Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết việt lam tiểu sử của lê hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------- ∞*∞ ----------




PHẠM THỊ HỒNG XIÊM





NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN NHÂN VẬT TRONG
TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ CỦA LÊ HOAN





LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN




THÁI NGUYÊN - 2009
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------- ∞*∞ ----------




PHẠM THỊ HỒNG XIÊM



NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN NHÂN VẬT TRONG
TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ CỦA LÊ HOAN

Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 60.22.34


LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
PGS - TS. NGUYỄN HỮU SƠN



THÁI NGUYÊN - 2009
.

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc đối với PGS. TS
Nguyễn Hữu Sơn ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, dìu dắt và động viên tôi trong
quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Sau Đại học và
khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Thái Nguyên đã nhiệt tình giảng dạy và chỉ bảo
cho tôi trong suốt khoá cao học vừa qua.
Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp
đã luôn động viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn này.


Thái Nguyên, tháng 9 năm 2009
Học viên:
Phạm Thị Hồng Xiêm










.

MỤC LỤC

Trang
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài......................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.......................................................................... 2
3. Phạm vi đề tài............................................................................................ 12
4. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................ 13
5. Phƣơng pháp nghiên cứu........................................................................... 13
6. Những đóng góp của luận văn................................................................... 14
7. Cấu trúc của luận văn................................................................................ 14
NỘI DUNG
Chƣơng 1: Tác giả, tác phẩm và vấn đề thể loại trong tiểu thuyết
Việt Lam tiểu sử
1. Tác giả Lê Hoan......................................................................................... 15
2. Tác phẩm Việt Lam tiểu sử........................................................................ 23
2.1. Tên gọi.................................................................................................... 23
2.2. Vấn đề xác định tác giả Việt Lam tiểu sử............................................... 25
3. Vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử................................... 30
3.1. Khái niệm tiểu thuyết chƣơng hồi.......................................................... 30
3.2. Hoàn cảnh ra đời..................................................................................... 30
3.3. Đặc điểm thể loại................................................................................... 34
3.4. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - tiểu thuyết lịch sử đƣợc viết theo lối
kết cấu chƣơng hồi........................................................................................ 36
3.4.1. Thể loại tiểu thuyết lịch sử................................................................. 36
3.4.2. Tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - tiểu thuyết lịch sử viết theo lối kết
cấu chƣơng hồi............................................................................................. 36
Tiểu kết......................................................................................................... 39

.

Chƣơng 2: Nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử - từ nguyên
mẫu đến hình tƣợng văn học
2.1. Con đƣờng từ hiện thực đến các hình tƣợng văn học............................. 40
2.2. Các nhân vật nguyên mẫu trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử................ 43
2.2.1. Lê Lợi từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học....................... 44
2.2.2. Hồ Quý Ly từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học............... 47
2.2.3. Nguyễn Trãi từ nguyên mẫu lịch sử đến hình tƣợng văn học............. 51
2.3. Những nét tƣơng đồng và khác biệt giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt
Lam tiểu sử với các nhân vật trong lịch sử.................................................... 55
2.3.1. Những nét tƣơng đồng giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu
sử với các nhân vật trong lịch sử và nguyên nhân của sự tƣơng đồng......... 56
2.3.2. Những nét khác biệt giữa nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu
sử với các nhân vật trong lịch sử và nguyên nhân của sự khác biệt............. 60
Tiểu kết.......................................................................................................... 68
Chƣơng 3: Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam
tiểu sử
3.1. Khái niệm nhân vật và vai trò của nhân vật trong tiểu thuyết
chƣơng hồi.................................................................................................... 70
3.1.1. Khái niệm nhân vật.............................................................................. 70
3.1.2. Vai trò của nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi.............................. 71
3.2. Giới thuyết chung về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết
chƣơng hồi................................................................................................... 72
3.2.1. Vai trò của nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết
chƣơng hồi..................................................................................................... 72
3.2.2. Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi............... 73
3.2.3. Một số thủ pháp thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết chƣơng hồi....... 74
3.3. Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của

Lê Hoan........................................................................................................ 74
3.3.1. Nghệ thuật thể hiện hành động nhân vật và sự kiện.......................... 75
3.3.2. Nghệ thuật thể hiện tính cách nhân vật.............................................. 90
.

3.3.3. Nghệ thuật thể hiện ngôn ngữ nhân vật............................................. 98
Tiểu kết....................................................................................................... 108
KẾT LUẬN................................................................................................. 109
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................ 111

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Việt Lam tiểu sử (hay còn gọi Việt Lam xuân thu) là cách đặt tên của
Lê Hoan. Đây là một cuốn tiểu thuyết chữ Hán đƣợc viết theo kiểu chƣơng
hồi, có quy mô rộng lớn, phản ánh những biến cố lịch sử quan trọng trong
những thời điểm lịch sử đặc biệt ở thế kỷ XV. Đó là sự nghiệp của đức Lê
Thái Tổ gắn liền với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, ngƣời lãnh đạo nhân dân ta
trƣờng kỳ kháng chiến chống giặc Minh xâm lƣợc. Tƣ tƣởng chủ đạo của
cuốn tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử vừa thể hiện đƣợc khát vọng độc lập, tôn
phò chính thống, đề cao chính nghĩa, vừa khẳng định sức mạnh đoàn kết chiến
đấu chống giặc ngoại xâm.
1.2. Sự ra đời của cuốn tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử cùng với những đóng
góp về giá trị nội dung và nghệ thuật đã góp phần làm nên giá trị của văn học
trung đại nói riêng, thúc đẩy quá trình phát triển của văn xuôi Việt Nam nói
chung. Xuất hiện trong vai trò là đại biểu cuối cùng của tiểu thuyết chƣơng
hồi Việt Nam, Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan đã đánh dấu những bƣớc phát
triển về mặt thể loại của tiểu thuyết chƣơng hồi, để chuẩn bị cho sự ra đời của

tiểu thuyết hiện đại có nguồn gốc từ phƣơng Tây.
1.3. Đọc Việt Lam tiểu sử, ấn tƣợng lớn nhất của tác phẩm chính là ở chỗ
tác giả đã rất thành công trong việc đƣa các nhân vật lịch sử vào tác phẩm văn
học thành những hình tƣợng nghệ thuật. Các nhân vật trong tác phẩm vừa bảo
lƣu những đặc điểm vốn có thật trong lịch sử vừa đƣợc hƣ cấu, sáng tạo thành
những nhân vật văn học chứ không đơn thuần là những nhân vật lịch sử.
Trong con mắt của các nhà nghiên cứu lịch sử thì những nhân vật này là con
ngƣời của lịch sử, còn đối với các nhà nghiên cứu văn học thì đó lại là những
nhân vật văn học thực sự. Điều gì làm nên những ấn tƣợng ấy nếu nhƣ không
phải là tài năng và tâm huyết, vốn sống của nhà văn Lê Hoan. Xét một cách

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2
toàn diện, Việt Lam tiểu sử là một tác phẩm văn học đặc sắc. Trên thực tế, các
tài liệu nghiên cứu, các bài viết về thiên tiểu thuyết này vẫn chƣa nhiều. Vì
thế, tìm hiểu nghiên cứu tác phẩm trên phƣơng diện nghệ thuật thể hiện nhân
vật là một việc làm cần thiết, nhằm có cái nhìn sâu sắc, thấu đáo và đúng đắn
hơn những thành tựu, những đóng góp của tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử.
Đó là những lý do thôi thúc ngƣời viết tìm hiểu về nghệ thuật thể hiện
nhân vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan.
2. Lịch sử vấn đề
Tác phẩm Việt Lam tiểu sử còn có nhiều ý kiến chƣa thống nhất xung
quanh vấn đề tác giả, văn bản. Căn cứ vào lời tựa của Việt Lam tiểu sử, những
ý kiến đóng góp khoa học của các nhà nghiên cứu, chúng tôi cho rằng đây là
tác phẩm của nhà văn Lê Hoan. Nhƣ đã nói ở trên, mặc dù Việt Lam tiểu sử là
tác phẩm có nhiều giá trị nhƣng do nhiều yếu tố khách quan nên chƣa đƣợc
quan tâm một cách đúng mức. Gần đây, Việt Lam tiểu sử đã thu hút đƣợc sự
chú ý của nhiều nhà nghiên cứu. Qua khảo sát một số các bài viết, các công
trình nghiên cứu, chúng tôi thấy các tác giả đã bắt đầu đi sâu nghiên cứu tìm

hiểu về tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử, nhƣng tài liệu nghiên cứu và
những bài viết về tác phẩm ở phƣơng diện là một tác phẩm văn học thì vẫn
còn hạn chế. Có thể dẫn ra một số bài nghiên cứu sau.
Trong Tạp chí Hán Nôm số 3 - 1997, nhà nghiên cứu Trần Nghĩa khi
lập danh mục và phân loại tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam đã xác định Việt
Lam tiểu sử là cuốn tiểu thuyết lịch sử viết theo lối kết cấu chƣơng hồi do Vũ
Xuân Mai biên soạn, Lê Hoan nhuận sắc. Không chỉ khẳng định về mặt thể
loại, tác giả Trần Nghĩa còn tập trung dịch cuốn sách này trên cơ sở tham
khảo nhiều ý kiến và các bản dịch khác nhau, để giúp bạn đọc có dịp tiếp cận
với tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử dƣới dạng hoàn chỉnh và đầy đủ nhất của nó
đồng thời mong muốn cho nhiều bạn đọc đƣợc thƣởng thức một cuốn tiểu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

3
thuyết viết về giai đoạn lịch sử oai hùng của dân tộc mà trung tâm là cuộc
khởi nghĩa Lam Sơn.
Trên Tạp chí Văn học số 8 - 1999, nhà nghiên cứu Chƣơng Thâu có bài
viết “Đọc Việt Lam xuân thu bản duy tân nghĩ về người khắc in, công bố và
một vài nhân vật thời đại”. Trong bài nghiên cứu, tác giả Chƣơng Thâu không
có chủ định phân tích cuốn Việt Lam tiểu sử xem giá trị sử học của nó nhƣ thế
nào. Bởi vì, vấn đề này từ lâu giới nghiên cứu đã từng đề cập và xác định tác
phẩm là một cuốn tiểu thuyết có nhiều phần hƣ cấu. Mục đích chính của nhà
nghiên cứu cũng không phải đi tìm xem ai là tác giả của cuốn sách vì muốn
xác định một cách chính xác thì cần phải có nhiều chứng cứ và nhiều thời
gian, vấn đề ở chỗ ngƣời viết còn băn khoăn về ngƣời cho khắc in và công bố
cuốn Việt Lam tiểu sử. Dƣ luận mấy chục năm gần đây vẫn cho Lê Hoan là
một ngƣời phản bội, đứng trong hàng ngũ xâm lƣợc để chống lại tổ quốc. Nói
đến Lê Hoan, ngƣời ta nhớ đến việc đàn áp cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Đã có
câu thơ “Giặc nhờ Đề Thám nổi công lao”. Câu thơ này ở trong một bài thơ

trào phúng của Nguyễn Thiện Kế Vịnh Tổng đốc Hải Dương đã đƣợc triều
đình phong đến chức Khâm sai, và hạ thêm lời kết luận rất gay gắt:
Khâm sai mà vẫn hùa theo Pháp
Nhục ấy còn vinh ở chỗ nào?
Đó là những định kiến đã ăn sâu vào nếp nghĩ của nhân dân và đƣợc lƣu
truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác. Ngƣời ta cũng không phải dè dặt gì để
xếp Lê Hoan vào hàng ngũ con ngƣời đứng về phía chống lại tổ quốc Việt
Nam. Tác giả bài viết cũng cho biết rằng hiện nay chƣa thấy một tài liệu lịch
sử và sử gia nào đánh giá nhân vật này một cách chính thức, nhƣng dƣ luận
nhƣ vậy cứ thế truyền đi và cho đến bây giờ thì gần nhƣ đối với Lê Hoan vấn
đề đã đƣợc an bài. Theo PGS. Chƣơng Thâu, chúng ta không có điều kiện và
không thể đi ngƣợc lại những định kiến hầu nhƣ khó lay động, nhƣng khi đã

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

4
gặp một tác phẩm nhƣ Việt Lam tiểu sử, phải chăng chúng ta nên đặt ra một
câu hỏi khác hơn? Từ đó, nhà nghiên cứu đã không đánh giá tác phẩm Việt
Lam tiểu sử nhƣ một tác phẩm sử học mà chỉ xem nó đơn thuần là một cuốn
“tiểu thuyết lịch sử”. Theo tác giả, bút pháp chủ yếu của Việt Lam tiểu sử là:
“Theo kiểu chương hồi, cách diễn thuật miêu tả không hợp với nghệ thuật tiểu
thuyết hiện đại, nhưng chủ đề, chủ ý của tác giả thì rõ ràng là rất được chân
trọng. Tác giả muốn tô đậm cho những cử chỉ nghĩa khí, những sự tích anh
hùng. Tư tưởng dân tộc, lòng tự hào, chí bất khuất, niềm tha thiết với vận
mệnh tổ quốc là điều rõ ràng không thể nào phủ nhận được” [63,38]. Quan
điểm này của Chƣơng Thâu góp phần nhấn mạnh, Việt Lam tiểu sử là một tác
phẩm văn chƣơng thực sự. Dù nghệ thuật chƣa đạt đến đỉnh cao của tiểu
thuyết hiện đại nhƣng nội dung rất có giá trị và đáng đƣợc chân trọng vô cùng.
Tác giả của bài viết cũng bày tỏ những suy nghĩ của mình khi nghĩ đến những
ngƣời hoạt động quốc sự ở nƣớc ta vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Tình

hình đất nƣớc lúc đó khiến cho các tờng lớp sĩ phu trở nên phân hóa sâu sắc.
Một lớp đông đảo đã đứng hẳn vào hàng ngũ đối lập với kẻ thù, cũng có một
số vì hoàn cảnh vì nhiều điều kiện này nọ phải hợp tác với kẻ địch. Trong số
những con ngƣời phải ra hợp tác với chính quyền thực dân và đƣợc “mẫu
quốc” dành cho khá nhiều sự ƣu đãi đến mức gây nhiều điều tiếng cho nhân
dân nổi lên hai nhân vật là Hoàng Cao Khải và Lê Hoan. Thế nhƣng theo
Chƣơng Thâu, Hoàng Cao Khải lại là tác giả của một số bài thơ hay và tƣ
tƣởng, nhất là tƣ tƣởng yêu nƣớc thì lại rất rõ ràng, rất đáng đƣợc ghi nhận.
Với Lê Hoan cũng vậy, nhà nghiên cứu cho rằng khi xem tác phẩm Việt Lam
tiểu sử, chúng ta cũng nên chú ý lời tựa của Lê Hoan khi cho khắc in và công
bố tác phẩm này. Đây là lời tác giả Việt Lam tiểu sử ca ngợi Lê Lợi “... Cần
phải tường tận bản sắc anh hùng của Lê Thái Tổ. Khi thời cơ chưa đến thì
thuận theo đạo trời yên tâm với mệnh, thương kẻ sĩ, yêu dân lành, giả cách

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

5
nhún nhường để khỏi nhận chức tước của triều ngụy. Lúc thời cơ đến thì dùng
người hiền tài, dựa vào kẻ có năng lực, điều binh khiển tướng, tiêu diệt giặc
Minh, khôi phục nước nhà. Trong 10 năm trù hoạch kinh dinh, không có một
việc làm nào của ngài chứng tỏ ngài không phải là một vị quốc vương có trí,
có nhân, có dũng. Nếu không phải ông vua độ lượng có thể như thế được
chăng? Cuốn sách qua 60 hồi đã khái quát được quá trình Lê Thái Tổ dành
lại đất nước. Tôi say sưa đọc đi đọc lại mấy lần, tưởng chừng như thấy hình
bóng ngài hiện ra trên trang sách. Bất giác tôi cảm thấy phục lăn phục lóc”
[63,66]. Thông qua lời tựa này, tác giả bài viết cho rằng chắc chắn Lê Hoan
phải là một ngƣời có tâm huyết thì mới có thể nói lời kính phục thành thật và
chất phát đến nhƣ vậy. Cũng trong bài viết, nhà nghiên cứu còn bày tỏ thái độ
ngạc nhiên về trình độ và tƣ tƣởng của Lê Hoan khi theo dõi quá trình công bố
cuốn sách này. Theo Chƣơng Thâu, chúng ta không thể nói Lê Hoan là ngƣời

ít học bởi khi công bố Việt Lam tiểu sử Lê Hoan có nói rõ là ông tìm thấy
đƣợc bản Việt Lam tiểu sử đầu tiên ở một gia đình (không nói rõ gia đình
nào). Nhƣng ông cho rằng tác phẩm “chưa thật tinh xảo diệu kỳ” nên ông đã
gia công “sửa sang trau chuốt”, phần sửa sang của ông cũng đƣợc nêu rõ ở
một số điểm chú thích, xét ra phần lớn là hợp lý hợp tình, và chúng ta cũng
phải thừa nhận Lê Hoan có một trình độ văn học nhất định. Thêm vào đó,
chúng ta có thể chú ý câu cuối cùng của bài tựa. Lê Hoan viết rõ là ông “đặt
tên sách là Việt Lam tiểu sử để phân biệt với chính sử”. Nhƣ vậy, ta lại thấy
ông có cái nhìn đúng đắn với cuốn sách, với việc mình làm. Ông không cho
đây là việc chép sử. Rõ ràng, Lê Hoan biết phân biệt lịch sử với tiểu thuyết,
với sáng tác văn học. Ngoài ra, chúng ta còn có thể kết hợp quan tâm cả đến
quá trình chỉnh lý cuốn sách này, bởi khi sửa chữa Việt Lam tiểu sử, Lê Hoan
đã tìm ra cách đƣa thêm một số tác phẩm của ngƣời đƣơng thời (lúc nhà Trần,
Hồ mất,... Lê Lợi khởi nghĩa). Ông chọn những bài thật là tiêu biểu nhƣ bài

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

6
Thuật hoài của Đặng Dung, hoặc bổ sung một số câu thơ từ Bình Ngô đại cáo
của Nguyễn Trãi ở hồi thứ 39, để thêm phần hấp dẫn cho bản nguyên tác. Rõ
ràng là ngƣời chỉnh lý, biên soạn, thực sự đồng cảm với tác giả. Con ngƣời
nếu mang bản chất vô cảm, vô tình, hoặc quá nữa là “vô tổ quốc” thì không
thể có cách thẩm văn và xử lý nhƣ vậy đƣợc. Kết thúc bài viết, tác giả Chƣơng
Thâu bày tỏ suy nghĩ của mình. Ông cho rằng vấn đề có liên quan đến Lê
Hoan chƣa thể kết luận một cách chính xác nhƣng phải chăng có thể đƣa ra
một suy nghĩ để giúp cho sự nghiên cứu, sự bình luận đƣợc “văn hành công
khí hơn”. Ý kiến của Chƣơng Thâu đã lƣu ý ngƣời đọc rằng việc đánh giá
nhân vật lịch sử của chúng ta không thể cứ theo một định kiến, một thói quen,
mà điều trƣớc nhất là phải có thật nhiều thật dồi dào tƣ liệu lịch sử. Công
bằng hay bất công, chỉ có tƣ liệu mới là cơ sở vững chắc cho chúng ta đoán

định. Và nhân vật Lê Hoan chính là một nhân vật lịch sử ở trong trƣờng hợp
ấy.
Trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 58 (1 - 1964), nhà sử học Phan
Huy Lê có bài viết “Tác phẩm Việt Lam xuân thu có giá trị về mặt sử liệu hay
không?”. Vấn đề chính mà tác giả bài viết đề cập đến là bàn về giá trị sử liệu
của tác phẩm Việt Lam tiểu sử. Nhà nghiên cứu sau khi đọc tác phẩm Việt
Lam tiểu sử đã bày tỏ ấn tƣợng của mình: “Tôi có ấn tượng rằng tác giả là
người đọc rộng biết nhiều. Để viết tác phẩm này, tác giả không những đã
tham khảo nhiều sử sách trong nước, nhiều tập truyện trong dân gian, mà còn
tham khảo cả một số sử sách Trung Quốc nữa” [31,34]. Sở dĩ tác giả bài viết
có đƣợc những ấn tƣợng này là do trong quá trình theo dõi tác phẩm Việt Lam
tiểu sử ông đã phát hiện ra một số nhân vật nhƣ Lê Thiện, Lê Trãi hoàn toàn
không có trong chính sử của nƣớc ta mà chỉ thấy trong Minh sử, Minh sử kỷ
sự bản mạt, Việt kiệu thư,... hay những định danh nhƣ Nghĩa An, Sinh
Quyết,... cũng thƣờng ít dùng trong chính sử của ta, nhƣng lại đƣợc sử dụng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

7
phổ biến trong các bộ sử nhà Minh,... Ngoài ra một vài đoạn mô tả về vài vị
trí, thành lũy nào đó, tuy thấy không ghi chép trong thƣ tịch xƣa của ta hay
của nhà Minh, nhƣng lại phù hợp với địa thế và di tích ngày nay. Điều đó
chứng tỏ tác giả Việt Lam tiểu sử còn sử dụng một số kiến thức về địa lý của
mình để xây dựng tác phẩm. Tuy nhiên theo nhà sử học Phan Huy Lê, tác giả
Lê Hoan có lẽ không phải là một nhà sử học và nhất là không nhằm viết một
tác phẩm nghiên cứu về lịch sử, nên tác giả chỉ vay mƣợn một số cứ liệu lịch
sử nào đó cho tác phẩm có cốt cách, màu sắc lịch sử mà thôi. Những cứ liệu
lịch sử đó đã bị cắt xén, sắp xếp tuỳ ý theo một bố cục và cách trình bày xây
dựng theo sự hƣ cấu của nhà văn. Rõ ràng trong Việt Lam tiểu sử, chỉ có một
số tình tiết lịch sử nào đó nhƣ một số tên ngƣời, tên đất, một số năm tháng và

số liệu là đƣợc tôn trọng nhƣng lại bị sắp xếp trong những tƣơng quan và diễn
biến hoàn toàn do tác giả sáng tạo ra. Chính bởi vậy mà những tình tiết lịch sử
cũng mất hết giá trị sử liệu của nó. Từ đó, tác giả bài viết có nhận định: “Đây
là một bộ tiểu thuyết lịch sử về căn bản xây dựng theo sự hư cấu, theo trí
tưởng tượng của tác giả, trong đó những tình tiết lịch sử chỉ được tôn trọng về
mặt chi tiết mà thôi” [31,34]. Sau khi nghiên cứu, đối chiếu và so sánh những
sự việc trong Việt Lam tiểu sử với những tác phẩm lịch sử có giá trị, tác giả
bài viết đã đi đến kết luận phủ định giá trị sử liệu của tác phẩm. Theo nhà sử
học, Việt Lam tiểu sử là một cuốn tiểu thuyết lịch sử có thể có những giá trị về
mặt văn học nhƣng về mặt sử học thì tác phẩm không có giá trị về mặt sử liệu,
không thể dùng làm căn cứ cho những công trình nghiên cứu sử học. Ý kiến
của ông cũng nhắc nhở ngƣời đọc, khi tiếp cận tiểu thuyết này không nên quá
chú trọng đến giá trị về mặt sử liệu mà phải xét nó đúng nhƣ một tác phẩm
văn chƣơng đích thực, đầy sáng tạo. Những lời nhận xét của Phan Huy Lê có
ý nghĩa rất lớn trong việc giúp cho độc giả có cái nhìn khách quan, thấu đáo

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

8
hơn về quá trình hình thành công phu cũng nhƣ chất “tiểu thuyết” ở Việt Lam
tiểu sử.
Trong phần phụ lục của tác phẩm Việt Lam tiểu sử, tác giả Trần Nghĩa có
trích dẫn bài viết của PGS. Tạ Ngọc Liễn với nhan đề “Việt Lam xuân thu qua
các bản dịch”. Tác giả bài viết sau khi đọc ba bản dịch Việt Lam tiểu sử với
các tên gọi khác nhau, không có ý định đem đối chiếu các bản dịch với
nguyên văn chữ Hán để xem các bản dịch có chính xác không bởi lẽ tác giả
không biết các dịch giả đã dựa vào bản chữ Hán nào để dịch. Vấn đề cơ bản
gợi sự chú ý của tác giả là vấn đề văn bản học trong sách Việt Lam tiểu sử -
một vấn đề mà các dịch giả không thể không sử lý khi tiến hành dịch nghĩa,
giới thiệu công bố tác phẩm này. Chẳng hạn, vấn đề ai là tác giả Việt Lam tiểu

sử và quá trình biến động của văn bản từ văn bản đầu chép tay (cựu bản) đến
văn bản đã đƣợc Lê Hoan sửa chữa, khắc in mang tên là Việt Lam tiểu sử (tân
bản). Để làm sáng tỏ hơn về vấn đề này, nhà nghiên cứu đã thẩm định lại ba
bản dịch. Bản dịch thứ nhất của Phƣơng phủ Nguyễn Hữu Quỳ. Trong bản
dịch của mình, Nguyễn Hữu Quỳ có ghi tác giả Hoàng Việt xuân thu là “vô
danh thị tức” là tác phẩm khuyết danh. Đọc ý kiến của dịch giả sách Hoàng
Việt xuân thu, tác giả Tạ Ngọc Liễn có nhận xét: “Chúng ta thấy dường như
Nguyễn Hữu Quỳ không hề biết có cuốn Hoàng Việt xuân thu, tức Việt Lam
xuân thu được Lê Hoan khắc in vào năm 1908” [26,400]. Bản dịch thứ hai là
của Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến. Trong bản dịch này, Đông Châu viết trong
nhời của ngƣời dịch sách rằng, nguyên bản chữ Nho trong Việt Lam tiểu sử đã
có từ lâu lắm, nhiều ngƣời tƣơng truyền là của ông Nguyễn Trãi làm ra và đến
năm Duy Tân Mậu Thân đƣợc Phú Hoàn tử Lê tƣớng công đề thêm một bài
tựa và khắc bản in ra. Nhƣ vậy với bản dịch của Đông Châu ngƣời đọc đƣợc
biết tác giả của Việt Lam tiểu sử có thể là Nguyễn Trãi và Lê Hoan nhƣng có
một điều đáng nói là trong bản của Đông Châu dịch lại không có bài tựa của

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

9
Lê Hoan. Từ đó tác giả bài viết cho rằng: “Nếu chỉ đọc nhời của người dịch
sách của Nguyễn Đông Châu thôi, thì độc giả hẳn sẽ hiểu rằng tác phẩm Việt
Lam xuân thu hiện hành, ngay khi mới được viết ra đã hoàn thiện và hay như
vậy, chứ không biết đó là văn bản đã được Lê Hoan gia công sửa chữa khá
nhiều” [26,401]. Bản dịch thứ ba là của Trần Nghĩa. Trong bản dịch này, Trần
Nghĩa đã chính thức ghi tên đầu sách là Việt Lam xuân thu do Vũ Xuân Mai
soạn Lê Hoan nhuận sắc. Đƣợc biết tác giả Trần Nghĩa đã dựa theo ý kiến của
cụ Trần Văn Giáp trong Tìm hiểu kho sách Hán Nôm tập 2, nói rằng Việt Lam
tiểu sử “tương truyền là của Vũ Xuân Mai” để đi tới kết luận Vũ Xuân Mai là
ngƣời soạn Việt Lam tiểu sử nhƣ đã đề trên đầu sách nhƣng tác giả Tạ Ngọc

Liễn vẫn phân vân cho rằng Vũ Xuân Mai có lẽ không phải là ngƣời khởi thảo
bộ tiểu thuyết chƣơng hồi này. Sau khi đã thẩm định qua một số bản dịch, Tạ
Ngọc Liễn đƣa ra ý kiến riêng cho rằng Việt Lam tiểu sử vẫn là tác phẩm
khuyết danh, chính Lê Hoan là ngƣời phát hiện rồi bỏ nhiều công sức, sửa
chữa khắc in cũng không nói ai là tác giả. Có thể nói, trong bài viết này, nhà
nghiên cứu Tạ Ngọc Liễn đã rất cố gắng phân tích và lý giải để giúp cho
ngƣời đọc thấy đƣợc vai trò to lớn của Lê Hoan trong việc bỏ ra không ít tâm
lực “sửa sang trau chuốt” để hoàn chỉnh, nâng cao tác phẩm Việt Lam tiểu sử
và khắc in công bố. Theo Tạ Ngọc Liễn nếu chỉ đọc truyện Việt Lam xuân thu
mà không đọc lời tựa của phú Hoàn nam Lê Hoan thì độc giả sẽ không biết
đƣợc phần công lao và vai trò đáng kể của Lê Hoan đối với số phận cuốn tiểu
thuyết lịch sử khá hấp dẫn này. Kết thúc bài viết, nhà nghiên cứu Tạ Ngọc
Liễn đánh giá cao bản dịch của Trần Nghĩa. Bởi vì, Trần Nghĩa đã coi trọng
việc giải quyết vấn đề văn bản học khi tiến hành dịch Việt Lam tiểu sử. Ông
đã cung cấp cho độc giả những dữ kiện chính yếu về tình hình văn bản sách
Việt Lam tiểu sử, về các phần mà Lê Hoan tham gia sửa chữa, bổ sung vào,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

10
cũng nhƣ cung cấp một bản dịch đƣợc dịch từ văn bản chữ Hán hoàn chỉnh,
đầy đủ nhất trong số mƣời mấy dị bản Việt Lam tiểu sử hiện có.
Với bài viết “Tiểu thuyết chương hồi Việt Nam thời trung đại - quá
trình hình thành, phát triển và đặc trưng nghệ thuật” in trong Con đường giải
mã văn học trung đại Việt Nam, (Nxb Giáo dục, Hà Nội - 2006), Tác giả
Nguyễn Đăng Na đã phân tích khá kỹ về con đƣờng hình thành, nội dung,
nghệ thuật, những mặt tích cực và hạn chế của thiên tiểu thuyết Việt Lam tiểu
sử. Theo Nguyễn Đăng Na: “Việt Lam tiểu sử lấy bối cảnh nước ta ba chục
năm đầu thế kỷ XV làm nền. Vào thời điểm ấy hàng loạt biến cố trọng đại của
dân tộc đã diễn ra: “Nhà Trần mất vai trò lãnh đạo và bị nhà Hồ thay thế;

cuộc xâm lược của người Trung Hoa vào quốc gia Đại Việt với quy mô lớn
chưa từng có và mang tính chất khốc liệt; Cuộc chiến tranh toàn dân vô cùng
gian khổ hy sinh dưới sự lãnh đạo của người anh hùng Lê Lợi, đã dành thắng
lợi vẻ vang, giải phóng nước nhà, lập nên triều Lê - một triều đại đánh dấu
bước ngoặt lịch sử vĩ đại của dân tộc. Ba chục năm ấy chứa đầy chất sử thi,
cuộc đời mỗi nhân vật lịch sử của thời đại là một bản hùng ca” [43,543]. Từ
đó tác giả bài viết thừa nhận rằng, tác giả Việt Lam tiểu sử là một nhà văn có
con mắt tinh đời, khi chọn thời gian và không gian nhƣ vậy làm bối cảnh cho
tác phẩm. Hơn nữa cho tới cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX chƣa có một bộ
tiểu thuyết chƣơng hồi nào phản ánh giai đoạn lịch sử này. Cho nên sự ra đời
của Việt Lam tiểu sử đã đáp ứng kịp thời nhu cầu thời đại và lấp một mảng
trống trong văn học. Cũng trong bài viết này, nhà nghiên cứu khi tìm hiểu về
quá trình hình thành Việt Lam tiểu sử đã phát hiện ra điểm mới. Đó là, lần đầu
tiên có một tiểu thuyết gia - Lê Hoan vận dụng phƣơng pháp thực địa nghiên
cứu di tích lịch sử để dựng lại không gian chiến trận thời quá khứ. Đồng thời,
tác giả bài viết cũng chỉ ra trong ba nguyên nhân dùng để sáng tác Việt Lam
tiểu sử thì, sử liệu Trung Hoa là cái cớ “nói có sách” để chốt lại nội dung, dã

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

11
sử là hƣơng men quyến rũ ngƣời đọc và thực địa là tang chứng củng cố nội
dung. Chính bằng con đƣờng đó, tác giả Việt Lam tiểu sử đã tạo ra chất thực
thực hƣ hƣ cho tác phẩm. Nói về nghệ thuật xây dựng tính cách nhân vật, tác
giả bài viết đánh giá cao sự cố gắng của tác giả Việt Lam tiểu sử. Theo
Nguyễn Đăng Na, nếu Ngô Giáp Đậu “lơ là” trong việc xây dựng tính cách
nhân vật, thì ngƣợc lại tác giả Việt Lam tiểu sử lại rất quan tâm. Các nhân vật
chẳng hạn: Lê Lợi, Lê Thiện, Nguyễn Trãi, Đoàn Phát, Trần Hiến, Hoàng
Phúc, Hồ Quý Ly, Bùi Bá Kỳ, Phạm Đán, Đặng Tất, Lê Nhị, Lê Khâm,... mỗi
ngƣời có một tính cách không ai giống ai. Từ đó, tác giả bài viết cho rằng lẽ ra

nhờ những ƣu thế đó Việt Lam tiểu sử phải trở thành tác phẩm xuất sắc, đánh
dấu bƣớc phát triển mới của tiểu thuyết chƣơng hồi Việt Nam, nhƣng do tác
giả Việt Lam tiểu sử còn có một số vấn đề tạo nên sự phản cảm nên dẫn đến
tác phẩm chƣa đƣợc đánh giá thực chất. Để làm sáng tỏ hơn về điều này, nhà
nghiên cứu Nguyễn Đăng Na đã nêu và lý giải những vấn đề tạo nên sự phản
cảm cho tác phẩm đồng thời chỉ ra những mặt hạn chế về nội dung và hình
thức của tác phẩm này. Tuy nhiên khi chỉ ra những hạn chế trên, nhất là hạn
chế về nội dung, tác giả Nguyễn Đăng Na cũng giúp cho độc giả phát hiện ra
một ẩn ý khó nói của tác giả Việt Lam tiểu sử. Khi ngƣời Minh sang xâm lƣợc
nƣớc ta, họ gƣơng cao ngọn cờ diệt Hồ phù Trần để hấp dẫn ngƣời Việt. Đến
cả Lý Tự Thành - một thái giám già đời dƣới triều Trần cũng phải động lòng
khi nghe Trƣơng Phụ nói rằng “đến cõi bắt kẻ hung tàn để lập con cháu nhà
Trần” thế là Tự Thành vội vàng giãi bày tâm sự với Trƣơng Phụ. Nhƣng sau
phút bồng bột đó, Lý Tự Thành cũng chột dạ nên trong bức thƣ gửi cho con rể
Lê Thiện, ông đã nhắc nhở con tuy hợp sức giết kẻ thù nhƣng phải nghĩ mình
mà thờ chúa cũ. Phải chăng nhân vật Lý Tự Thành đã thay mặt tác giả để lại
bức thông điệp mà thời cuộc lúc bấy giờ không cho phép nói thẳng: Hãy cảnh
giác khi bắt tay với ngƣời Pháp. Còn với nhân vật Lê Lợi, mặc dù giúp

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

12
Trƣơng Phụ đánh thắng nhà Hồ nhƣng đến khi bắt đƣợc kẻ hung tàn Lê Lợi
nhắc đến việc “lập lại họ Trần” thì Trƣơng Phụ lại giả vờ đánh trống lảng
“hôm nay tiệc mừng hãy cứ uống rượu”. Đến lúc đó Lê Lợi mới vỡ lẽ ra rằng
tƣớng Minh muốn chiếm giữ nƣớc ta. Đấy phải chăng là sự vỡ lẽ của tác giả
Việt Lam tiểu sử? Dẫu sao tác giả Việt Lam tiểu sử chót làm việc với ngƣời
Pháp, biết “ăn nói làm sao bây giờ?”. Một con ngƣời dù chót lỗi lầm nhƣng
đã biết hối hận, có nghĩa là ở họ còn có lƣơng tri. Từ đó, tác giả bài viết đã
bày tỏ sự cảm thông sâu sắc đối với tác giả Việt Lam tiểu sử: “Hiểu được

những mâu thuẫn giằng xé trong con người cá nhân thời ấy, thấm thía cái giá
mà dân tộc phải trả cho cuộc sống tự do, hạnh phúc hôm nay, ta mới thông
cảm được với các tác giả Việt Lam tiểu sử. Và, càng cảm thông với nỗi khổ
tâm của thế hệ ấy, ta càng trân trọng chút ánh sáng lương tri mà họ gửi gắm
một cách “mờ mờ nhân ảnh” trong tác phẩm” [43,554].
Nhƣ vậy, tác phẩm Việt Lam tiểu sử đã đƣợc các nhà nghiên cứu tiếp
cận và khẳng định ở từng luận điểm cụ thể phục vụ cho các mục đích nghiên
cứu khác nhau. Tuy nhiên, những bài viết về nghệ thuật thể hiện nhân vật vẫn
còn hạn hẹp. Đây cũng chính là một gợi ý, một cơ hội để ngƣời viết thực hiện
đề tài. Tìm hiểu về nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tác phẩm Việt Lam tiểu
sử giúp ngƣời đọc thấy đƣợc một khía cạnh giá trị của tác phẩm, qua đó có cái
nhìn thấu đáo hơn về ý nghĩa của tác phẩm Việt Lam tiểu sử.
3. Phạm vi đề tài
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã tiến hành đọc và tham khảo một số tác
phẩm sau:
- Đọc tác phẩm Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan.
- Đọc tham khảo (để đối chiếu so sánh) một số tác phẩm thuộc thể loại
tiểu thuyết chƣơng hồi nhƣ:
+ Nam triều công nghiệp diễn chí (Nguyễn Khoa Chiêm).

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

13
+ Tam quốc diễn nghĩa (La Quán Trung).
- Ngoài ra chúng tôi còn đọc và tham khảo bộ sử:
+ Đại Việt sử ký toàn thư (Ngô Sĩ Liên).
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Luận văn cố gắng góp phần làm sáng tỏ những vấn đề có liên quan đến
tác giả, tác phẩm Việt Lam tiểu sử.
4.2. So sánh nhân vật trong Việt Lam tiểu sử với những nguyên mẫu trong

lịch sử để lý giải những tƣơng đồng và khác biệt giữa nguyên mẫu và các hình
tƣợng văn học.
4.3. Chỉ ra những nét đặc sắc trong nghệ thuật thể hiện nhân vật của tiểu
thuyết Việt Lam tiểu sử để thấy đƣợc một phần tƣ tƣởng của tác giả, đồng thời
khẳng định những đóng góp, những thành tựu của tác phẩm Việt Lam tiểu sử
đối với thể loại tiểu thuyết chƣơng hồi.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Phƣơng pháp khảo sát thống kê và tổng hợp
Sử dụng phƣơng pháp này, ngƣời viết có thể khái quát đƣợc những nét
cơ bản nhất trong nghệ thuật thể hiện nhân vật của tiểu thuyết Việt Lam tiểu
sử thông qua việc khảo sát các nhân vật trong tác phẩm. Phƣơng pháp khảo
sát, thống kê và tổng hợp cũng là cơ sở tạo dữ liệu để chúng tôi thực hiện các
bƣớc tiếp theo là phân tích - bình giá. Đây cũng là một phƣơng pháp rất quan
trọng, giúp ngƣời nghiên cứu rút ra đƣợc những kết luận chính xác khoa học
đồng thời làm tăng thêm tính thuyết phục cho những kết luận khoa học ấy.
5.2. Phƣơng pháp phân tích tác phẩm và phân tích nhân vật theo loại hình
Mỗi một thể loại văn học đều có những đặc trƣng riêng biệt. Do đó khi
nghiên cứu, chúng tôi quan tâm sử dụng phƣơng pháp phân tích tác phẩm theo
đặc trƣng thể loại, nhằm đảm bảo tính chính xác khoa học khi phân tích văn
học, tránh áp đặt chủ quan.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

14
5.3. Phƣơng pháp so sánh văn học
Sử dụng phƣơng pháp này, ngƣời viết nhằm để đối chiếu giữa các nhân
vật trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử với các nhân vật nguyên mẫu có trong
lịch sử để thấy đƣợc những nét tƣơng đồng, khác biệt, đồng thời thấy đƣợc tài
năng và sáng tạo của nhà văn Lê Hoan trong quá trình đƣa từ các nguyên mẫu
lịch sử thành các hình tƣợng văn học.

6. Những đóng góp của luận văn
- Lần đầu tiên tìm hiểu một cách hệ thống về nghệ thuật thể hiện nhân vật
trong tiểu thuyết Việt Lam tiểu sử của Lê Hoan.
- Tìm tòi khám phá những vẻ đẹp còn tiềm ẩn trong Việt Lam tiểu sử - một
tác phẩm có giá trị nghệ thuật nhƣng bấy lâu nay chƣa đƣợc nhiều ngƣời biết
đến.
- Làm rõ tài năng sáng tạo của Lê Hoan trong việc nhào nặn từ các nguyên
mẫu lịch sử thành nhân vật văn học.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc triển
khai thành ba chƣơng sau đây.
Chƣơng 1: Tác giả, tác phẩm và vấn đề thể loại trong tiểu thuyết Việt
Lam tiểu sử.
Chƣơng 2: Nhân vật trong Việt Lam tiểu sử từ nguyên mẫu đến hình
tƣợng văn học.
Chƣơng 3: Nghệ thuật thể hiện nhân vật trong tác phẩm Việt Lam tiểu
sử.





Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

15
NỘI DUNG
CHƢƠNG MỘT
TÁC GIẢ, TÁC PHẨM VÀ VẤN ĐỀ THỂ LOẠI TRONG
TIỂU THUYẾT VIỆT LAM TIỂU SỬ
1. Tác giả Lê Hoan

Lê Hoan (1856 - 1915) tự là Ƣng Chi, hiệu là Mục §×nh, thụy là Vân
Nghị. Ông sinh ngày 28 tháng 12 năm Bính Thìn (1856). Ngƣời thôn Cự Lộc,
xã Nhân Mục Môn, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông, nay là phƣờng Thƣợng
Đình, quận Đống Đa, Hà Nội. Ông vừa là quan lại vừa là một nhà văn. Theo
Thanh Trì Lê Lựu thị thế phả, Lê Hoan từng giữ các chức Binh bộ thƣợng thƣ
kiêm Đô sát viên Hữu đô ngự sử, Tổng đốc Ninh - Thái - Hải - Yên, tƣớc Phú
Hoàn nam.
Theo cách nhìn nhận của những ngƣời hoạt động chính trị, ngƣời
nghiên cứu lịch sử mấy chục năm gần đây thì Lê Hoan là ngƣời không dành
đƣợc bao nhiêu thiện cảm với quốc dân. Ông đã từng hợp tác với kẻ thù và
đàn áp những cuộc khởi nghĩa, làm hại ngƣời yêu nƣớc và phản bội lại sự
nghiệp giành độc lập của dân tộc Việt Nam. Trong tiểu sử của Lê Hoan, còn
có nhiều những ý kiến xuyên tạc cho rằng ông là một kẻ võ biền không có học
hành gì. Trải qua sự biến thiên của lịch sử những điều tiếng về tác giả Lê
Hoan đã ăn sâu vào tiềm thức của nhân dân Việt Nam.
Trên thực tế, lịch sử không chỉ giản đơn nhƣ vậy, xung quanh vấn đề
tiểu sử Lê Hoan còn có nhiều uẩn khúc khiến cho chúng ta không khỏi băn
khoăn và đặt ra nhiều câu hỏi. Đặc biệt là gần đây, các nhà nghiên cứu đã thu
thập đƣợc một số những tƣ liệu quan trọng có liên quan tới cuộc đời nhà văn
Lê Hoan. Đây chính là những căn cứ khoa học góp phần giúp cho chúng ta có
những cách nhìn nhận mới hơn về nhân vật này.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

16
Theo sử sách, viên khâm sai đại thần Lê Hoan là một ngƣời đƣợc thực
dân Pháp giao dẹp yên cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Nhƣng trong “Từ điển thư
mục tác giả, tác phẩm tổng quát, cổ điển và hiện đại về Đông Dương thuộc
Pháp” của A.Brebion có viết: “Năm 1909, khi còn là Tổng đốc Hải Dương,
ông lại được bổ nhiệm làm khâm sai và ngày 4 tháng 8 ông ta đã chỉ huy bốn

trăm thân binh để tìm cách bắt liên lạc với các toán phỉ ở Yên Thế, trong đó
có toán phỉ của Đề Thám. Cuối năm đó ông ta bị kết tội làm những điều hại
đến thanh danh và hùm theo trùm phỉ và cuối cùng là tội phản bội” [2,230].
Năm 1998, GS. Lê Thành Khôi có chuyển cho báo Xưa và Nay một bức
thƣ của nhà sử học Charles Fourniau. Ngay sau khi nhận đƣợc bức thƣ này,
báo Xưa và Nay đã kịp thời đăng tải đƣợc tới bạn đọc. Trong thƣ gửi cho Lê
Thành Khôi đề ngày 18 - 7 - 1998, Charles Fourniau có nói rõ là khi trở lại
nghiên cứu về Doumer, ông đã tìm lại đƣợc những tài liệu có liên quan tới Lê
Hoan. Fourniau cho biết trong một báo cáo của viên chỉ huy Pháp Penequin
cho tổng chỉ huy quân đội Pháp đề ngày 13 - 10 - 1897 (nằm trong hồ sơ số
19243 ở Aixcote: CAUM - Indo GGI - Gouvernement general del Indochine)
nói ông ta nắm trong tay bức thƣ của Lê Hoan viết năm 1892 gửi cho Đề Kiều
nói rằng: “Lúc này chống với quân Pháp phỏng có ích gì, vì họ mạnh hơn.
Chúng ta hãy làm như đã từ bỏ sự nghiệp của người nước Nam, mà chỉ can
thiệp với Pháp thôi. Chúng ta phải kiên trì rồi một ngày kia chúng ta sẽ tập
hợp chống lại chúng và tống chúng ra biển. Thời cơ lúc này chưa đến, tốt hơn
hết hãy ru ngủ chúng bằng tình bạn giả vờ của chúng ta” [50,29]. Rồi
Pennequin kết luận: “Chúng ta đang bị khối quan lại và nho sĩ căm ghét, họ
không từ bỏ việc đánh đuổi chúng ta đâu” [50,29].
Cũng trên Tạp chí Xưa và Nay số 55 tháng 9 năm 1998, có đăng tải tài
liệu về Lê Hoan do bà Phan Thị Minh Lễ gửi về từ Pháp. Trong thƣ, bà Phan
Minh Lễ nói rằng từ lâu nhân tìm tòi những nhân vật cách mạng chống Pháp

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

17
từ đầu thế kỷ XX, bà có tìm thấy trong hồ sơ mật thám Pháp hai bài báo “Le
Journal de Paris” viết về nhân vật Lê Hoan có liên quan tới Đề Thám cùng
toàn quyền Đông Dƣơng. Tiến sĩ Phan Minh Lễ cũng gửi hai bài báo đã đọc
đƣợc tại cục lƣu trữ cơ quan mật thám của Pháp, bài thứ nhất “Ông Picquíe

chống Lê Hoan” đăng trên báo Le Journal de Paris số ra ngày 1- 4-1910. Bài
báo có đoạn viết: “Vụ khâm sai Lê Hoan đã diễn biến một cách kỳ quặc, ông
Picquíe toàn quyền Đông Dương lâm thời, người đã ra lệnh chấm dứt quyền
hành đặc biệt của viên quan khâm sai ngày 1 tháng 3 vừa qua, vừa ra lệnh mở
cuộc điều tra về hành vi nhận hối lộ của viên khâm sai, cùng với những người
xung quanh ông ta” [32,31]. Bài thứ hai Lê Hoan có phải là kẻ phản bội hay
không? số ra ngày 24 - 4 - 1910. Bài báo có đoạn viết: “Cuộc điều tra về Lê
Hoan đang tiếp tục. Chúng tôi nói những gì về con người này.
Ngày nay, ai cũng biết rằng Lê Hoan được nước Pháp giao trách nhiệm
săn đuổi và bắt Đề Thám, lại trao đổi thư từ với Đề Thám một cách hoàn toàn
thân mật. Bản gốc của những thư từ này được tìm thấy tại vị trí NUI LANG
(chỗ này bản chụp lại mờ không có dấu – ND) do Đề Thám để lại sau một
trận đánh quyết liệt khiến cho bốn mươi lính Pháp phải thiệt mạng” [32,31].
Cả hai bài báo này đều là những tài liệu quan trọng đƣợc cắt ra và lƣu vào hồ
sơ về Lê Hoan của mật thám Pháp.
Gần đây nhất, trên báo Xưa và Nay số 110 (2 - 2002), có đăng bài
Quanh việc đánh giá nhân vật Lê Hoan trong lịch sử cận đại của thạc sĩ sử
học Gerard Sarger Đại học Cambridge. Thạc sĩ Gerard Sagrer cho biết: “Ngay
sau khi bắt tay vào việc nghiên cứu những cuộc nổi dậy và bạo động của nông
dân Trung du Bắc Bộ vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX tôi gặp phải những
vấn đề có liên quan đến viên đại thần Lê Hoan” [52,34]. Khi bắt đầu tiếp xúc
với những tƣ liệu trong Cục lƣu trữ Hải ngoại của Pháp và Cục lƣu trữ Quốc
gia Việt Nam, Gerard Sarger phát hiện ra một số vấn đề nổi bật trong các tài

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

18
liệu của Pháp nói về Lê Hoan là các quan chức Pháp không hề tin tƣởng ông
ta “Các quan chức ở mọi cấp từ địa phương đến toàn quyền đều tỏ ra nghi
ngờ lòng trung thành của Lê Hoan đối với chế độ thuộc địa. Ngay cả cho tới

năm 1909 khi Lê Hoan được bổ nhiệm làm khâm sai có trách nhiệm dẹp yên
cuộc khởi nghĩa Yên thế, Thống sứ Pháp Bắc Kỳ buộc phải cấm Lê Hoan tiếp
xúc với báo giới người Âu để tổ chức phỏng vấn công khai vì sợ ông ta chỉ
trích hay gây rối cho chính quyền. Trong một bức thư gửi cho Công Sứ Hải
Dương nơi Lê Hoan làm tổng đốc, viên Thống sứ Pháp Simoni viết: “Đề nghị
báo cho tổng đốc biết rằng ông ta không được trả lời phỏng vấn công khai
nhất là các cuộc phỏng vấn mà ông ta có thể chỉ trích chính quyền hay chính
sách của chính phủ” [52,34]. Theo thạc sĩ Gerard Sarger, mọi sự không tin
tƣởng này không phải là không có cơ sở. Trong khi Lê Hoan mở chiến dịch
chống Hoàng Hoa Thám vào 1896, thủ lĩnh nghĩa quân này bố trí giết hai tên
Pháp. Cuộc điều tra ngay sau đó cho thấy có thể Lê Hoan đã liên kết với
Hoàng Hoa Thám nhƣng do chƣa có bằng chứng hoàn toàn chính xác nên
chính phủ Pháp chỉ chuyển Lê Hoan khỏi vị trí hoạt động và giáng chức
xuống hai cấp.
Ngoài ra, Gerard Sarger còn cung cấp thêm một số thông tin khác khá
quan trọng. Đó là đến thời điểm xảy ra vụ âm mƣu đầu độc trại lính Pháp ở
Hà Nội năm 1908 thì Lê Hoan đã đƣợc hồi phục chức vụ của mình và đƣợc bổ
nhiệm làm Tổng đốc tỉnh Hải Dƣơng. Năm1909 khi Lê Hoan đƣợc bổ nhiệm
làm chỉ huy một đội cảnh sát đi dẹp yên cuộc khởi nghĩa Yên Thế với vai trò
quan trọng, Lê Hoan không những chỉ huy lực lƣợng cảnh sát chính quy tuần
tiễu khắp vùng trung tâm Bắc Bộ mà còn có quyền thuê thám tử bí mật và cấp
cho họ giấy tờ xác nhận. Loại giấy tờ này cho phép họ đi lại tự do khắp vùng.
Cuối năm 1909 xảy ra vụ hai ông Đỗ Văn Huỳnh và Vũ Ngọc Thụy bị bắt.
Điều đáng nói là cả hai ngƣời này đều mang tờ chứng minh họ là mật thám

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

19
của Lê Hoan “Huỳnh mang giấy tờ của cháu ông ta là Nguyễn Tư Trung, có
hai bộ giấy tờ căn cước cho phép anh ta an toàn khi ở nhà, trong khi ông bác

lại sử dụng giấy căn cước đó để đi lại như con thoi giữa Yên Thế và Hà Nội.
Về phần mình Thụy là gián điệp chính thức của Lê Hoan” [52,35]. Vụ việc
này đã khiến ngƣời Pháp đặt ra câu hỏi vì sao Huỳnh và Thụy có thể đi lại tự
do khắp Bắc Kỳ lâu đến nhƣ vậy? Tuy nhiên trong vụ việc này, không chỗ
nào có bằng chứng cho thấy Lê Hoan biết về hoạt động của các điệp viên của
mình. Lê Hoan có thể phủ nhận một cách hợp lý mọi sự liên quan và đƣa vụ
việc xuống chỉ còn là một sự thất bại đáng tiếc trong việc đánh giá cấp dƣới,
vì không có chứng cớ nên ngƣời Pháp đành chấp nhận lời giải thích này và
đƣa ra những lời nhận xét chua cay của phòng nhì nói với công sứ Pháp:
“Những sự kiện thực tế này thể hiện rõ ràng là chúng ta chỉ có thể đặt rất ít
niềm tin vào các điệp viên Việt Nam và càng giải thích thêm vì sao mà chúng
ta lại rất khó khăn trong việc phát hiện ra nơi ẩn náu của nghĩa quân, sau
mỗi lần giao chiến” [52,35]. Sự việc diễn ra khiến ngƣời ta đánh giá Lê Hoan
đã hỗ trợ bí mật cho chính ngƣời mà phía Pháp đã cử Lê Hoan đi để phá hoại.
Thêm vào đó ngày 23 tháng 3 năm 1909, ngay sau khi bắt đầu chiến dịch cuối
cùng chống Hoàng Hoa Thám, Thống sứ Simoni ở Hà Nội nhận đƣợc một bức
thƣ lạ của công sứ lạng sơn tên là Du Vaure giải thích rằng vào tháng 8 năm
1908 ông ta đã bắt giữ một trong số thủ lĩnh chính của Đề Thám tên là Dƣơng
Bang, cùng với 13 ngƣời khác. Trong cuộc thẩm vấn, Dƣơng và những ngƣời
của ông ta đã xác nhận là kế hoạch âm mƣu đầu độc trại lính Pháp ở Hà Nội là
do một nhóm quan lại cao cấp của triều đình vạch ra dƣới sự lãnh đạo của Lê
Hoan. Tuy nhiên với sự khôn khéo thông minh của Lê Hoan, mọi lời cáo buộc
của ngƣời Pháp đều trở nên vô căn cứ và không đƣợc bảo đảm.
Nghiên cứu những vấn đề có liên quan đến Lê Hoan, thạc sĩ sử học
Gerard Sarges đặt ra câu hỏi: “Vậy Lê Hoan có phải là nhà yêu nước hay