Tứ thơ và cái tôi trữ tình trong thơ hữu thỉnh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------

PHẠM THỊ THANH MAI

TỨ THƠ VÀ CÁI TÔI TRỮ TÌNH
TRONG THƠ HỮU THỈNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Lí luận văn học

Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------

PHẠM THỊ THANH MAI

TỨ THƠ VÀ CÁI TÔI TRỮ TÌNH
TRONG THƠ HỮU THỈNH
Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Lí luận văn học
Mã số: 60 22 01 20

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Đoàn Đức Phƣơng

Hà Nội - 2015

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi và được sự
hướng dẫn khoa học của PGS. TS Đoàn Đức Phƣơng. Các nội dung nghiên
cứu và các kết quả trong đề tài này là hoàn toàn trung thực và chưa công bố
dưới bất cứ hình thức nào trước đây. Những dẫn chứng phục vụ cho việc so
sánh, phân tích được chính tác giả luận văn thu thập từ các nguồn khác nhau
có ghi rõ trong phần tài liệu tham khảo.
Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số nhận xét, đánh giá của các nhà
nghiên cứu đi trước đều có trích dẫn và chú thích nguồn gốc.
Nếu có bất kỳ sự gian lận nào, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội
dung luận văn của mình.
Hà Nội, ngày tháng

năm 201

Tác giả luận văn

Phạm Thị Thanh Mai


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới PGS. TS Đoàn Đức Phƣơng,
người thầy đã hướng dẫn tận tình, đưa ra những định hướng, góp ý, nhận xét
trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận văn.
Tôi xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo trong khoa Văn học, trường
Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn- Đại học Quốc Gia Hà Nội tham gia
giảng dạy các môn học trong chương trình đào tạo Thạc sĩ Văn học đã cung
cấp kiến thức nền tảng cho luận văn.
Xin cảm ơn sự khích lệ, động viên của đồng nghiệp đã giúp tôi hoàn

thiện quá trình học tập và thực hiện đề tài.
Xin gửi lời cảm ơn đến các bạn học viên lớp cao học Văn học K58- 2013
đã cùng tôi trao đổi, chia sẻ các kiến thức trong quá trình cùng học tập và làm
luận văn.
.

Xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến những người thân trong gia đình đã luôn

động viên, hỗ trợ và tạo động lực cho tôi trong quá trình tham gia chương
trình học.
Dù có nhiều cố gắng, song chắc chắn luận văn đề tài Tứ thơ và cái tôi
trữ tình trong thơ Hữu Thỉnh không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi
mong muốn nhận được sự góp ý chân thành của thầy cô và các bạn. Tôi hi
vọng những nghiên cứu đặt ra trong luận văn sẽ trở thành nguồn tư liệu có giá
trị đối với việc dạy học tác phẩm văn chương của Hữu Thỉnh trong nhà
trường phổ thông.
Xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, tháng

năm 201

Tác giả luận văn

Phạm Thị Thanh Mai


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 4

3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu .. Error! Bookmark not defined.
4. Phương pháp nghiên cứu ............................. Error! Bookmark not defined.
5. Cấu trúc luận văn......................................... Error! Bookmark not defined.
NỘI DUNG..................................................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 1: SÁNG TÁC THƠ VÀ QUAN ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA
HỮU THỈNH ................................................. Error! Bookmark not defined.
1.1 Hành trình sáng tạo ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2 Quan điểm nghệ thuật ............................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2: TỨ THƠ VÀ CẤU TỨ TRONG THƠ HỮU THỈNH ..... Error!
Bookmark not defined.
2.1 Khái lược về tứ thơ và cấu tứ trong thơ ... Error! Bookmark not defined.
2.1.1 Tứ thơ ..................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.2 Cấu tứ ..................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2 Loại hình tứ thơ trong thơ Hữu Thỉnh ...... Error! Bookmark not defined.
2.2.1 Tứ thơ về tình cảm gia đình ................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2 Tứ thơ về tình yêu ................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.3 Tứ thơ về nỗi cô đơn............................... Error! Bookmark not defined.
2.3 Nghệ thuật tổ chức tứ thơ trong thơ Hữu ThỉnhError!

Bookmark

not

defined.
2.3.1 Cấu tứ liên tưởng ................................... Error! Bookmark not defined.
2.3.2 Cấu tứ gợi mở......................................... Error! Bookmark not defined.
2.3.3 Cấu tứ kết chuỗi ..................................... Error! Bookmark not defined.


Chƣơng 3: CÁI TÔI TRỮ TÌNH TRONG THƠ HỮU THỈNH ....... Error!

Bookmark not defined.
3.1 Khái lược về cái tôi trữ tình ...................... Error! Bookmark not defined.
3.2 Biểu hiện cái tôi trữ tình trong thơ Hữu ThỉnhError!

Bookmark

not

defined.
3.2.1 Cái tôi trách nhiệm với Tổ quốc ............ Error! Bookmark not defined.
3.2.2 Cái tôi nhạy cảm, tinh tế ........................ Error! Bookmark not defined.
3.2.3 Cái tôi đầy trăn trở suy tư giữa cuộc đờiError!

Bookmark

not

defined.
3.3 Phương thức biểu hiện cái tôi trữ tình trong thơ Hữu Thỉnh ............. Error!
Bookmark not defined.
3.3.1 Ngôn ngữ thơ .......................................... Error! Bookmark not defined.
3.3.2 Giọng điệu .............................................. Error! Bookmark not defined.
3.3.3 Biểu tượng thơ ........................................ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN .................................................... Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 5



MỞ ĐẦU
1.

Lý do chọn đề tài
Cuộc kháng chiến chống Mỹ của dân tộc với chiến thắng vào ngày 30-

4-1975 đã đánh dấu một kỉ nguyên mới, lật một trang mới trong lịch sử dân
tộc. Hòa chung với khí thế chống giặc ngoại xâm, văn học đã có đóng góp
không nhỏ trong việc khích lệ, cổ động tinh thần cho cuộc kháng chiến. Đồng
thời chính cuộc đấu tranh giành độc lập này đã thúc đẩy sự phát triển mạnh
mẽ của nền thơ ca Việt Nam với sự lớn mạnh về đội ngũ sáng tác. Chưa bao
giờ lực lượng sáng tác thơ lại tập hợp được nhiều thế hệ và nhiều phong cách,
vừa thống nhất vừa bổ sung cho nhau như thời kì này. Từ những nhà thơ xuất
hiện từ trước những năm 1975 như Tố Hữu, Tế Hanh, Xuân Diệu, … đến các
nhà thơ thời kì kháng chiến chống Pháp như Chính Hữu, Nguyễn Đình Thi,
Hoàng Trung Thông, … tất cả đều có những sáng tác nổi bật và gặt hái được
nhiều thành công. Cùng với đó, thời kì này đã xuất hiện rất nhiều các nhà thơ
trẻ với sự sáng tạo độc đáo, mang lại luồng gió mới và đã sớm khẳng định tên
tuổi của chính mình như: Thanh Thảo, Lê Anh Xuân, Nguyễn Khoa Điềm,
Phạm Tiến Duật, Xuân Quỳnh …
Cùng với sự phát triển đông đảo của số lượng các tác giả, diện mạo và
khuynh hướng văn học cũng có một sự phát triển tương đối rõ ràng. Các tác
phẩm viết về hiện thực đặc biệt là hiện thực chiến tranh đã không còn là hiện
thực “nhìn thấy” nữa mà thay vào đó là được hồi tưởng lại trong kí ức của tác
giả. Có lẽ bởi vậy, chiến tranh không đơn giản là được nhìn nhận bởi những
gì đang diễn ra, sự khốc liệt của cuộc kháng chiến dân tộc, tinh thần đấu tranh
quật cường của nhân dân, … mà còn là những nỗi đau trĩu nặng với những vết
thương nhức nhối khó lành. Và với sự thay đổi về nhu cầu sáng tác, thể loại
trường ca đã được xuất hiện rất nhiều gắn với những tên tuổi lớn như Thanh
1

Thảo, Hữu Thỉnh, Nguyễn Đức Mậu, Phạm Tiến Duật … Những trường ca
ra đời thể hiện nhu cầu tổng kết về chiến tranh với cái nhìn tổng quát nhất,
kéo dài trong cả một cuộc kháng chiến từ những giây phút ban đầu cho tới
khi đến thời bình. Đó là một cuộc chiến đầy đau thương mất mát và cũng có
nhiều hi sinh.
Bên cạnh việc viết về chiến tranh, giai đoạn văn học này còn viết nhiều
về cái tôi cá nhân, những âu lo trong cuộc sống đời thường của mỗi con
người. Những nỗi buồn nhân sinh, sự ưu tư trước cuộc đời dần dần được bày
tỏ qua cái tôi cá nhân. Các nhà thơ ý thức được đã đến lúc tách rời cái ta
chung để đi tìm hiểu chiều sâu tâm hồn con người. Những nỗi buồn trong thời
kì này không giống như trong Thơ mới, muốn thoát ly hiện thực mà gắn liền
với hiện thực, bộc lộ những cảm xúc cá nhân trước cuộc đời, con người,
những thay đổi làm nên bi kịch mới của con người. Đất nước kết thúc chiến
tranh, con người không còn có một mục tiêu chung để ra sức chiến đấu, họ trở
về cuộc sống bình thường với muôn mặt phải âu lo. Điều đó tạo nên sự bất an,
sự khủng hoảng về niềm tin trước cuộc đời. Đồng thời, nó còn là thái độ của
con người trước hiện thực cuộc sống với những gian dối, lọc lừa, sự vô tâm
vô tình giữa con người và đặc biệt là ở đó có một nỗi niềm cô độc không còn
ai để có thể bày tỏ sẻ chia. Thơ ca lúc này cũng mang một diện mạo mới với
những tác phẩm đã để lại dấu ấn riêng cho người đọc.
Hữu Thỉnh là một trong những nhà thơ tiên phong trong phong trào thơ
ca cách mạng kháng chiến chống Mỹ. Con đường thơ ca của ông cũng nằm
trong mạch chảy và xu hướng chung của thơ ca cách mạng sau những năm
1975. Những trường ca, những tác phẩm thơ của ông sáng tác về đề tài chiến
tranh đã thể hiện được hiện thực với một quy mô đáng kể, đặc biệt là thông
qua hình ảnh người lính. Ta không chỉ quan sát được con đường hành quân
đầy gian khổ của người lính trẻ mà còn thấy được những suy tư, trải nghiệm,
2

những tình cảm đồng đội, gia đình, những cảm xúc trước cuộc đời của họ :
“Chúng tôi có những kỉ niệm riêng, những bài học những điều để nghĩ”.
Chiến tranh đã qua đi nhưng nó chưa bao giờ trở thành quá khứ trong cuộc
đời của mỗi người lính khi tham gia trận mạc. Nó vẫn tồn tại, đầy kỉ niệm và
gieo những ấn tượng khó quên trong lòng mỗi người.
Kết thúc chiến tranh, Hữu Thỉnh cũng như bao người chiến sĩ khác, cởi
bỏ chiếc áo lính để trở về cuộc sống đời thường với những suy tư, trăn trở,
những cô đơn giữa cuộc đời bộn bề. Con người không còn là con người chung
của Tổ quốc, của những chiến tích hào hùng mà là con người của những mảng
khối đa chiều, đa cực. Điều đó thôi thúc nhà thơ viết nên những vần thơ xót
xa, cô độc :
Càng viết càng thấy mình yếu đuối
Đường nhân nghĩa chừng nào còn lắm bụi
Anh hiểu vì sao tôi ít lời
(Chạm cốc với Xa-in)
Trong những sự cô đơn, xót xa trước sự thay đổi của thời cuộc ấy, vẫn
ánh lên những khao khát, những ước mơ của con người về vẻ đẹp tâm hồn của
con người, hướng con người về những chuẩn mực đạo đức chứ không phải là
những ước mơ tiêu cực, muốn thoát khỏi hiện thực. Nguyễn Nguyên Tản một cây bút nghiên cứu phê bình văn học đã viết về Hữu Thỉnh: "Thơ Hữu
Thỉnh có một vẻ đẹp riêng: sắc sảo, tinh tế mà vẫn bình dị, chân thật mà
không kém phần hư ảo, hồn nhiên mà bay bổng, tự nhiên mà không nông cạn"
[16, 176]. Cả sự nghiệp thơ của ông đã để lại nhiều tác phẩm đi vào trong
lòng người đọc và để lại dấu ấn khó phai về sự chân tình, giản dị của một con
người hết lòng suy tư về cuộc đời, con người.
Trong thơ, cấu tứ có một vai trò vô cùng quan trọng. Nó tạo nên hồn
thơ, cái tôi riêng ấn tượng và đặc sắc cho mỗi nhà thơ. Chúng ta có thể bắt
3


gặp cùng một đề tài, một chủ đề ở vô số các tác phẩm của các tác giả khác

nhau nhưng chính tứ thơ khác biệt đã làm nên thành công cho mỗi tác phẩm,
giúp ta nhận ra chân dung của mỗi hồn thơ. Hữu Thỉnh là một nhà thơ có
những tứ thơ độc đáo với những dấu ấn riêng. Tuy nhiên, hiện nay vẫn chưa
có nhiều đề tài nghiên cứu tập trung đi sâu vào để tìm hiểu và chỉ ra được một
cách cụ thể về đặc điểm cấu tứ của thơ ông. Bởi vậy, chúng tôi quyết định lựa
chọn đề tài “Cấu tứ và cái tôi trữ tình trong thơ Hữu Thỉnh” để làm đề tài luận
văn của mình.
2.

Lịch sử vấn đề
Hữu Thỉnh là một cây bút đã thành danh, gây được dấu ấn trong lòng

người đọc. Bởi vậy, đã có rất nhiều các nhà nghiên cứu đã dành nhiều tâm sức
để nghiên cứu về sự nghiệp thơ văn của ông thông qua các yếu tố nội dung,
nghệ thuật,… Tuy nhiên, thơ ca Hữu Thỉnh chỉ mới được nghiên cứu tập
trung nhiều từ những năm 1990 trở lại đây. Đa số các bài nghiên cứu, đánh
giá về thơ Hữu Thỉnh có quy mô vừa và nhỏ, giới hạn trong các bài nghiên
cứu với phạm vi cho phép, thường tập trung nghiên cứu về một khía cạnh của
nhà thơ như tính triết lý của thơ, đặc sắc của một tập thơ cụ thể.
Tác giả Vũ Nho đã có một bài nghiên cứu Thơ Hữu Thỉnh in trong cuốn
Đi giữa miền thơ năm 2001 với quy mô tương đối lớn. Tuy bài viết đã đưa ra
những nhận định thống nhất, khái quát về phong cách thơ Hữu Thỉnh nhưng
tác giả vẫn chưa khái quát được toàn bộ hệ thống các tác phẩm của nhà thơ
đặc biệt là trường ca Sức bền của đất.
Nhà nghiên cứu Trần Mạnh Hảo đã dành cho tập thơ Thư mùa đông
bài viết Thư mùa đông của Hữu Thỉnh in trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội số
4, năm 1996. Ông đã phát hiện và khẳng định những nét đặc sắc và sự sáng
tạo trong lời thơ Hữu Thỉnh đồng thời phát hiện ra chất dân dã, sự đan xen

4

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Hoài Anh (1999), “Hữu Thỉnh – nhà thơ và phía khuất lấp cuộc đời”, Văn
hóa Văn nghệ Công an (số 4), tr.24 - 25
2. Lại Nguyên Ân (2004), 150 thuật ngữ Văn học, Nhà xuất bản ĐHQG, Hà
Nội.
3. Nguyễn Phan Cảnh (1987), Ngôn ngữ thơ, Nhà xuất bản Đại học và Trung
học chuyên nghiệp, Hà Nội.
4. Xuân Diệu (9/5/1981), “Những suy nghĩ nhân đọc Đường tới thành phố”,
Báo Văn nghệ (số 19), tr.8
5. Hà Minh Đức (1993), Lý luận văn học, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
6. Hà Minh Đức (1998), Văn học Việt Nam hiện đại, Nhà xuất bản Hà Nội.
7. Hà Minh Đức (1997), Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại, NXB
Giáo dục, Hà Nội.
8. Hà Minh Đức – Bùi Văn Nguyên (2006), Thơ ca Việt Nam hình thức và thể
loại, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.
9. Nguyễn Đăng Điệp (2003), “Hữu Thỉnh và quá trình tự đổi mới thơ”, Tạp
chí văn học (số 9), tr.19
10. Nguyễn Đăng Điệp (2002), Giọng điệu thơ trữ tình, Nhà xuất bản Văn học,
Hà Nội.
11. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2007), Từ điển thuật ngữ văn
học, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
12. Hoàng Thị Thu Hà, “Cái tôi triết lí trong thơ Hữu Thỉnh”
/>13. Trần Mạnh Hảo (1996), “Thư mùa đông của Hữu Thỉnh”, Văn nghệ Quân
đội, số 4.
14. Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (2000), Từ điển thuật ngữ
Văn học, Nhà xuất bản ĐHQG, Hà Nội.
15. Đỗ Đức Hiểu (2000), Thi pháp hiện đại, Nhà xuất bản Hội Nhà văn, Hà Nội.
5

16. Thụy Khê (1995), Cấu trúc thơ, Tạp chí Văn nghệ.
17. Yên Khương , “Nhà thơ Hữu Thỉnh tự bạch với Sang thu”
/>18. Lê Đình Kỵ (1969), Đường vào thơ, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội.
19. Nguyễn Thanh Kim (2002), “Hữu Thỉnh - Những kỷ niệm nhỏ về đời và
thơ”, Văn hoá Văn nghệ Công an (số 4), tr.16
20. Mã Giang Lân (2011), Những cấu trúc Thơ, Nhà xuất bản ĐHQG, Hà Nội.
21. Mã Giang Lân (2004), Thơ hình thành và tiếp nhận, Nhà xuất bản ĐHQG,
Hà Nội.
22. Mã Giang Lân (2004), Văn học hiện đại Việt Nam: Vấn đề - Tác giả, Nhà
xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
23. Nguyễn Văn Long – Lã Nhâm Thìn (2005), Văn học Việt Nam sau 1975 –
những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
24. Trường Lưu (2001), “Mấy ghi nhận về thơ người lính của Hữu Thỉnh”, Báo
Diễn đàn Văn nghệ, (số 6), tr.6.
25. Phương Lựu (1996), Lý luận văn học, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
26. Thiếu Mai (1980), Hữu Thỉnh trên đường tới thành phố, Văn nghệ Quân đội
(số 3), tr.32
27. Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Con đường đi vào vào thế giới nghệ thuật của
nhà văn, Nhà xuất bản Giáo dục.
28. Nguyễn Đăng Mạnh (1979), Nhà văn tư tưởng và phong cách, Nhà xuất bản
Tác phẩm mới, Hà Nội.
29. Nguyễn Xuân Nam (1985), Thơ - tìm hiểu và thưởng thức, Nhà xuất bản Tác
phẩm mới.
30. Nhiều tác giả (1997), Văn học Việt Nam chống Mỹ cứu nước, Nhà xuất bản
Khoa học Xã hội.
31. Nhiều tác giả (1984), Nhà thơ Việt Nam hiện đại, Nhà xuất bản Khoa học Xã
hội.
6

32. Nhiều tác giả (1996), Năm mươi năm nền văn học Việt Nam sau Cách mạng
tháng Tám, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia.
33. Trần Đình Sử (2001), Những thế giới nghệ thuật thơ, Nhà xuất bản Đại học
quốc gia Hà Nội.
34. Nguyễn Nguyên Tản (2006), Thi pháp thơ Hữu Thỉnh, Nhà xuất bản Hội nhà
văn, Hà Nội.
35. Nguyễn Bá Thành (1996), Tư duy thơ và tư duy thơ hiện đại Việt Nam, Nhà
xuất bản Văn học, Hà Nội.
36. Nguyễn Bá Thành – Bùi Việt Thắng (1990), Văn học Việt Nam 1965 – 1975,
Nhà xuất bản ĐH&THCN, Hà Nội.
37. Lưu Khánh Thơ (2005), Thơ và một số gương mặt thơ Việt Nam hiện đại,
Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội.
38. Lý Hoài Thu (2006), Đồng cảm và sáng tạo, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội.
39. Lý Hoài Thu, “Thơ Hữu Thỉnh – một hướng tìm tòi sáng tạo từ dân tộc đến
hiện đại”
/>40.

Lý Hoài Thu, “Cây như là sinh mệnh thứ hai của thơ Hữu

Thỉnh”
/>41. Hữu Thỉnh (1994), Thư mùa đông, Nhà xuất bản Hội Nhà văn, Hà Nội.
42. Hữu Thỉnh (2005), Thương lượng với thời gian, Nhà xuất bản Hội Nhà văn,
Hà Nội.
43. Hữu Thỉnh (1998), Trường ca Sức bền của đất, NXB Hội nhà văn, Hà Nội.
44. Hữu Thỉnh (2000), Thơ, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.
45. Hữu Thỉnh (1980), Vài suy nghĩ, Tạp chí Văn nghệ Quân đội, số 11.

7

46. Phan Cung Việt (1995), “Nhân đọc Trường ca biển”, Văn nghệ Quân đội,
(số 4), tr.28

8