Xây dựng hệ thống câu hỏi mở phần đọc hiểu văn bản chương trình ngữ văn trung học cơ sở

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

BÙI THỊ HOÀN

XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI MỞ
PHẦN ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN TRUNG HỌC CƠ SỞ

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN

HÀ NỘI – 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

BÙI THỊ HOÀN

XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI MỞ
PHẦN ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN TRUNG HỌC CƠ SỞ

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN
Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC
(BỘ MÔN NGỮ VĂN)
Mã số: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:TS. Nguyễn Trọng Hoàn

HÀ NỘI – 2015

LỜI CẢM ƠN
Với tình cảm chân thành, tác giả luận văn xin bày tỏ lòng biết ơn và sự kính
trọng tới Lãnh đạo trường Đại học Giáo dục – Đại học Quốc Gia Hà Nội, các Thầy
Cô giáo đã tham gia giảng dạy và cung cấp những kiến thức cơ bản, chuyên sâu, tạo
điều kiện giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu, rèn luyện tại nhà
trường.
Tôi xin trân trọng gửi tới Tiến sĩ Nguyễn Trọng Hoàn – Phó vụ trưởng Vụ
Giáo dục Trung học Bộ Giáo dục và Đào tạo, tình cảm biết ơn sâu sắc nhất. Thầy đã
hướng dẫn tôi rất tận tình, khoa học trong quá trình viết luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu trường THCS Phan Đình Giót,
bạn bè đồng nghiệp cùng những người thân trong gia đình đã giúp đỡ, tạo điều kiện
để tôi hoàn thành luận văn này.
Hà Nội, tháng 11 năm 2015
Tác giả luận văn

Bùi Thị Hoàn

i


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
GD&ĐT

: Giáo dục và Đào tạo

GV

: Giáo viên

HS

: Học sinh

SGK

: Sách giáo khoa

SGV

: Sách giáo viên

THCS

: Trung học cơ sở

NXB

: Nhà xuất bản

ii


MỤC LỤC
Lời cảm ơn ................................................................................................................... i
Danh mục chữ viết tắt .................................................................................................ii
Mục lục ..................................................................................................................... iii
Danh mục bảng .......................................................................................................... vi
Danh mục sơ đồ.........................................................................................................vii

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU
XÂY DỰNG CÂU HỎI MỞ TRONG DẠY HỌC NGỮ VĂN CẤP THCS Error!
Bookmark not defined.
1.1. Cơ sở lí luận ....................................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Lí thuyết về hệ thống câu hỏi trong dạy học Ngữ vănError! Bookmark not
defined.
1.1.2. Lí thuyết về hệ thống câu hỏi mở trong dạy học Ngữ vănError!

Bookmark

not defined.
1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1.

Đặc điểm của môn Ngữ văn Trung học cơ sở (THCS)Error!

Bookmark

not defined.
1.2.2. Khảo sát sách giáo khoa (SGK), sách giáo viên (SGV) và một số giáo án của
GV về việc xây dựng hệ thống câu hỏi mở trong dạy học đọc hiểu văn bản Ngữ văn
THCS. ........................................................................ Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Một số đánh giá về thực trạng sử dụng câu hỏi mở trong dạy học Ngữ văn
hiện nay ở trường THCS ........................................... Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 1...................................................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2: ĐỀ XUẤT VIỆC XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI MỞ PHẦN
ĐỌC HIỂU VĂN BẢN CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN CẤP THCS .......... Error!
Bookmark not defined.
2.1. Nguyên tắc xây dựng câu hỏi mở phần đọc – hiểu văn bản chương trình Ngữ

văn cấp THCS ........................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Câu hỏi mở phải đảm bảo nội dung khoa học, cơ bản, chính xác của kiến thức
trong văn bản ............................................................. Error! Bookmark not defined.

iii


2.1.2. Câu hỏi mở phải phát huy được tính tích cực trong hoạt động đọc hiểu văn
bản của HS ................................................................ Error! Bookmark not defined.
2.1.3. Câu hỏi mở phải phản ánh được tính hệ thốngError! Bookmark not defined.
2.1.4. Câu hỏi mở phải phù hợp với trình độ nhận thức của HSError!

Bookmark

not defined.
2.2. Kĩ năng đặt câu hỏi mở phần đọc – hiểu văn bản chương trình Ngữ văn cấp
THCS ......................................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Lên kế hoạch chuẩn bị cho các câu hỏi ........... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Đặt câu hỏi ...................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.3. Lắng nghe, đồng cảm và chia sẻ ..................... Error! Bookmark not defined.
2.3. Đề xuất hệ thống câu hỏi mở phần Văn học dân gianError!

Bookmark

not

defined.
2.3.1. Khái quát đặc trưng chủ yếu của một số thể loại của Văn học dân gian trong
chương trình Ngữ văn cấp THCS.............................. Error! Bookmark not defined.
2.3.2. Một số đề xuất khi xây dựng câu hỏi mở trong dạy học Văn học dân gian ở

trường THCS ............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.4. Đề xuất hệ thống câu hỏi mở phần Văn học trung đạiError!

Bookmark

not

defined.
2.4.1. Khái quát đặc trưng của Văn học trung đại trong chương trình Ngữ văn bậc
THCS ......................................................................... Error! Bookmark not defined.
2.4.2. Một số đề xuất khi xây dựng câu hỏi mở trong dạy học Văn học trung đại ở
trường THCS ............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.5. Đề xuất hệ thống câu hỏi mở phần Văn học hiện đạiError!

Bookmark

not

defined.
2.5.1. Khái quát đặc trưng của Văn học hiện đại trong chương trình Ngữ văn cấp
THCS ......................................................................... Error! Bookmark not defined.
2.5.2. Một số đề xuất khi xây dựng câu hỏi mở trong dạy học Văn học hiện đại ở
trường THCS ............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.6. Điều kiện để xây dựng hệ thống câu hỏi mở ..... Error! Bookmark not defined.
2.6.1. Trên cơ sở mục tiêu bài học, giáo viên chủ động thiết kế nội dung chuẩn bị
bài cho học sinh ......................................................... Error! Bookmark not defined.

iv

2.6.2. Học sinh tích cực trong việc khai thác kiến thức và bộc lộ năng lực ..... Error!
Bookmark not defined.
2.6.3. Giáo viên và học sinh làm việc trên lớp theo tinh thần tương tác .......... Error!
Bookmark not defined.
2.6.4. Đổi mới phương pháp kiểm tra và đánh giá .... Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 2...................................................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................. Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích của thực nghiệm ................................. Error! Bookmark not defined.
3.2. Đối tượng và nội dung thực nghiệm .................. Error! Bookmark not defined.
3.3. Quy trình triển khai thực nghiệm ....................... Error! Bookmark not defined.
3.3.1. Truyện ngụ ngôn “Thầy bói xem voi” ............ Error! Bookmark not defined.
3.3.2. Văn bản “Bạn đến chơi nhà” của Nguyễn KhuyếnError!

Bookmark

not

defined.
3.3.3. Văn bản “Một thứ quà của lúa non: Cốm” ...... Error! Bookmark not defined.
3.4. Kết quả của quá trình thực nghiệm .................... Error! Bookmark not defined.
3.4.1 Thời gian thực nghiệm ..................................... Error! Bookmark not defined.
3.4.2. Kết quả thu được sau khi tiến hành giảng dạy bài “Thầy bói xem voi”, “Bạn
đến chơi nhà”, “Một thứ quà của lúa non: Cốm” theo hướng sử dụng câu hỏi mở
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................. Error! Bookmark not defined.
1. Kết luận ................................................................. Error! Bookmark not defined.
2. Khuyến nghị .......................................................... Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................2
PHỤ LỤC ..................................................................... Error! Bookmark not defined.

v


DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Phân loại một số dạng câu hỏi mở trong dạy học Ngữ văn .............. Error!
Bookmark not defined.
Bảng 1.2. Số tiết dạy học đọc hiểu văn bản phân bố trong từng khối lớp ........ Error!
Bookmark not defined.
Bảng 1.3. Thống kê các văn bản trong chương trình Ngữ văn lớp 6 ................ Error!
Bookmark not defined.
Bảng 1.4. Thống kê các văn bản trong chương trình Ngữ văn lớp 7 ................ Error!
Bookmark not defined.
Bảng 1.5. Thống kê các văn bản trong chương trình Ngữ văn lớp 8 ................ Error!
Bookmark not defined.
Bảng 1.6. Thống kê các văn bản trong chương trình Ngữ văn lớp 9 ................ Error!
Bookmark not defined.
Bảng 1.7. Thống kê các câu hỏi hướng dẫn HS được sử dụng trong phần đọc hiểu
văn bản Ngữ văn lớp 6 .............................................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 1.8. Thống kê các câu hỏi hướng dẫn HS được sử dụng trong phần đọc hiểu
văn bản Ngữ văn lớp 7 .............................................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 1.9. Thống kê các câu hỏi hướng dẫn HS được sử dụng trong phần đọc hiểu
văn bản Ngữ văn lớp 8 .............................................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 1.10. Thống kê các câu hỏi hướng dẫn HS được sử dụng trong phần đọc hiểu
văn bản Ngữ văn lớp 9 .............................................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 1.11. Cấu trúc giảng dạy trong sách giáo viên Ngữ vănError! Bookmark not
defined.
Bảng 1.12. So sánh hai dạng câu hỏi: Câu hỏi phát hiện và câu hỏi mở .......... Error!
Bookmark not defined.
Bảng 2.1. Các nội dung giảng dạy của tục ngữ ......... Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.2. Hệ thống câu hỏi mở giúp HS tìm hiểu tư liệu về văn bản truyền thuyết

................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.3. Hệ thống câu hỏi mở khi dạy truyện cổ tích “Thạch Sanh” ............. Error!
Bookmark not defined.

vi


Bảng 2.4. Hệ thống câu hỏi mở khi dạy truyện cười “Lợn cưới, áo mới” ........ Error!
Bookmark not defined.
Bảng 2.5. Đề xuất hệ thống câu hỏi mở khi dạy các văn bản tự sựError! Bookmark
not defined.
Bảng 3.1: Bảng thống kê ý kiến học sinh về kiến thức, kĩ năng, thái độ của bài học
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.2: Bảng thống kê số lượng ý kiến về mức độ phù hợp giữa năng lực với hệ
thống câu hỏi mở đã sử dụng trong bài “Thầy bói xem voi”Error! Bookmark not
defined.
Bảng 3.3: Bảng thống kê số lượng ý kiến về mức độ phù hợp giữa năng lực với hệ
thống câu hỏi mở đã sử dụng trong bài “Bạn đến chơi nhà”.Error! Bookmark not
defined.
Bảng 3.4: Bảng thống kê số lượng ý kiến về mức độ phù hợp giữa năng lực với hệ
thống câu hỏi mở đã sử dụng trong bài “Một thứ quà của lúa non: Cốm” ....... Error!
Bookmark not defined.
Bảng 3.5: Bảng thống kê số lượng ý kiến đánh giá của học sinh về khả năng đạt yêu
cầu về kiến thức, kĩ năng, thái độ của bản thân ........ Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.6: Bảng thống kê số lượng ý kiến học sinh về mức độ cơ hội được tham gia
trong bài học .............................................................. Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 2.1. Quá trình đặt câu hỏi mở của GV ............ Error! Bookmark not defined.
Sơ đồ 2.2. Đề xuất sơ đồ hệ thống câu hỏi mở khi giảng dạy văn bản văn học trung đại
................................................................................... Error! Bookmark not defined.

Sơ đồ 2.3. Đề xuất hệ thống câu hỏi mở khi dạy các văn bản trữ tình ............. Error!
Bookmark not defined.

vii


viii


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Quá trình dạy học ngày nay nhấn mạnh vào việc phát huy tính tích cực, chủ
động và sáng tạo của người học. Người giáo viên (GV) trong quá trình giảng dạy
không chỉ giúp học sinh lĩnh hội tri thức mà còn phải giúp các em rèn luyện đạo đức,
nhân cách và các kĩ năng (kĩ năng giao tiếp, kĩ năng làm việc và tổ chức hoạt
động…). Chính vì thế, trong quá trình dạy học, GV luôn phải xác định cho mình
mục tiêu của quá trình dạy học, lựa chọn cho mình một hoặc một vài phương pháp
tối ưu nhất, phù hợp nhất đối với bài học để có thể cung cấp nhiều nhất kiến thức, kỹ
năng cho học sinh (HS).
Trong bộ môn Ngữ văn, giờ đọc hiểu văn bản chiếm một vị trí vô cùng quan
trọng. Giờ đọc hiểu văn bản giúp học sinh cảm thụ và phân tích được tác phẩm văn
chương, rèn luyện năng lực thẩm mỹ và năng lực tư duy. Năng lực thẩm mỹ còn tuỳ
thuộc vào yếu tố năng khiếu của HS, còn năng lực tư duy là một yêu cầu có tính phổ
biến trong dạy học văn. Tác phẩm văn chương là một bức tranh phản ánh đầy đủ và
sinh động hiện thực cuộc sống xung quanh chúng ta. Mỗi người có một cách cảm
nhận riêng về tác phẩm văn học mà mình được tiếp xúc. HS khi tiếp xúc với tác
phẩm văn chương, được học trong nhà trường cũng vậy. Vì thế, trong giờ giảng văn
cần phát huy hết năng lực tư duy, khả năng tìm tòi phát hiện cảm nhận theo những
suy nghĩ riêng của HS. Như vậy, tác phẩm văn học sẽ trở thành đối tượng của thầy
trò trong quá trình dạy học. Hiện nay phương pháp giảng dạy tích cực theo quan

điểm “Lấy học sinh làm trung tâm” đã được đưa vào ứng dụng. Trong hoạt động dạy
học nói chung, trong giờ giảng văn nói riêng với phương pháp này thì phải có sự tác
động qua lại giữa GV và HS. Để phát huy tính tích cực của HS trong hoạt động học
tập thì GV có nhiệm vụ tổ chức chỉ đạo hoạt động của trò. Trò phải là chủ thể tự giác
tích cực trong quá trình lĩnh hội kiến thức. Để giờ học tác phẩm văn chương trở nên
sinh động, vai trò của học trò trong giờ học được khẳng định và mối liên hệ qua lại
thường xuyên giữa thầy và trò được duy trì thì không thể thiếu hệ thống câu hỏi.
Lý luận dạy học đã có nhiều công trình nghiên cứu được áp dụng trong quá
trình giảng dạy văn học đem lại hiệu quả cao. Trong các công trình đó các nhà
nghiên cứu cũng đều chú trọng đến phương pháp gợi mở mà trong đó câu hỏi được

1


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Viết Chữ (2000), Phương pháp dạy học tác phẩm văn học theo loại thể,
NXB Giáo dục.
2. Trần Thanh Đạm (1978), Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể,
NXB Giáo dục.
3. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (1997), Từ điển thuật ngữ Văn học,
NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.
4. Nguyễn Trọng Hoàn (2003), Rèn luyện tư duy sáng tạo trong dạy học tác phẩm
văn chương, NXB Giáo dục, Hà Nội.
5. Nguyễn Thanh Hùng (2003), Hiểu văn dạy văn, NXB Giáo dục.
6. Nguyễn Thanh Hùng, “Đa dạng hiệu quả của câu hỏi trong dạy học văn” (Tạp
chí Giáo dục số 148 kì 2-10/2006)
7. Nguyễn Thanh Hùng, Giáo trình phương pháp dạy học Ngữ văn ở THCS (2008),
NXB Đại học Sư phạm
8. Nguyễn Thị Thanh Hương (1998), Phương pháp tiếp nhận văn chương ở trường
trung học phổ thông, NXB Giáo dục.

9. Nguyễn Thị Thanh Hương (2001), Dạy văn ở trường phổ thông, NXB Đại học
QG Hà Nội.
10. Phan Trọng Luận (2004), Phương pháp dạy học văn, Tập 1, NXB đại học sư
phạm.
11. Phan Trọng Luận (2004), Phương pháp dạy học văn, Tập 2, NXB đại học sư
phạm.
12. Phan Trọng Luận (2000), Đổi mới giờ dạy học tác phẩm văn chương, NXB
Giáo dục. (93).
13. Phan Trọng Luận (2003), Văn chương bạn đọc sáng tạo, NXB đại học Quốc gia
Hà Nội.
14. Phan Trọng Luận (2001), Giáo trình Phương pháp dạy học Văn tập I , NXB
Giáo dục, 2001
15. Nguyễn Huy Quát (2008), Nghiên cứu văn học và đổi mới phương pháp dạy
học văn, NXB Đại học Thái Nguyên.
16. Hoàng Tiến Tựu (1993), Mấy vấn đề phương pháp nghiên cứu văn học dân

2


gian, NXB Giáo dục, Hà Nội.
17. Đỗ Bình Trị (1993), Phân tích tác phẩm văn học dân gian, NXB Giáo dục, Hà
Nội.
18. SGK Ngữ văn 6 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.
19. SGK Ngữ văn 7 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.
20. SGK Ngữ văn 8 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.
21. SGK Ngữ văn 9 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.
22. SGV Ngữ văn 6 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.
23. SGV Ngữ văn 7 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.
24. SGV Ngữ văn 8 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.
25. SGV Ngữ văn 9 (2011), NXB Giáo dục, Hà Nội.

26. Nhà nước và
Pháp luật

3