ ràng là chúng ta chỉ có thể đặt rất ít

10 tháng 2 năm 1859 từ Vũng Tầu chúng pháo kích các công sự bảo vệ con

niềm tin vào các điệp viên Việt Nam và càng giải thích thêm vì sao mà chúng

đƣờng thuỷ vào Gia Định và 8 ngày sau chúng chiếm thành Gia Định. Từ giữa

ta lại rất khó khăn trong việc phát hiện ra nơi ẩn náu của nghĩa quân, sau

thế kỷ trƣớc trong cuộc chiến đấu chống Pháp, Miền Nam đã đi đầu trong toàn

mỗi lần giao chiến” [52,35]. Sự việc diễn ra khiến ngƣời ta đánh giá Lê Hoan

quốc. Thực dân Pháp phải trải qua một thời gian non bốn mƣơi năm mới đặt

đã hỗ trợ bí mật cho chính ngƣời mà phía Pháp đã cử Lê Hoan đi để phá hoại.

đƣợc ách thống trị trên đất nƣớc ta. Trong thời gian ấy, chúng lần lƣợt đánh

Thêm vào đó ngày 23 tháng 3 năm 1909, ngay sau khi bắt đầu chiến dịch cuối

chiếm ba tỉnh miền Đông rồi tiến đánh ba tỉnh miền Tây. Sau khi chiếm đƣợc

cùng chống Hoàng Hoa Thám, Thống sứ Simoni ở Hà Nội nhận đƣợc một bức

toàn bộ Nam Kỳ thực dân Pháp bắt đầu đánh ra Trung Kỳ và Bắc Kỳ. Thắng

thƣ lạ của công sứ lạng sơn tên là Du Vaure giải thích rằng vào tháng 8 năm

lợi của thực dân Pháp đánh dấu bằng những hàng ƣớc của triều đình Huế ký

1908 ông ta đã bắt giữ một trong số thủ lĩnh chính của Đề Thám tên là Dƣơng

kết với chúng. Hàng ƣớc năm 1862 nhƣờng ba tỉnh Biên Hòa, Gia Định, Định

Bang, cùng với 13 ngƣời khác. Trong cuộc thẩm vấn, Dƣơng và những ngƣời

Tƣờng và đảo Côn Lôn cho thực dân Pháp. Điều ƣớc và thƣơng ƣớc 1883 và

của ông ta đã xác nhận là kế hoạch âm mƣu đầu độc trại lính Pháp ở Hà Nội là

1884 thì công nhận sự đô hộ của thực dân Pháp trên toàn cõi Việt Nam. Đến

do một nhóm quan lại cao cấp của triều đình vạch ra dƣới sự lãnh đạo của Lê

đầu thế kỷ XX thực dân Pháp thực sự tiến hành khai thác thuộc địa về mặt

Hoan. Tuy nhiên với sự khôn khéo thông minh của Lê Hoan, mọi lời cáo buộc

kinh tế, nhân dân lầm than cơ cực, xã hội có sự phân hóa giai cấp sâu sắc.

của ngƣời Pháp đều trở nên vô căn cứ và không đƣợc bảo đảm.

Tƣơng lai của Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX còn mờ mịt, phong trào

Nghiên cứu những vấn đề có liên quan đến Lê Hoan, thạc sĩ sử học

yêu nƣớc giải phóng dân tộc đang tạm thời bị thất bại. Trƣớc tình hình đó một

Gerard Sarges đặt ra câu hỏi: “Vậy Lê Hoan có phải là nhà yêu nước hay

bộ phận không nhỏ trong hàng ngũ quan lại triều đình Huế hoang mang. Theo

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



19



20

Pháp thì sợ bị lên án, nhƣng không theo lại sợ Pháp, đƣơng đầu với Pháp cũng

thành thật, chất phát đến nhƣ vậy. Việc lựa chọn chủ đề nói chuyện về vua Lê

không dám, đã có một số cá nhân mạnh bạo đứng hẳn vào hàng ngũ đối lập

Thái Tổ lãnh đạo nhân dân ta đánh thắng quân Minh giải phóng đất nƣớc khỏi

với kẻ địch, dứt khoát sống mái với kẻ thù để bảo vệ non sông, có ngƣời đầu

ách thống trị của ngoại bang vào thế kỷ XV và sau đó lập ra triều đại hậu Lê

hàng địch làm tay sai phản bội lại tổ quốc. Có một số vì hoàn cảnh và một số

trong cuốn Việt Lam tiểu sử có vẻ nhƣ hơi lạ đối với một ngƣời đã từng phục

lý do khác nhau phải hợp tác với kẻ địch. Một trong số những ngƣời đã nhận

vụ một cƣờng quốc ngoại bang muốn xâm lƣợc Việt Nam. Trong lời tựa của

quan tƣớc của triều đình là Lê Hoan, mà triều đình lại đặt dƣới sự bảo hộ của

cuốn Việt Lam tiểu sử, Lê Hoan nói rằng ông cảm thấy cần phải xuất bản bản

Pháp, do đó dù muốn hay không muốn Lê Hoan vẫn phải hành động theo sự

thảo đó để các thế hệ ngƣời Việt Nam sau này có thể học về một ngƣời anh

chỉ huy của ngƣời Pháp. Vì vậy, ông đƣợc liệt vào hàng ngũ bán nƣớc hại dân.

hùng dân tộc này và áp dụng một số bài học cho một số tình huống khó khăn

Thực ra, Lê Hoan cũng nhƣ một số quan lại của triều đình cũng có khi bị ép

mà họ có thể gặp phải.

buộc, có ngƣời do bát cơm manh áo ràng buộc, cũng có ngƣời ngây thơ chính

Những dẫn chứng và các kết quả mà các nhà nghiên cứu tìm đƣợc mới

trị cả tin Pháp tƣởng họ là những ngƣời khai sáng văn minh, chỉ sau khi làm

chỉ là gián tiếp khó có thể đánh giá một cách chắc chắn về Lê Hoan và vai trò

việc với ngƣời Pháp họ mới vỡ lẽ ra rằng mình bị lừa, đến lúc ân hận muốn từ

của ông trong lịch sử Việt Nam. Nhƣng qua những tài liệu mật những cuộc

bỏ con đƣờng quan tƣớc để trở lại dân thƣờng. Nhƣng mặc cảm tội lỗi đè nặng

điều tra tranh cãi, giúp chúng ta có thể nhìn nhận mới hơn về nhân vật này.

hai vai họ cũng không đủ dũng khí để làm lại cuộc đời. Vả lại, chính ngƣời

Đúng nhƣ GS. Chƣơng Thâu đã nói: “Vấn đề rõ ràng là chưa thể kết luận.

Pháp cũng không để cho họ cơ hội làm lại cuộc đời. Có lẽ cũng bởi những

Nhưng phải chăng có thể đưa ra một suy nghĩ để giúp cho sự nghiên cứu, sự

mặc cảm tội lỗi không thể thoát ra đƣợc cạm bẫy nên Lê Hoan đã kín đáo gửi

bình luận được “văn hành công khí hơn”. Đó là sự đánh giá nhân vật lịch sử

gắm tâm sự của mình trong lời tựa của tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử: “Cần phải

của chúng ta không thể cứ theo một định kiến, một thói quen mà điều trước

tường tận bản sắc anh hùng Lê Thái Tổ. Khi thời cơ chưa đến thì thuận theo

mắt là phải có thật nhiều, thật dồi dào tư liệu lịch sử. Công bằng hay bất công

đạo trời, an tâm với mệnh, thương kẻ sĩ yêu dân lành, giả cách nhún nhường

chỉ có tư liệu mới là cơ sở vững chắc cho chúng ta đoán định” [63,397].

để khỏi nhận chức tước của triều ngụy. Lúc thời cơ tới thì dùng người hiền

Về nhân vật Lê Hoan, các nhà nghiên cứu còn phải tốn kém khá nhiều

tài, dựa vào kẻ có năng lực, điều binh khiển tướng tiêu diệt giặc Minh, khôi

thời gian để chứng minh tranh luận nhƣng có một điều ai cũng phải thừa nhận

phục nước nhà. Trong mười năm trù hoạch kinh dinh không có một việc làm

đó là công lao của Lê Hoan đóng góp cho sự nghiệp văn học nƣớc nhà qua

nào của ngài chứng tỏ ngài không phải là vị quốc vương có trí, có nhân, có

việc năm 1905 ông tổ chức cuộc thi thơ Đề Thanh Tâm Tài Nhân và một số

dũng. Nếu không phải là một ông vua độ lượng liệu có thể như thế được

tác phẩm đƣợc các nhà nghiên cứu sƣu tầm công bố nhƣ tiểu thuyết chữ Hán

chăng?” [26,15].

Việt Lam tiểu sử (còn có tên Việt Lam xuân thu hơn 400 trang), Lê Lựu Thanh

Có thể nói rằng, nếu Lê Hoan không phải là ngƣời có tâm huyết thì khó

Trì thị thế phả và các văn bút văn bia, câu đối,...

lòng mà có đƣợc sự đánh giá về Lê Lợi khá toàn diện và nói lời kính phục
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



21

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



22


định gồm Việt Lam xuân thu và Việt Lam tiểu sử. “Lam” là chữ Lam sơn viết

2. Tác phẩm Việt Lam tiểu sử
Việt Lam tiểu sử là một trong những sáng tác ra đời vào buổi xế chiều

tắt. “Việt” là Việt Nam. Với nhan đề là Việt Lam xuân thu, Việt Lam tiểu sử,

của tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam thời trung đại. Không chỉ có nhiều uẩn

dù tác phẩm thuộc loại hình văn học nào thì nội dung của chúng cũng chỉ nói

khúc trong vấn đề tác giả mà cuốn tiểu thuyết này còn nhiều vấn đề khá phức

về thời kỳ Lam Sơn khởi nghĩa của ngƣời Việt.

tạp khác cần đƣợc quan tâm xem xét.

Hiện nay các thƣ viện Hà Nội còn lƣu trữ ít nhất tám văn bản tác phẩm.
Nội dung của chúng tuy có xuất nhập nhƣng về cơ bản không khác nhau

2.1. Tên gọi
Cho đến nay Việt Lam tiểu sử có 3 tên gọi: Hoàng Việt xuân thu, Việt

nhiều. Văn bản đầy đủ nhất có 60 hồi thì 51 hồi (từ hồi 10 đến hồi 60) viết về

Lam xuân thu, và Việt Lam tiểu sử. Để xác định tên gọi đích thực của tác

phong trào khởi nghĩa do Lê lợi lãnh đạo, 9 hồi còn lại (từ hồi 1 đến hồi 9) tuy

phẩm này, theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Na chúng ta cần phải phân loại

không trực tiếp phản ánh khởi nghĩa Lam Sơn nhƣng tạo dựng không khí tiền

theo hai tiêu chí: Loại hình thể loại và nội dung.

khởi nghĩa. Bởi vậy, nhan đề Hoàng Việt xuân thu không thật sự phù hợp với

Trƣớc hết là theo loại hình thể loại, dựa vào những chữ chỉ thể loại tác

nội dung tác phẩm dù trên thực tế nhan đề đó vẫn tồn tại và chiếm một tỉ lệ

phẩm đứng cuối nhan đề của sách ta có thể chia chúng làm hai loại: Loại hình

khá lớn. Hiện nay tám bản còn lƣu trữ tại các thƣ viện quốc gia, viện sử học

lịch sử và loại hình phi chức năng lịch sử. Loại hình lịch sử gồm các nhan đề

và viện nghiên cứu Hán Nôm thì có tới sáu bản ghi tên tác phẩm là Hoàng

Hoàng Việt xuân thu và Việt Lam xuân thu, chính hai chữ “xuân thu” cuối

Việt xuân thu. Đó là các bản mang số hiệu HVv 2085, VHv 1683, A13, A

sách đã chỉ rõ rằng chúng thuộc loại hình lịch sử. Bởi vì từ xƣa ngƣời ta đã

3215. VH 141 và R451. Còn lại văn bản ghi tên tác phẩm là Việt Lam xuân

dùng thuật ngữ xuân thu để chỉ các bộ sử biên niên của Trung Hoa. Điều này

thu, Việt Lam tiểu sử chỉ có hai đó là bản VHv1819 và HV 84. Điều đáng chú

xuất phát từ thuyết cho rằng Khổng Tử đã san định bộ sử biên niên nƣớc Lỗ

ý là các sách mang nhan đề Hoàng Việt xuân thu đều là bản chép tay còn sách

mà đời sau gọi là xuân thu. Sách xuân thu đƣợc liệt vào một trong năm bộ

có tên Việt Lam xuân thu, Việt Lam tiểu sử đều là bản in và đƣợc in vào năm

kinh của Nho gia (kinh thi, kinh thu, kinh lễ, kinh dịch, kinh xuân thu). Loại

Mậu Thân 1908 thời Duy Tân.

hình phi chức năng lịch sử chính là nhan đề Việt Lam tiểu sử. Sở dĩ gọi là tiểu

Bên cạnh đó trong lời đề tự cho Hoàng Việt long hưng chí viết 1804,

sử theo lời Lê Hoan giải thích trong lời tựa Việt Lam tiểu sử là để phân biệt

Ngô Giáp Đậu vẫn gọi tác phẩm kia là Hoàng Việt xuân thu Ông viết: “Các

với chính sử.

truyện chí của nước Nam thời nào cũng có người sáng tác. Sách Hoàng Việt

Theo nội dung, dựa vào nhan đề sách ta có thể chia nội dung tác phẩm

xuân thu thuật lại duyên cớ phế hưng qua qua các đời” [43,332] (trích lại theo

thành hai loại: Loại viết về một thời đại không xác định và loại viết về thời đại

Nguyễn Đăng Na). Lời đề tựa của Ngô Giáp Đậu cho thấy Hoàng Việt xuân

xác định. Loại viết về thời đại lịch sử không xác định là Hoàng Việt xuân thu.

thu là nhan đề vốn có của tác phẩm và tới năm 1904 nó vẫn còn. Thế nhƣng

“Hoàng Việt” là khái niệm dùng để chỉ các triều vua nƣớc Việt nói chung

trong cả 8 văn bản nhất là văn bản đủ 60 hồi đều chỉ kể về thời Lam Sơn chứ

không giới hạn ở một triều vua nào nhất định. Loại viết về một thời đại xác

không thuật lại duyên cớ phế hƣng qua các đời. Cũng bởi đầu thế kỷ XX lịch

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



23



24


sử Việt Nam có cái gì đó na ná nhƣ những năm đầu thế kỷ XV. Vì thế, ngƣời

để “bảo vệ quyền tác giả”. Theo Tạ Ngọc Liễn: “Việt Lam xuân thu vẫn là tác

ta đã sử dụng Hoàng Việt xuân thu để gửi gắm tâm sự cá nhân và cắt xén một

phẩm khuyết danh, chính Lê Hoan là người đã phát hiện rồi bỏ nhiều công

phần nào đó đúng nhƣ lời nhận xét của GS. Phan Huy Lê khi đọc Việt Lam

sức sửa chữa khắc in cuốn Việt Lam xuân thu cũng không nói ai là tác giả”

xuân thu: “Những cứ liệu lịch sử đó đã bị tác giả cắt xén một cách rất tuỳ

[26,402].

tiện”. Bởi vậy, Việt Lam xuân thu không đủ tƣ cách là tác phẩm thuộc loại

Năm 1914, khi bắt đầu dịch và cho công bố bản dịch Việt Lam tiểu sử,

hình lịch sử mà thuộc loại hình phi lịch sử. Nghĩa là tác phẩm đã đƣợc chuyển

Nguyễn Đông Châu viết trong nhời của ngƣời dịch sách rằng: “Nguyên bản

từ văn học chức năng hành chính sang chức năng nghệ thuật qua sự “hư cấu”

chữ nho truyện Việt Lam xuân thu này đã có từ lâu lắm không biết đích xác là

và “sáng tạo” của tác giả. Khi đã gia công nhào nặn thành “một bộ tiểu thuyết

ai làm nhưng có nhiều người truyền là của Nguyễn Trãi làm ra. Đến năm Duy

lịch sử về cơ bản xây dựng theo sự hư cấu, theo trí tưởng tượng của tác giả”

Tân Mậu Thân (1908) quan Tổng Đốc Hải Dương Phú Hoàn tử Lê tướng

thì hai chữ xuân thu không còn phù hợp với nhan đề của tác phẩm nữa. Do đó,

công có đề thêm bài tựa và khắc in ra, ai ai cũng được đọc và cũng lấy làm

Lê Hoan mới đặt nhan đề cho sách là Việt Lam tiểu sử để phân biệt với chính

hay lắm. Chúng tôi thấy sách hay nên dịch ra quốc âm để chư vị dễ xem,

sử. Nhƣ vậy dựa vào nội dung cũng nhƣ nghệ thuật của tác phẩm, đặt nhan đề

không chỉ mua vui trong mười lăm phút đồng hồ mà ai xem sách này còn biết

Việt Lam tiểu sử nhƣ Lê Hoan là hợp lý. Đây cũng là căn cứ để khi nghiên

được sự tích nước mình” [5,1]. Nhƣ vậy, nếu theo bản dịch của Đông Châu thì

cứu thiên tiểu thuyết này, chúng tôi đã chọn tên gọi là Việt Lam tiểu sử.

tác giả của Việt Lam tiểu sử có thể là Nguyễn Trãi và Lê Hoan. Nhƣng trong
Việt Lam tiểu sử bản Nguyễn Đông Châu không có bài tựa của Lê Hoan. Điều

2.2. Vấn đề xác định tác giả Việt Lam tiểu sử
Tác phẩm Việt Lam tiểu sử không phải ngay từ khi sinh ra nó đã hoàn

đáng nói là, nếu đọc nhời của ngƣời dịch sách của Nguyễn Đông Châu thì

chỉnh và có tên gọi nhƣ vậy. Cho đến nay vấn đề ai là tác giả của Việt Lam

chúng ta sẽ thấy rằng tác phẩm Việt Lam tiểu sử hiện hành ngay khi mới đƣợc

tiểu sử vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau chƣa đi đến thống nhất.

viết ra đã hoàn thiện và hay nhƣ vậy chứ không biết đƣợc là văn bản đã đƣợc

Theo học giả Trần Văn Giáp xác định trong Tìm hiểu kho sách Hán
Nôm (tập 2) thì tác giả tƣơng truyền là Vũ Xuân Mai, Tri huyện Phúc Thọ (Hà

Lê Hoan gia công sửa chữa khá công phu.
Bác bỏ ý kiến cho rằng Việt Lam tiểu sử là của Nguyễn Trãi làm ra, nhà
sử học Phan Huy Lê khi tìm hiểu tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã đƣa ra ý kiến:

tây).
Ngƣợc lại với ý kiến của Trần Văn Giáp, nhà nghiên cứu Tạ Ngọc Liễn

“Căn cứ vào thể văn và nội dung của tác phẩm tôi nghĩ rằng chúng ta đã đủ

lại cho rằng Vũ Xuân Mai không phải là ngƣời khởi thảo bộ tiểu thuyết lịch sử

căn cứ để bác bỏ ý kiến cho rằng đây là tác phẩm của thế kỷ XV do Nguyễn

chƣơng hồi Việt Lam tiểu sử. Vũ Xuân Mai sống cùng thời với Lê Hoan, nếu

Trãi viết” [31,33].

Vũ Xuân Mai là tác giả của Việt Lam tiểu sử thì chắc chắn Lê Hoan Phải biết,

Năm 1999 khi dịch và công bố tác phẩm Việt Lam tiểu sử, tác giả Trần

phải nói tới họ Vũ khi sửa chữa khắc in thành Việt Lam tiểu sử. Ngƣợc lại, Vũ

Nghĩa đã dựa theo ý kiến của học giả Trần Văn Giáp trong Tìm hiểu kho sách

Xuân Mai cũng biết việc làm của Lê Hoan và không thể không có phản ứng gì

Hán Nôm (tập 2) và đi đến kết luận Việt Lam tiểu sử do Xuân Mai biên soạn,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



25



26


Lê Hoan nhuận sắc. Theo Trần Nghĩa: “Từ trước đã có văn bản Việt Lam

mạnh “lời truyền này chưa tìm thấy ghi trong sách nào cả”. Theo nhà nghiên

xuân thu rồi đến năm Mậu Thân (Duy Tân 1908) Lê Hoan đã đưa vào đó để

cứu Nguyễn Đăng Na, để kết luận ai là tác giả của Việt Lam tiểu sử chúng ta

biên tập lại thành “Tân bản” với hi vọng nâng cao về nội dung cũng như

cần phải có những chân lý xác thực chứ không thể dựa vào những cảm nhận

nghệ thuật một tác phẩm tiểu thuyết lịch sử trình bày dưới dạng chương hồi”

“có lẽ đúng”, những “suy đoán” hay “tương truyền”. Từ đó, Nguyễn Đăng Na

[26,14].

cũng đƣa ra ba chứng cớ để cho phép ta nghi ngờ một cách khoa học rằng tác

Gần đây nhất năm 2006, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Na có bài viết

giả Việt Lam tiểu sử không ai khác ngoài Lê Hoan.

“Việt Lam tiểu sử tác giả, tác phẩm, và phương pháp sáng tác” in trong Con

Thứ nhất, khi viết lời tựa cho Việt Lam tiểu sử tại sao Lê Hoan không

đường giải mã văn học trung đại Việt Nam. Trong bài viết, Nguyễn Đăng Na

công bố tên quyển sách mà ông đã cất công tìm tòi, mãi gần đây mới thấy

đã đƣa ra những căn cứ và lý giải về vấn đề ai là tác giả Việt Lam tiểu sử.

trong hòm sách của một danh gia? Ông chỉ gọi một cách lấp lửng là “sách

Theo Nguyễn Đăng Na, Việt Lam tiểu sử thoát thai từ Hoàng Việt xuân thu.

ấy”. Trong lời tựa, dù có tới bốn lần Lê Hoan nhắc tới tác phẩm do ông tìm ra

Bởi vậy, muốn biết ai là tác giả phải bắt đầu từ Hoàng Việt xuân thu. Ngƣời

nhƣng cả bốn lần ông đều dùng hai chữ “thị thư” hoặc “kỳ thư”. Cách nói mập

đầu tiên đề cập tới Hoàng Việt xuân thu có lẽ là Ngô Giáp Đậu - tác giả

mờ ấy, khiến ta nghĩ rằng cái gọi là “thị thư” hoặc “kỳ thư” là không có thực

Hoàng Việt long hưng chí. Ông không chỉ cho biết nội dung Hoàng Việt xuân

mà do Lê Hoan bịa ra và đó chính là Việt Lam tiểu sử của ông. Bên cạnh đó,

thu mà còn gợi ý thời điểm ra đời của nó có thể trƣớc Việt Nam quốc chí của

đầu đề bài viết là Việt Lam tiểu sử tự thì “đắc thị thư” là “đắc Việt Lam tiểu

Nguyễn Khoa Chiêm. Bởi vì, Việt Nam quốc chí đƣợc ra đời năm 1917. Nếu

sử”. Nhƣng tại sao Lê Hoan không nói thẳng ra Việt Lam tiểu sử do ông sáng

Hoàng Việt xuân thu ra đời trƣớc thì tác phẩm này phải đƣợc viết chậm nhất

tác ra? Cũng bởi vì, cuộc đời chính trị của ông còn nhiều khúc mắc. Do vậy,

là năm 1719. Điều này hợp với ý kiến của Nguyễn Đông Châu: “Việt Lam

ông phải lấp lửng “mới đây tìm trong hòm sách sử của một nhà có tiếng thấy

xuân thu đã có lâu lắm, không biết đích xác ai làm nhưng có nhiều người

bộ sách này - bộ sách Việt Lam tiểu sử - nhưng vì lối viết chưa được (mười

tương truyền là của Nguyễn Trãi” [5,1]. Nếu cho rằng Việt Lam xuân thu là

phần) hoàn toàn khéo léo rõ ràng và hay” nên ông phải “lựa lúc rảnh rỗi sửa

của Nguyễn Trãi thì không đúng bởi ông sinh ở thế kỷ XV mà sách ra muộn

chữa lại giao cho thợ đem khắc in”. Vậy bài tựa đã mập mờ cho thấy tác giả

nhất là thế kỷ XVIII, nhƣng khẳng định sách đã có lâu lắm là hoàn toàn đúng.

của sách là Lê Hoan.

Tuy nhiên, với các minh chứng nói trên, ta mới kết luận đƣợc rằng Hoàng Việt

Thứ hai, cũng trong bài tựa có một chi tiết chỉ ra rằng, trong quá trình

xuân thu ra đời chậm nhất là năm 1719. Câu trả lời ai là tác giả vẫn còn đang

tạo dựng tác phẩm, Lê Hoan đã sử dụng phƣơng pháp thực địa bằng cách đi

bỏ ngỏ. Sau Ngô Giáp Đậu là Trần Văn Giáp tuy nhiên Trần Văn Giáp cũng

khảo sát trực tiếp các di tích của chiến trƣờng xƣa. Điều đó khiến ta nghĩ rằng

chỉ khảo về Việt Lam tiểu sử. Ông cho biết tác phẩm “tương truyền” là của Vũ

nếu Lê Hoan không phải là tác giả Việt Lam tiểu sử thì chí ít cũng là ngƣời

Xuân Mai ngƣời phƣờng Xuân Yên tỉnh Hà Nội, đậu cử nhân khoa kiến phúc

giữ vai trò quan trọng trong việc sinh thành ra tác phẩm.

Giáp Thân 1884. Tuy nhiên để lƣu ý ngƣời đọc về lời truyền đó ông nhấn
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



27

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



28


Chứng cứ thứ ba là, căn cứ vào tƣ tƣởng chủ đạo xuyên suốt tác phẩm
nhân vật Lê Thiện dƣờng nhƣ là phát ngôn viên của tác giả. Khi luận bàn về
quan hệ với nhà Minh, Lê Thiện nói:

3. Vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử
3.1. Khái niệm tiểu thuyết chƣơng hồi
Theo Từ điển văn học, tiểu thuyết chƣơng hồi là: “Thuật ngữ chỉ một

- Ta nên hợp sức với nhà Minh mà diệt họ Hồ để khôi phục nhà Trần,
để cai trị một phương cứu cho dân khỏi chịu khổ sở [Hồi 10].

dạng thức tiểu thuyết trường thiên quan trọng trong văn học cổ điển Trung
Quốc và Việt Nam. Tiểu thuyết viết theo dạng này, phân chia tác phẩm thành

- Ta quân đơn tướng ít, nước nhỏ dân nghèo, thế mà muốn cầm vài

các hồi khác nhau phát triển từ lối giảng sử thoại bản (kể chuyện lịch sử, thời

nghìn quân ô hợp để kháng cự với trăm vạn quân hùm beo có khác gì lấy

Tống - Nguyên. Giảng sử thoại bản là hình thức kể chuyện (chủ yếu là truyện

trứng trọi với đá… không gì bằng hiệp với nhà Minh để trừ giặc Hồ khiến cho

lịch sử) được những người kể chuyện trong dân gian (thuyết thoại nhân -

nước Nam lại về chủ cũ... Nếu nhà Minh có bụng dòm nom cũng còn phải sợ

người kể chuyện, thuyết thư nhân - người kể sách) các đời kể lại, đối với

tai tiếng không dám làm [Hồi 12].

những câu chuyện có dung lượng lớn, họ không kể xong ngay trong một lần

Đây cũng chính là tƣ tƣởng của Lê Hoan đã đƣợc gửi gắm trong bài

nên buộc phải ngắt thành các phần khác nhau, mỗi phần được đặt một tiêu đề

tựa: “Thời mà chưa đến thì thuận theo mệnh... thời đến thì dùng người hiền,

để tóm lại nội dung, đó chính là cơ sở hình thành các hồi và tiêu đề các hồi

sử dụng người tài, khiển tướng xuất quân diệt giặc Minh mà yên định nước

của tiểu thuyết chương hồi về sau” [24,1732].

nhà,…” [26,15]. Tác giả Việt Lam tiểu sử muốn ví mình với Lê Lợi nhận chức

3.2. Hoàn cảnh ra đời

tuần kiểm Giao Chỉ của ngƣời Minh, giữ chức Kim Ngô đại tƣớng quân cho

Tiểu thuyết chƣơng hồi xuất hiện khá sớm và phát triển mạnh nhất vào

Quý Khoáng. Đó là vì thời chƣa tới nên phải giả cách nhún nhƣờng. Điều đặc

khoảng thời gian từ thế kỷ XIV đến đầu thế kỉ XIX ở Trung Quốc. Trung

biệt, tƣ tƣởng xuyên suốt Việt Lam tiểu sử rất giống nội dung bức thƣ của Lê

Quốc là một nƣớc có nền văn hóa phát triển rực rỡ và lâu đời, một trong

Hoan gửi Đề Kiều mà Tạp chí Xưa và Nay mới đây vừa công bố: “Lúc này

những thành tựu vĩ đại của văn hóa Trung Quốc là văn học. Bên cạnh những

chống với quân pháp phỏng có ích gì, vì họ mạnh hơn. Chúng ta hãy làm như

thành tựu đạt đến trình độ cổ điển, mỗi thể loại gắn với một triều đại, kiểu nhƣ

đã từ bỏ sự nghiệp của người nước Nam, mà chỉ thân thiện với Pháp thôi.

Đƣờng thi, Tống từ, ngƣời ta không thể không nhắc tới tiểu thuyết chƣơng hồi

Chúng ta phải kiên trì rồi một ngày kia chúng ta sẽ tập hợp chống lại chúng

thời Minh - Thanh, với những tác phẩm nhƣ Tam quốc diễn nghĩa, Tây du ký,

và tống chúng ra biển. Thời cơ lúc này chưa đến. Tốt hơn hết là hãy ru ngủ

Thuỷ hử, Hồng lâu mộng,...

chúng bằng tình bạn giả vờ của chúng ta” [50,29].

Nhận xét về quá trình hình thành và phát triển của tiểu thuyết, tác giả

Sự nhất quán giữa Việt Lam tiểu sử, tƣ tƣởng chủ đạo của tác phẩm và

Hà Minh Đức cho rằng: “Ở phương Đông nói chung và Việt Nam nói riêng,

bức thƣ gửi cho Đề Kiều khiến chúng ta không thể không nghĩ rằng tác giả

hành trình của tiểu thuyết có những bước phát triển riêng của nó. Ở Trung

Việt Lam tiểu sử chính là Lê Hoan.

Quốc, tiểu thuyết xuất hiện sớm, vào thời Ngụy Tấn (thế kỷ III – IV) dưới dạng
“chí nhân”, “chí quái”. Sang đời nhà Đường xuất hiện loại tiểu thuyết

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

29

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



30


“truyền kỳ”, đời Tống xuất hiện thêm tiểu thuyết “thoại bản”... Sang đến đời

thị dân. Những câu chuyện đƣợc bắt đầu từ những bản thoại (nguyên là bản đề

Minh, văn học Trung Quốc bước sang giai đoạn phát triển rực rỡ của tiểu

cƣơng mà ngƣời kể dựa vào đó để kể cho độc giả nghe). Thoại bản là những

thuyết với những pho tiểu thuyết chương hồi nổi tiếng như Tam quốc diễn

câu chuyện sống thực, hình thành từ lối kể chuyện của những ngƣời bình dân

nghĩa (La Quán Trung), Thuỷ hử (Thi Nại Am), Tây du ký (Ngô Thừa Ân),

ở nông thôn và thành thị khi qua môi trƣờng diễn xƣớng, nó trở thành một loại

Kim bình mai (Tiếu Tiên Sinh). Đến đời Thanh, tiểu thuyết Trung Quốc được

hình văn học thu hút đƣợc đông đảo lớp độc giả. Thoại bản có nhiều loại trong

bổ sung thêm một số tác phẩm khai thác nội dung số phận đời tư và đạo đức,

đó phổ biến là thoại bản giảng sử (tức là kể chuyện lịch sử). Thoại bản giảng

ví dụ như: Chuyện làng Nho (Ngô Kính Tử), Hồng lâu mộng (Tào Tuyết

sử thƣờng là trƣờng thiên. Câu chuyện lịch sử dài phải chia làm nhiều đoạn

Cần),...” [20,188].

khi kể không chỉ gói gọn trong một đêm mà có thể kéo dài trong nhiều đêm.

Chúng ta có thể hình dung con đƣờng hình thành tiểu thuyết chƣơng hồi
ở Trung Quốc nhƣ sau:

Chính những bản thoại đó dẫn đến sự ra đời của tiểu thuyết chƣơng hồi thời
Minh Thanh.

Từ thời Ngụy Tấn Nam Bắc Triều (thế kỷ III - VI), mầm mống của tiểu

Cho đến thời Minh Thanh, tiểu thuyết chƣơng hồi Trung Hoa đã phát

thuyết đã xuất hiện dƣới dạng “chí nhân”, “chí quái”. Chí nhân, chí quái là

triển mạnh mẽ và thực sự khẳng định đƣợc vị thế của mình trong nền văn học

những câu chuyện về những con ngƣời phi phàm, sự tích quái dị. Chí ở đây

cổ điển Trung Quốc. Ở thời kỳ này, tiểu thuyết chƣơng hồi tiếp tục kế thừa và

nghĩa là rất nhiều yếu tố hoang đƣờng (cái kỳ - cái ảo, cái thần kỳ nhƣng chƣa

phát huy những thoại bản thời Tống Nguyên. Từ những câu chuyện có dung

vƣợt khỏi cái nhận thức, nó vẫn phản ánh hiện thực; cái quái – các yếu tố kỳ

lƣợng lớn, cốt truyện phải ngắt thành nhiều khúc đến thời kỳ này các tác giả

ảo vƣợt quá ngƣỡng đến mức khó tin).

đã liên kết móc xích giữa khúc trƣớc và khúc sau tạo thành những tiểu thuyết

Đến đời Đƣờng (thế kỷ VII - XI), trong xã hội có sự phân hóa, đối lập

chƣơng hồi. Vào khoảng giữa đời Thanh với Nho Lâm ngoại sử của Ngô Kính

giai cấp sâu sắc, đô thị bắt đầu phát triển mạnh tạo điều kiện thuận lợi cho tiểu

Tử và Hồng lâu mộng của Tào Tuyết Cần, tiểu thuyết chƣơng hồi Trung Quốc

thuyết truyền kỳ xuất hiện. Truyền kỳ là những sự tích ly kỳ đƣợc lƣu truyền

đã phát triển tới đỉnh cao nhất.

qua các thế hệ. Tiểu thuyết truyền kỳ xuất hiện nhằm phản ánh sự thật đời

Ở Việt Nam, mãi đến gần cuối hành trình trung đại thế kỷ XVIII - XIX

sống, những thói hƣ tật xấu trong xã hội đồng thời thể hiện những khát vọng

nhờ những điều kiện nhất định và sự thúc đẩy của lịch sử, thể loại tiểu thuyết

bình đẳng của nhân dân.

chƣơng hồi mới ra đời. Truyện ngắn lịch sử chính là cơ sở để tiểu thuyết

Sang đến thời kỳ Tống - Nguyên (Thế kỷ XI - XIII). Đây là giai đoạn

chƣơng hồi Việt Nam ra đời. Giai đoạn đầu (thế kỷ X – XIV), truyện ngắn

mà các thoại bản đang bƣớc vào thời kỳ nở rộ. Do điều kiện kinh tế ngày càng

lịch sử hình thành là nhờ truyền thống tự sự dân gian, tự sự chức năng (hành

cao hàng loạt các đô thị mọc lên. Khi xã hội phát triển đòi hỏi những món ăn

chính và lễ nghi) và tiếp thu tinh hoa nghệ thuật của nền tiểu thuyết Trung

tinh thần mới đáp ứng đƣợc nhu cầu thị hiếu của nhân dân. Từ đó xuất hiện

Hoa. Tiểu thuyết Trung Hoa ban đầu đƣợc mô phỏng thành các truyện thơ

tờng lớp ngƣời nghệ nhân, nghệ sỹ đảm nhiệm vai trò kể chuyện cho tầng lớp

Nôm rồi sau đó khi chữ quốc ngữ ra đời thì có nhiều tác phẩm đƣợc dịch sang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



31



32


tiếng Việt. Mở đầu cho việc du nhập các tác phẩm truyện viết theo kiểu văn

Những sự kiện lịch sử bão táp đó ảnh hƣởng mạnh mẽ đến đời sống

ngôn nhƣ: Tiễn đăng tân thoại, Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ (thế kỷ

xã hội. Với khả năng đặc biệt của mình, văn chƣơng đã tái hiện các sự kiện đó

XVI), Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm (thế kỷ XVIII).

bằng hàng loạt các tác phẩm cụ thể. Trong hai loại hình văn học tự sự đƣợc sử

Nói về nguồn gốc ra đời của tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, tác giả

dụng chủ yếu trong văn học trung đại lúc đó là chữ Nôm và chữ Hán, thì chữ

Trần Nghĩa trong cuốn Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam cho rằng:

Nôm về cơ bản không dùng để viết văn. Do đó, loại hình tự sự phải dùng bằng

“Nhìn một cách bao quát, tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam ra đời là kết quả của

chữ Hán. Và trong loại hình văn xuôi tự sự chữ Hán, không phải ký, truyện

những hối thúc từ bên trong do sự vận động nội tại của bản thân nền học

ngắn mà chính là tiểu thuyết chƣơng hồi, với quy mô lớn mới có khả năng tái

thuật chữ Hán Việt Nam sinh ra, cộng với những kích thích từ bên ngoài do

hiện bức tranh lịch sử - xã hội của thời đại. Nhƣ vậy, việc Việt Nam tiếp thu

giao lưu văn học đưa lại. Thể hiện rõ nhất là ở các tiểu thuyết chí quái, truyền

thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi Trung Hoa nhƣ một nhu cầu tất yếu để thể hiện

kỳ và tiểu thuyết xã hội. Xét về nguồn gốc nội tại... tiểu thuyết chương hồi Việt

nội dung mới là phản ánh bức tranh xã hội đầy biến động của dân tộc.

Nam ra đời trước hết liên quan tới kho tàng thần thoại, truyền thuyết và
truyện tích Việt Nam,...” [44,17].

Tiểu thuyết chƣơng hồi chữ Hán Việt Nam là mô hình thể loại tiếp thu
từ tiểu thuyết chƣơng hồi Trung Quốc. Tuy nhiên, các tác giả chữ Hán Việt

Bức tranh lịch sử xã hội Việt Nam từ thế kỷ XV - XVI - XVIII nhƣ một

Nam chỉ vay mƣợn hình thức thể loại, những nguyên tắc xây dựng nhân vật,

thôi thúc nội tại cần đƣợc ghi lại. Bƣớc vào thế kỷ XV lịch sử việt Nam có

sử dụng văn tự chữ Hán để sáng tác. Trong quá trình sáng tác, họ luôn cố

nhiều bƣớc chuyển mới. Sau chiến thắng giặc Minh triều Lê đƣợc thiết lập.

gắng chọn lọc những vấn đề có liên quan đến nghệ thuật sáng tạo, nhằm xây

Cho đến khi vua Thái Tổ, Thánh Tông, Hiến Tông lần lƣợt qua đời, các vua

dựng một nền tiểu thuyết chƣơng hồi mang đậm đà bản sắc Việt Nam.

Uy Mục, Tƣơng Dực ăn chơi xa xỉ, chèn ép muôn dân khiến cho trăm họ oán
hận. Lợi dụng lúc rối loạn Mạc Đăng Dung cƣớp ngôi triều Lê, quyền lực lúc
này tập trung hết vào tay họ Mạc. Các vua nhà Mạc cố gắng duy trì chính trị

3.3. Đặc điểm thể loại
Đặc điểm của tiểu thuyết chƣơng hồi rất phong phú và đa dạng. Tuy
nhiên, ta có thể rút ra những đặc điểm cơ bản đáng chú ý nhƣ sau:

ổn định nhƣng vẫn không ổn định, làm nảy sinh những cuộc chia rẽ nội bộ

Đặc điểm của thể loại này là sự phân chia cốt truyện thành các hồi,

giai cấp phong kiến. Chiến tranh Lê - Mạc kéo dài từ năm 1533 tới năm 1592.

quyển, tiết. Mỗi hồi bao giờ cũng có tiêu đề giới thiệu nội dung chính sẽ đƣợc

Cuối thế kỷ XVI Bình An Vƣơng Trịnh Tùng mâu thuẫn gay gắt với Thái Tổ

trình bày trong hồi. Cuối mỗi hồi thƣờng có một bài thơ của chính tác giả hay

Nguyễn Hoàng khiến cho đất nƣớc tạo thành cục diện tam phân Mạc - Lê -

của ngƣời đời sau đƣợc tác giả trích dẫn lại để đánh giá, bình luận về các sự

Nguyễn. Nội chiến Lê - Mạc chƣa hoàn toàn dứt hẳn thì chiến tranh Nam -

kiện các nhân vật trong hồi và sau đó thƣờng kết thúc bằng câu kiểu nhƣ:

Bắc nổ ra. Trong vòng 150 năm kể từ 1527 – 1677 đất nƣớc chia hai đàng, các

“Muốn biết sự việc thế nào xin xem hồi sau sẽ rõ” hoặc “hồi sau phân giải”.

tập đoàn thống trị lao vào ăn chơi xa đọa khiến cho lòng dân cả hai miền oán

Khi bƣớc sang hồi mới, vấn đề lại đƣợc tóm lƣợc bằng một tiêu đề mới. Cách

hận.

phân chia thành từng hồi và kết thúc theo kiểu hạ hồi phân giải có tác dụng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



33

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

34


quan trọng trong việc gây ra sự chú ý cho ngƣời đọc khiến cho họ luôn luôn
hồi hộp, tò mò phải tiếp tục tìm hiểu các hồi tiếp theo.

3.4. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử – tiểu thuyết lịch sử đƣợc viết theo
lối kết cấu chƣơng hồi

Kết cấu của tiểu thuyết chƣơng hồi đƣợc kết cấu theo trình tự thời gian

3.4.1. Thể loại tiểu thuyết lịch sử

đơn tuyến, dấu hiệu dễ thấy ngay khi mở đầu mỗi hồi hoặc mở đầu các đoạn

Theo các tác giả cuốn Từ điển văn học (bộ mới), thể loại tiểu thuyết

kể là những cụm từ: “Lại nói...”, “nay lại nói...”, “hồi bấy giờ…”, “lúc ấy…”,

lịch sử là: “Thuật ngữ chỉ một loại hình tiểu thuyết hay tác phẩm tự sự hư cấu

đƣợc lặp đi lặp lại nhƣ một công thức. Tác giả thƣờng đứng ở ngôi thứ ba để

lấy đề tài lịch sử làm nội dung chính” [24,1725].

giới thiệu dẫn dắt câu chuyện, nhân vật tự suy nghĩ và hành động. Sau một

Thể loại tiểu thuyết lịch sử đƣợc coi là một tiểu loại trong thể loại tiểu

khoảng thời gian theo dõi các sự kiện trong một hồi, có nhiều nhân vật mới

thuyết chƣơng hồi. Đây là những tiểu thuyết lấy đề tài từ trong sử sách và

xuất hiện, nhiều sự kiện mới sảy ra, ngƣời trần thuật lo sợ ngƣời đọc không

đƣợc viết theo lối kết cấu chƣơng hồi. Trong văn học trung đại Trung Quốc,

thể theo dõi tiếp nội dung trong các hồi trƣớc đó, nên thƣờng nhắc lại bằng

tiểu thuyết lịch sử xuất hiện khá sớm và phát triển mạnh mẽ. Thể loại này còn

công thức “lại nói…” giúp cho trình tự các sự kiện đƣợc liền mạch.

đƣợc gọi bằng một cái tên khác là tiểu thuyết giảng sử để tránh nhầm lẫn với

Nội dung phản ánh của thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi rất phong phú và

tiểu thuyết lịch sử thời hiện đại. Thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam ra

đa dạng. Đó là toàn bộ diễn biến và vận mệnh của đất nƣớc, những vấn đề đấu

đời kế thừa những tinh hoa của tiểu thuyết chƣơng hồi Trung Quốc nhƣng

tranh giai cấp của các tầng lớp, những cuộc đấu tranh phong kiến, ca ngợi các

không phản ánh đề tài phong phú nhƣ tiểu thuyết chƣơng hồi Trung Quốc mà

vị lãnh tụ nhân dân có công lao to lớn trong cuộc đấu tranh đó.

ngay từ đầu đã tập trung phản ánh lịch sử dân tộc. Điều này thể hiện rõ ngay

Nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi rất phong phú, ngoài những nhân

trên nhan đề của tác phẩm tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam nhƣ: Nam triều

vật trung tâm đại diện tiêu biểu cho đạo đức phong kiến nhƣ các minh quân,

công nghiệp diễn chí, Thiên Nam liệt chuyện, Hoàng Lê nhất thống chí. Bởi

các quan lại, khanh tƣớng, những trọng phu, liệt nữ, còn có những nhân vật

vậy, khi nói đến tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam là nói đến thể loại tiểu

đám đông góp phần tạo nên một số lƣợng nhân vật đông đảo, giúp cho tiểu

thuyết lịch sử. Nội dung tiểu thuyết lịch sử Việt Nam thể hiện một thời kỳ lịch

thuyết chƣơng hồi có quy mô và khí thế hoàng tráng. Các nhân vật trong tiểu

sử nhất định với thời gian xác định, những sự kiện nhân vật có thật trên cơ sở

thuyết chƣơng hồi đƣợc miêu tả bằng âm mƣu, lời đối thoại hoặc bằng cử chỉ

đó hƣ cấu thành một tác phẩm văn chƣơng đích thực.

(hành động hình dáng), hay những tiếng cƣời tiếng khóc mà hiểu ra kẻ chung
ngƣời nịnh, kẻ khí phách kẻ tiểu nhân, kẻ thị tài tầm thƣờng, bậc anh hùng

hào kiệt.

3.4.2. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - Tiểu thuyết lịch sử viết theo lối
kết cấu chƣơng hồi
Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan là một cuốn tiểu thuyết lịch sử đƣợc tác

Ngôn ngữ trong tiểu thuyết chƣơng hồi là ngôn ngữ khoa chƣơng hoành

giả lấy nhân vật, sự kiện từ trong lịch sử rồi hƣ cấu theo ý đồ sáng tác của

tráng kết hợp với lối diễn đạt giàu hình ảnh hoa mĩ, tƣợng trƣng ƣớc lệ trong

mình. Nhan đề Việt Lam tiểu sử đƣợc Lê Hoan đặt nhằm phân biệt với chính

những câu văn đăng đối nhịp nhàng tạo nên một vẻ đẹp riêng biệt cho thể loại.

sử, cũng chính là để khẳng định đây là một tác phẩm văn học chứ không phải

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



35



36

là một tác phẩm lịch sử. Nội dung phản ánh trong tác phẩm xuất phát từ bối

Ở hồi một mở đầu là hai câu đối “Con cháu nhà Trần cậy mạnh mất

cảnh lịch sử nƣớc ta ba mƣơi năm đầu thế kỷ XV vào thời điểm diễn ra hàng

nước, cha con họ Hồ ngang ngược chuyên quyền” và kết thúc hồi với hai câu

loạt những biến cố trọng đại. Họ Hồ cƣớp ngôi “làm cỏ” họ Trần, phong kiến

thơ:

Trung Quốc đƣa quân xâm lƣợc vào quốc gia Đại Việt với một quy mô lớn vô

“Nào biết trăng hoa gây lỡ việc

cùng khốc liệt, từ vùng núi Thanh Hóa, Nghệ An, nghĩa quân Lam Sơn dƣới

Ai hay nhan sắc chuyển lay người” [26,18].

sự lãnh đạo của ngƣời anh hùng Lê Lợi trải qua bao gian nan thử thách đánh
đuổi quân xâm lƣợc lập nên triều Lê - một triều đại hƣng thịnh nhất trong
triều đại phong kiến Việt Nam.

Cùng một lời hẹn “chưa rõ chuyện Thiên Bình như thế nào hãy nghe hồi
sau phân giải” [26,42].
Hầu hết các hồi đều có kết cấu giống nhau chỉ có một số ít nhƣ cuối hồi

Cảm hứng chủ đạo nhất trong tiểu thuyết chƣơng hồi là ca ngợi những

23 không có lời hẹn, cuối hồi 33 sau hai câu thơ thất ngôn và lời hẹn, đƣợc

con ngƣời có đóng góp lớn lao đối với sự nghiệp chung của dân tộc, hoặc

chép thêm bài thơ thất ngôn Cảm hoài của Đặng Dung, riêng hồi thứ sáu mƣơi

phản ánh cuộc đấu tranh giai cấp của tầng lớp nông dân,… Việt Lam tiểu sử

là hồi kết không có thơ thất ngôn mà cũng không có lời hẹn.

của Lê Hoan đã góp phần ca ngợi công lao to lớn của ngƣời anh hùng Lê Lợi

Tiếp xúc với tác phẩm Việt Lam tiểu sử, dấu hiệu quen thuộc dễ bắt gặp

lãnh đạo nhân dân tiến hành cuộc chiến tranh toàn dân trải qua nhiều hi sinh

ở ngay đầu mỗi hồi là các cụm từ “lại nói…”. Khi khảo sát, chúng tôi thấy

gian khổ cuối cùng đã dành đƣợc thắng lợi vẻ vang giải phóng nƣớc nhà lập

trong sáu mƣơi hồi trừ hồi một ra còn lại năm mƣơi chín hồi đều bắt đầu bằng

nên triều Lê. Thái độ ngợi ca của tác giả đƣợc gửi gắm ngay trong lời tựa của

cụm từ “lại nói” lặp đi lặp lại nhƣ một công thức, xâu chuỗi các sự kiện trên

cuốn Việt Lam tiểu sử: “Cuốn sách đã kể lại cuộc đời Lê Thái Tổ từ nghìn

một trục thời gian giúp cho ngƣời nghe luôn bắt nhịp đƣợc mạch kể của câu

năm trước, nêu cao tên tuổi Lê Thái Tổ tới nghìn năm sau. Đọc sách ấy như

chuyện, đồng thời khiến cho trình tự của sự kiện đƣợc liền mạch tạo nên tính

thấy bậc vĩ nhân ấy” [26,15].

liên kết cho nội dung.

Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử là một cuốn tiểu thuyết lịch sử đƣợc viết

Nhân vật trung tâm của tiểu thuyết chƣơng hồi thƣờng là mẫu ngƣời

theo kết cấu chƣơng hồi gồm có sáu mƣơi hồi, với những diễn biến trọng đại

tiêu biểu cho đạo đức phong kiến: Trung quân, trọng phu, liệt nữ,… mang đầy

dồn nén trong 365 trang sách chia làm ba quyển, quyển một có hai mốt hồi,

đủ những chuẩn mực đạo đức phong kiến. Trong Việt Lam tiểu sử, Lê Hoan

quyển hai có mƣời chín hồi, quyển ba có hai mƣơi hồi. Các hồi đƣợc xây

cũng tập trung khắc họa những đấng minh quân, những khanh tƣớng nhƣ: Lê

dựng theo hồi chuẩn hầu hết ở đầu mỗi hồi có hai câu đối ngẫu tóm tắt nội

Lợi, Nguyễn Trãi, Lê Thiện, Đoàn Phát, Hoàng Tất, Lê Nhị, Lê Khâm hay

dung và cuối mỗi hồi thƣờng có hai câu thơ thất ngôn mang tính bình luận của

những liệt nữ nhƣ: Mẹ Đoàn Phát, ngƣời đàn bà họ Đinh.

“thời nhân” hoặc “hậu nhân” nhằm đánh giá về con ngƣời hoặc sự việc vừa

Là một cuốn tiểu thuyết lịch sử viết theo lối kết cấu chƣơng hồi, Việt

đƣợc kể trƣớc đó. Đi kèm với hai câu thơ thất ngôn là một lời hẹn. Chẳng hạn:

Lam tiểu sử có quy mô lớn phản ánh một thời đại đau thƣơng mà hoành tráng
của dân tộc. Tác phẩm đƣợc coi nhƣ bản hùng ca góp phần làm tôn thêm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



37

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



38


truyền thống yêu nƣớc, tinh thần quật khởi chống xâm lăng của quân và dân ta

CHƢƠNG HAI

trong những năm kháng chiến chống quân Minh.

NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ TỪ NGUYÊN MẪU ĐẾN HÌNH TƢỢNG VĂN HỌC

Tiểu kết
Tiểu thuyết chƣơng hồi là một thể loại thuộc loại hình văn hóa trung
đại. Đây là một dạng thức tiểu thuyết trƣờng thiên xuất hiện và phát triển
mạnh ở Trung Hoa. Thể loại tiểu thuyết này khi phát triển cực thịnh đạt tới
trình độ nghệ thuật cao đã đƣợc lƣu truyền sang các nƣớc có quan hệ văn hóa
lâu đời trong đó có Việt Nam. Mặc dù chịu ảnh hƣởng của tiểu thuyết Trung
Hoa nhƣng tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam vẫn mang đậm đà bản sắc dân
tộc. Các tiểu thuyết gia Việt Nam trong khi tiếp thu mô hình tiểu thuyết Trung
Quốc luôn có ý thức kế thừa một cách có chọn lọc các vấn đề có liên quan tới
nghệ thuật sáng tạo để phản ánh những vấn đề lớn lao của lịch sử dân tộc.
Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử ra đời ở lúc xế chiều của nền văn học trung đại
Việt Nam. So với các tác phẩm khác nhƣ Nam triều công nghiệp diễn chí,
Hoàng Lê nhất thống chí, Việt Lam tiểu sử tuy có nhiều điểm chƣa bằng
nhƣng tác phẩm đã phản ánh đƣợc những sự kiện lịch sử quan trọng trong một
giai đoạn nhất định, đồng thời đánh dấu những bƣớc phát triển về mặt thể loại
của tiểu thuyết chƣơng hồi, giúp chúng ta có thêm cơ sở để khẳng định cùng
với truyện ngắn, ký, tiểu thuyết chƣơng hồi đã hoàn chỉnh hình thức văn xuôi
tự xự thời trung đại. Việt Lam tiểu sử là sự kết tinh của quá trình phát triển
lịch sử lâu đời và là sự kết tinh bởi tài năng, tâm huyết của nhà văn Lê Hoan.
Tất cả đã làm nên một tác phẩm có nhiều ý nghĩa góp phần làm đa dạng
phong phú thêm cho thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam.

2.1. Con đƣờng từ hiện thực đến các hình tƣợng văn học
Nhƣ đã nói ở trên, nội dung chính của tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam
thƣờng phản ánh những vấn đề lớn lao của lịch sử dân tộc. Bắt nguồn từ thực
tế lịch sử, hầu hết các tác phẩm tiểu thuyết chƣơng hồi đều ít nhiều phản ánh
những hiện thực và tồn tại xã hội. Hiện thực ở trong tác phẩm văn học bao giờ
cũng là hiện thực đã đƣợc phản ánh qua lăng kính chủ quan của tác giả. Do

vậy, hiện thực đƣợc phản ánh trong tác phẩm không đồng nhất nhƣ hiện thực
ngoài đời. Tác giả Phƣơng Lựu trong cuốn Lý luận văn học (tập 1) đã từng
nhận định: “Xét đến cùng bất kỳ nền văn nghệ nào cũng hình thành trên một
cơ sở hiện thực nhất định. Bất kỳ một nghệ sĩ nào cũng thoát thai từ một môi
trường sống nào đó. Bất kỳ một tác phẩm nào cũng là sự khúc xạ từ những
vấn đề trong cuộc sống” [38,81].
Tiểu thuyết chƣơng hồi chữ Hán Việt Nam là một hệ thống những tác
phẩm văn học có đề tài liên quan đến lịch sử từ thế kỷ XV đến hết thế kỷ thứ
XIX, với thời gian dài năm thế kỷ có biết bao sự kiện lịch sử đã xảy ra. Đó
chính là cơ hội để các tác giả tiểu thuyết có cơ hội thể hiện một cái nhìn mới
“lãng mạn” hơn về con ngƣời của quá khứ trong tác phẩm của mình. Đứng
trên bình diện của ngƣời quan sát, các tác giả tiểu thuyết chƣơng hồi Việt
Nam đã trở thành những ngƣời thƣ ký trung thành bám sát từng bƣớc đi của
lịch sử. Việt Lam tiểu sử là một cuốn tiểu thuyết lịch sử viết theo kết cấu
chƣơng hồi. Điểm qua một số cuốn tiểu thuyết chƣơng hồi nhƣ: Thiên Nam
liệt truyện, Nam triều công nghiệp diễn chí, Hoàng Lê nhất thống chí, Hoàng
Việt long hưng chí. Chúng ta thấy, các tác giả thƣờng tập trung viết về giai

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



39

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



40

đoạn lịch sử từ nhà Lê trung hƣng cho tới khi bị sụp đổ, phong trào Tây Sơn
nổi lên rồi bị thất bại và triều Nguyễn thiết lập. Đó là những biến động dữ dội
của dân tộc. Nhƣng lịch sử Việt Nam luôn dậy lên lắng xuống. Nửa sau thế kỷ
Việt Nam

XIX không khí lịch sử lại căng thẳng khi thực dân Pháp tiến hành xâm lƣợc
Việt Nam. Trong không khí ngột ngạt ấy, nếu nhƣ các tác giả khác quay về
với quá khứ gần thì Lê Hoan lại hƣớng về quá khứ xa để viết thành Việt Lam

Sách sử

tiểu sử. Nội dung chính của thiên tiểu thuyết này phản ánh hiện thực có thật
trong lịch sử Việt Nam những năm đầu thế kỷ XV. Đây là một thời kỳ đau
Trung Hoa
HHHHHHHoa
HHoa

thƣơng nhƣng quật khởi. Nhân lúc họ Hồ cuớp ngôi nhà Trần gây chính sự
phiền hà, giặc Minh đã nhảy vào xâm lƣợc Việt Nam. Đƣợc đánh giá là kẻ thù
xâm lƣợc tàn bạo nhất trong lịch sử trung đại Việt Nam, quân Minh đã gây
nên những thảm họa to lớn trên tất cả các phƣơng diện đời sống. Chính trong
hoàn cảnh bi thƣơng ấy, ý thức về dân tộc đƣợc phát huy với sức mạnh chƣa
từng thấy, đỉnh cao là cuộc khởi nghĩa Lam Sơn - một cuộc khởi nghĩa gian
khổ bậc nhất và thắng lợi cũng huy hoàng bậc nhất trong lịch sử Việt Nam
thời trung đại, cũng từ bối cảnh đó Lê Hoan đã viết nên tác phẩm Việt Lam

Dã sử (dân gian)
Hiện thực lịch sử
– XHVN (đầu thế

kỷ XV)

TPVH
Việt Lam tiểu
sử

tiểu sử.
Có thể nói, lấy bối cảnh lịch sử 30 năm đầu thế kỷ XV làm nền cho tiểu
thuyết Việt Lam tiểu sử Lê Hoan thực sự là ngƣời có con mắt tinh đời. Bởi vì,
cho tới cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX chƣa có một bộ tiểu thuyết chƣơng hồi
nào phản ánh giai đoạn lịch sử này. Có một điều đáng nói là, con đƣờng hình
thành của Việt Lam tiểu sử không giống quá trình ra đời của các tác phẩm
trƣớc đây. Ví dụ xem xét con đƣờng hình thành tác phẩm Nam triều công
nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm, ta thấy hiện thực lịch sử đi thẳng

Thực địa
(di tích lịch sử)

vào tác phẩm nghệ thuật và sau khi tác phẩm ra đời ngƣời ta lại dùng nó làm
cơ sở cho việc biên soạn các sách chính sử. Tác giả Nguyễn Đăng Na khi tìm
hiểu về con đƣờng hình thành của Việt Lam tiểu sử đã sơ đồ hóa nhƣ sau:
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



41

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

42


phẩm này, ta thấy có nhiều những nguyên mẫu lịch sử đƣợc tác giả xây dựng
Nhƣ vậy đối với Việt Lam tiểu sử, tác giả chỉ lấy đề tài lịch sử những sự

thành những hình tƣợng văn học, từ các yếu nhân lịch sử nhƣ: Lê Lợi, Hồ

kiện và nhân vật có thật trong lịch sử Việt Nam nhƣng cái mà tác giả đem đến

Quý Ly, Hồ Hán Thƣơng, Trần Giản Định, Nguyễn Trãi, Trƣơng Phụ, Hoàng

cho bạn đọc không phải là hiện thực lịch sử diễn ra trong quá khứ mà là “sự

Phúc,... cho đến các nhân vật phụ nhƣ: Tƣ không Lê Lễ, Lê Trãi, Hoàng Tất,

thực” lịch sử diễn ra theo cảm nhận của tác giả. Đúng nhƣ nhà sử học Phan

Lê Sát,... không phải tất cả những nhân vật lịch sử này khi trở thành nhân vật

Huy Lê đã nhận xét: “Tác giả có lẽ không phải là một nhà sử học và nhất là

văn học đều tạo nên những ấn tƣợng sâu sắc nhƣng dù sao ít nhiều, họ cũng

không nhằm viết một tác phẩm nghiên cứu về lịch sử, nên tác giả chỉ vay

gây đƣợc sự cảm nhận mới về nhân vật, về lịch sử. Trong khuôn khổ của một

muợn một số cứ liệu lịch sử nào đó cho tác phẩm có cốt cách lịch sử mà

luận văn thạc sĩ, chúng tôi chƣa có điều kiện tìm hiểu tất cả các nguyên mẫu

thôi… Đây là một bộ tiểu thuyết lịch sử về căn bản xây dựng theo sự hư cấu,

lịch sử có trong Việt Lam tiểu sử mà chỉ tập trung tìm hiểu khái quát một số

theo trí tưởng tượng của tác giả, trong đó những tình tiết lịch sử chỉ được tôn

những nhân vật lịch sử tiêu biểu để giúp độc giả có điều kiện nhìn nhận những

trọng về mặt chi tiết mà thôi” [31,35].

thành công, những sáng tạo của tác giả Lê Hoan khi xây dựng từ nhân vật

Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan là một cuốn tiểu thuyết lịch sử phản ánh
hiện thực có thật trong lịch sử Việt Nam những năm đầu thế kỷ XV. Tuy

nguyên mẫu lịch sử trở thành các hình tƣợng văn học.
2.2.1. Lê Lợi từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học

nhiên, chúng ta không đồng nhất bức tranh hiện thực này với chính hiện thực

Lê Lợi là một nhân vật có thật trong lịch sử Việt Nam, tên tuổi và tiếng

ngoài đời. Mẫu hình nhân vật lịch sử đƣợc xây dựng từ những con ngƣời có

tăm của ông đã đƣợc lƣu truyền trong sử sách, trong truyền thuyết dân gian.

thật, những nhân vật của lịch sử lúc bấy giờ, nhƣng khi bƣớc vào văn học,

Đối với dân tộc Việt Nam, Lê Lợi là một cá nhân kiệt suất có tầm ảnh hƣởng

nhân vật ấy lại mang một diện mạo riêng. Đúng nhƣ cách nói của đại văn hào

lớn lao. Trên những trang sử vàng, Lê Lợi đƣợc ghi nhận là một ngƣời anh

M.Gorki: Hiện thực cuộc sống là chất quặng thô, ngƣời nghệ sỹ phải sàng lọc

hùng, một vị lãnh đạo tài giỏi sáng suốt. Xuất phát từ lòng yêu nƣớc thƣơng

sáng tạo, tôi luyện chất quặng thô đó thành chất thép sáng ngời. Chất thép đó

dân và lòng căm thù giặc sâu sắc, Lê Lợi đã “thề không cùng sống với kẻ

chính là các nhân vật văn học. Để có đƣợc những hình tƣợng văn học độc đáo

địch” để quyết tâm thực hiện lý tƣởng hoài bão xây dựng xã tắc, cứu vớt lê

nhƣ tác phẩm Việt Lam tiểu sử, chắc chắn nhà văn Lê Hoan cũng phải trải qua

dân. Giới thiệu khái quát về nguồn gốc xuất thân và quá trình xây dựng đại

một quá trình tôi luyện khá công phu nhƣ vậy.

nghiệp của Lê Lợi, các tác giả trong cuốn Đại Việt sử ký toàn thư có chép:

2.2. Các nhân vật nguyên mẫu trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử

“Vua họ Lê, huý là Lợi người hương Lam Sơn, huyện Lương Giang, trấn

Trong tác phẩm Việt Lam tiểu sử, khi xây dựng các nhân vật nguyên

Thanh Hóa. Ở ngôi 6 năm, thọ 51 tuổi chôn ở Vĩnh Lăng. Vua hăng hái dấy

mẫu, nhà văn Lê Hoan luôn cố gắng sao cho từ mẫu hình của những nhân vật

nghĩa binh đánh dẹp giặc Minh, 10 năm mà thiên hạ đại định. Đến khi lên

lịch sử có thật trong sử sách nhƣng khi bƣớc vào văn học nhân vật lại mang

ngôi, định luật chế lễ nhạc, mở khoa thi, đặt cấm vệ, dựng quan chức. Lập

một diện mạo riêng - diện mạo của một hình tƣợng nghệ thuật. Tìm hiểu tác
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



43

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



44