Về nguyên tắc sáng tác hiện thực Tôi thích xem con người lớn lên như thế nào?

VÒ nguyªn t¾c s¸ng t¸c hiÖn thùc
“T«i thÝch xem con ng êi lín lªn nh thÕ nµo”

..................A.M.Gorki

(

1936 )...............................

1

1868

–


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

Nhắc đến Văn học Nga thế kỉ XX không thể không nhắc
đến một cánh chim báo bão, một chiếc vòm cuốn đứng bên đờng lớn, nối liền phơng Đông và phơng Tây, quá khứ, hiện tại và
tơng lai, thế giới cũ và thế giới mới (R.Rôlăng) M.Gorki.
Bằng những trải nghiệm của thực tế đời mình, nhà văn có bút
danh Cay đắng ấy đã viết lên những thiên truyện ngắn đợm
màu sắc hiện thực. Ông quan tâm đến số phận của những con ngời chân đất, những kẻ du thủ du thực, những kẻ vô sản lu manh...
Thậm chí một tên tù, một tên ăn cắp, một cô gái điếm cũng đi vào
sáng tác của Gorki. Ông quan tâm đến số phận những con ngời
dới đáy xã hội đó theo một nguyên tắc: Tôi thích xem con ngời lớn lên nh thế nào
Có thể nói đây là một nguyên tắc sáng tác, nguyên tắc nhìn
nhận hiện thực mới mẻ của Gorki. Lớn lên ở đây không phải sự
phát triển của con ngời về mặt thể xác mà là một cách nói hình

ảnh chỉ sự phát triển, sự đi lên của con ngời ý thức. Con ngời thể
xác cần nguồn dinh dỡng vật chất để lớn lên còn con ngời ý thức
thì cần nguồn dinh dỡng tinh thần để phát triển. Đó là tình thơng
yêu giữa ngời với ngời, là sự đồng cảm, sẻ chia. Gorki thích xem
con ngời lớn lên nh thế nào nghĩa là ông thật sự quan tâm và hớng ngòi bút hiện thực của mình vào khắc hoạ sự thức tỉnh, tự ý
thức của con ngời những con ngời dới đáy xã hội.

2


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

Gorki không phải ngời đầu tiên viết về những con ngời nhỏ
bé, những thân phận thấp hèn mà Gorki là ngời đã kế tục xuất sắc
truyền thống nhân đạo viết về những con ngời nhỏ bé trong Văn
học Nga. Chúng ta từng biết đến một ngời trởng trạm mà cuộc
đời lay lắt ở một trạm ga hẻo lánh với nỗi khổ cả về vật chất và
tinh thần trong sáng tác của Puskin. Ta cũng từng biết đến một
công chức nghèo trong Chiếc áo khoác của Gôgôn hay những
kẻ tủi nhục, những con ngời sống dới hầm trong sáng tác của
Đôttôiepxki. Ta đã biết đến một giáo viên mà suốt đời co cụm
mình trong vỏ bọc, trong sự sợ hãi, lo lắng trong tác phẩm Ngời
trong bao của Sêkhôp...
Nhng Gorki đã tìm đợc một hớng đi, một hớng tiếp cận
riêng của mình trên cơ sở sự kế thừa những ngời đi trớc. Nhân vật
của ông không phải một ngời nông dân bình thờng càng không
phải một ngời công chức mà là những ngời ở dới đáy xã hội.
Đó có thể là một tên tù tội (Êmêliên Pilai), một tên ăn cắp
(Senkats), một cô gái điếm (Một ngày đầu thu) hay một gã ăn

mày (Lão Akhip và bé Liônka). Đó cũng có thể là những ngời
nông dân bị nạn mất mùa, đói kém lùa ra khỏi quê hơng, lang
thang phiêu bạt từng đoàn kiếm sống trên khắp các nẻo đờng nớc
Nga. Cũng có thể đó là những ngời làm công nhng số phận của họ
cũng chẳng hơn gì những ngời thất nghiệp, bị vắt kiệt sức lao
động vì công việc khổ sai (Làm muối, Kônôvanôp...). Đói rét tăm
tối đã đẩy họ vào cảnh khốn cùng, đã biến họ thành những kẻ du

3


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

thủ du thực. Gorki viết về nỗi cay cực trăm chiều của họ với một
sự thấu hiểu, niềm cảm thông sâu sắc. Đồng thời ngòi bút của ông
cũng đạt đợc sự tố cáo lên án mạnh mẽ khi chỉ ra những căn
nguyên xã hội dẫn đến tình trạng con ngời bị bần cùng, bị tớc
đoạt hết cả cái quyền tối thiểu đợc lao động để tồn tại, sinh
sống. Nhng khác các bậc thầy đi trớc, trong khi đi sâu vào đời
sống nội tâm, mở ra những phẩm chất đạo đức tốt đẹp, Gorki đặc
biệt chú ý phát hiện những mầm mống của một ý thức xã hội mới
dù chỉ ở mức độ tự phát, âm thầm và niềm mơ ớc về một cuộc
sống mới tốt đẹp hơn đang âm ỉ cháy trong lòng họ. Ông ít quan
tâm con ngời nhỏ bé nh thế nào mà xem con ngời lớn lên nh
thế nào. Ông không đứng trên góc độ đạo đức để phán xét họ mà
đứng trên lập trờng ý thức xã hội để xem ý thức xã hội của họ
phát triển nh thế nào. Nh một minh chứng hùng hồn cho nguyên
tắc ấy, trong các sáng tác của mình, Gorki luôn đi sâu khắc hoạ
con ngời bên trong của nhân vật, phát hiện sự thức tỉnh, sự tự ý

thức của con ngời.
Senkats (1895) là truyện ngắn hiện thực xuất sắc đầu tiên
của Gorki. Senkats là tên nhân vật chính trong truyện. Y vốn xuất
thân nông dân, từng là một chàng lính cận vệ đẹp trai. Sau nhiều
năm du đãng, Senkats trở thành một tên ăn cắp già đời, quên mất
quá khứ và cần tiền để tiêu thoải mái, sống tự do. Trong một phi
vụ nọ, y gặp và rủ Gavrila, một gã nông dân trẻ tuổi sống lang
thang ra thành phố kiếm tiền cùng tham gia. Những cuộc nói

4


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

chuyện và cuộc hợp tác làm ăn giữa Senkats và Gavrila đã cho
thấy đợc con ngời ý thức và sự thức tỉnh trong Senkats. Ngay từ
đầu, khi Gavrila nói Senkats Anh kì quặc lắm, anh là một kẻ mờ
ám thì ngay lập tức Senkats phản ứng mạnh mẽ: Senkats cảm
thấy nh bị bỏng trong ngực và y hạ giọng, thốt lên với vẻ căm
tức lạnh lùng. Điều đó chứng tỏ Senkats tuy là một tên ăn cắp
nhng rất có ý thức về bản thân, không cho kẻ nào có quyền xúc
phạm. Cảm giác nh bị bỏng trong ngực ấy chứng tỏ sự đau đớn
khi bị xúc phạm của một con ngời có ý thức cao. Sự tự ý thức của
Senkats càng đợc thể hiện rất rõ ở phần cuối tác phẩm. Khi
Gavrila vô tình nói Thì anh hãy nhìn bản thân anh mà xem, bây
giờ không có ruộng đất anh là ngời thế nào ông anh ạ! Đất nh bà
mẹ, không thể quên nó lâu đợc thì Senkats cảm thấy đau rát
trong ngực. Cảm giác ấy làm y tức giận và bao giờ cũng xuất hiện
khi lòng tự ái của y một kẻ ngang tàng táo tợn bị một kẻ

khác làm tổn thơng, đặc biệt khi kẻ đó là kẻ mà y coi là không
đáng đếm xỉa đến. Bị Gavrila coi là một kẻ đã hoàn toàn h
hỏng, Senkats sợ hãi, ngạc nhiên và vô cùng giận giữ. Trong
suy nghĩ của Gavrila, nếu có giết Senkats thì ai sẽ tìm kiếm hắn?
Dù có tìm thấy đi nữa, ngời ta cũng không tra xét đến nơi đến
chốn xem hắn chết nh thế nào, ai giết hắn. Hắn không phải là kẻ
mà ngời ta có thể làm ầm ĩ lên vì hắn. Hắn là con ngời thừa trên
Trái Đất! Ai hơi đâu mà bênh vực hắn. Những suy nghĩ của
Gavrila đã khiến Senkats giận sôi ngời thân hình khô đét, giữ

5


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

tợn, nhe răng ra coi đến độc ác, cời khanh khách, tiếng cời đầy vẻ
châm chọc và ria mép y nhảy lên một cách nóng nảy trên khuôn
mặt góc cạnh, dài hoắt. Cả đời cha bao giờ y bị xúc phạm đau
đớn nh thế, và cha bao giờ y hung tợn nh thế. Một con ngời sống
bằng nghề ăn cắp chuyên nghiệp, tởng nh đã bị tha hoá nhân
cách. Nhng không, thẳm sâu trong tâm hồn, con ngời tự ý thức về
bản thân của Senkats vẫn luôn mạnh mẽ, chỉ cần có một kẻ chạm
vào là nó sẽ vùng dậy phản kháng. Đồng thời với sự phản ứng của
con ngời ý thức là sự thức tỉnh của con ngời lơng thiện, con ngời
trong quá khứ. Những ớc mơ của Gavrila làm sống dậy kí ức một
thời của Senkats, làm dậy lên một tình cảm rộng lớn choán hết
tâm hồn y và tẩy rửa bớt những cái nhơ nhớp mà đời sống hàng
ngày đã in sâu vào tâm hồn y. Con ngời nhân cách của Senkats
đang dần lớn lên. Trong mối quan hệ với Gavrila một nông

dân chính giáo, một con ngời lơng thiện nhng lại mang tâm lý
của một kẻ nô lệ tham lam bạc tiền. Những biểu hiện thấp kém
của Gavrila trớc đồng tiền khiến Senkats cũng phải khinh rẻ. Trớc
những hành động hèn mạt để cớp tiền của Gavrila, Senkats đã
hành động nh một anh hùng hào hiệp, tha thứ và cho tất cả số
tiền, cảm thấy ý thức tự do tràn ngập trong ngời và thấy mình
hơn hẳn Gavrila. Câu chuyện kết thúc, ngời đọc cảm nhận đợc sự
lớn lên của con ngời ý thức trong Senkats một con ngời tởng
nh đã bị tha hoá hoàn toàn.

6


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

Những tác phẩm hiện thực sau này, Gorki càng tập trung
thể hiện sự lớn lên của con ngời.
Êmêliên Pilai trong sáng tác cùng tên của Gorki vốn là một
thằng chạy hàng cho một lão buôn. Êmêliên bị vào tù do lẫo lái
buôn vu cáo. Đời dạy cho anh muốn sống thì phải có tiền. Nhà
tù dạy thêm muốn có tiền thì phải giết ngời. Và Êmêliên đã
phục kích chính lão lái buôn trớc kia. Anh ta nằm đợi giết kẻ thù,
cớp của trong nỗi hằn học sâu cay đến nỗi phải thịt mời gã lái
buôn cũng đủ can đảm. Cuộc sống nghèo khốn, thiếu tiền
cùng nỗi hằn thù đã biến anh ta thành một kẻ không còn là ngời. Êmêliên nh một con thú đang rình mồi với một nỗi thèm khát
máu, thèm khát thức ăn. Êmêliên đang đi gần đến cực điểm của
sự tha hoá. Con ngời ấy sẽ đi về đâu? Tởng chừng cái chết của lão
lái buôn là chắc chắn mời mơi nhng... một chuyện hoàn toàn
không thể tởng tợng đợc đã xảy ra. Có một ả đàn bà say rợu,

chân bớc lảo đảo đang đau khổ đến bờ sông tự vẫn. Từ giây phút
đó, trong Êmêliên diễn ra một quá trình thay đổi: Cô gái đến gần
thì Êmêliên run bắn lên, bao nhiêu nỗi hằn học không biết đi
đâu hết. Thấy một con ngời đang đau khổ mà nỗi hằn thù trớc đó
vài phút là một ngọn lửa rực cháy, giờ đã tắt ngấm. Nghe tiếng
khóc của ả, Êmêliên tự thú với lòng mình: Tim tớ cứ nh có ai vò
nát ra. Con ngời đang hăm hở trả thù ấy lại đau tim khi nghe
tiếng khóc nức mở của đồng loại. Và khi nhìn ra ả đàn bà ấy là
một cô gái trẻ măng một đứa trẻ thực sự da trắng nõn, mấy

7


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

món tóc quăn loà xoà bên má, đôi mắt to cứ nhìn trừng trừng thì
mọi thứ đều đi tong, bao nhiêu kế hoạch đều tiêu tan nh mây
khói hết... nhìn mà lòng cứ thắt lại. Êmêliên thấy thơng hại
quá. Thì ra trong thẳm sâu một con ngời tha hoá ấy, tình thơng
yêu vẫn mạnh hơn sự hằn thù, lấn át và làm phá tan mọi kế hoạch
đen tối tàn bạo. Chính sự đau khổ của cô gái, vẻ trẻ trung xinh
đẹp của cô đã tác động làm khơi dậy tình thơng yêu ấy. Hay nói
đúng hơn trớc vể đẹp, sự đau khổ của cô gái thì phần ngời, con
ngời ý thức, con ngời yêu thơng trong Êmêliên thức tỉnh, còn
phần thú, con ngời hằn thù, tàn bạo trong anh ta bị đại bại. Con
ngời yêu thơng ấy đang dần thức tỉnh và lớn dần lên.
Êmêliên bắt đầu nói, nói rất nhiều, nói những gì cũng
không nhớ nữa. Cô gái mỉm cời. Nụ cời ấy đã khiến Êmêliên cứ
nh tan ra nớc hết, quỳ sụp xuống trớc mặt cô ta nói lúng túng:

Cô ơi, cô!. Nụ hôn lên trán của cô gái khiến Êmêliên sung sớng vô cùng. Trong bốn mơi bảy năm trời tớ cha đợc một cái gì
tốt đẹp hơn thế. Êmêliên sung sớng, hạnh phúc vì cảm nhận đợc
tình yêu thơng, sự đồng cảm từ cô gái. Cô gái ngỏ ý đa tiền cho
Êmêliên nhng Êmêliên từ chối Tôi không cần tiền đâu và thực
lòng lúc ấy chẳng còn bụng dạ đâu mà nghĩ đến tiền bạc nữa.
Êmêliên nằm phục tên lái buôn ở bờ sông để làm gì? Để cớp tiền
của hắn. Vì Êmêliên đang túng thiếu, nghèo khổ. Vậy mà sau khi
gặp và nói chuyện với cô gái, đồng tiền đã không còn cần thiết
với Êmêliên nữa. Sức mạnh của đồng tiền đã có thể khiến

8


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

Êmêliên sẵn sàng không từ thủ đoạn nào nhng bây giờ nó đã bị
vô hiệu hoá. Và khi bị một lão tuần đêm hỏi đến: Thằng kia
ngồi đấy làm gì, hả, hay lại định xoáy cái gì của ngời ta hẳn?,
Êmêliên cảm thấy nh bị đâm nhói vào tim và quai một quả vào
mõm lão, dù ở tù chung thân cũng đếch cần. Lúc này, ý thức về
bản thân đã sống dậy. Êmêliên không cho phép kẻ nào xúc phạm
mình. Hành động bảo vệ nhân cách ấy là đỉnh cao của sự phát
triển ý thức trong Êmêliên. Êmêliên là một kẻ vừa ra tù, một kẻ
đang trên đà tha hoá. Nhng Gorki không chú trọng thể hiện sự tha
hoá mà tập trung thể hiện sự thức tỉnh ý thức, sự lớn lên của con
ngời ý thức trong nhân vật này. Đó là cả một quá trình. Gorki đã
diễn tả rất tinh tế quá trình hồi phục nhân cách ấy.
Nếu nh ở Senkats, con ngời dới đáy đợc Gorki chọn thể
hiện là một tên ăn cắp, ở Êmêliên Pilai là một tên tù đang trên

đà tha hoá thì ở Một ngày đầu thu, đó là một cô gái điếm.
Cô gái điếm Natasa xuất hiện trong hoàn cảnh bị đánh đập,
đói khát. Cô đang bới cát tìm đờng vào hầm một quán để trộm
bánh mì. Trong suy nghĩ thông thờng, một cô gái điếm là một con
ngời đã tha hoá nhân cách, không đáng đợc trân trọng.
Đôttôiepxki trong Tội ác và hình phạt có nói đến số phận
Xônhia một cô gái mới mời lăm tuổi nhng buộc phải làm nghề
điếm để nuôi gia đình, trong đó có một ông bố mất việc và say rợu. Nhng Đôttôiepxki thiên về khắc hoạ nỗi khốn khổ, bất hạnh
của con ngời nhỏ bé ấy. Gorki thì khác. Gorki quan tâm đến

9


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

con ngời ý thức và vẻ đẹp tâm hồn Natasa. Natasa ý thức về cuộc
sống hiện tại và cũng tự nhìn lại bản thân mình. Cô ý thức đợc
rằng Cuộc sống khốn kiếp. Không phải cô than vãn mà cô đang
kết luận về cuộc đời. Cô cũng nhìn nhận rõ ràng về cuộc sống của
mình trong thực tại: Giá cứ chết quách đi laih rảnh thân. Cô
bình tĩnh mà tin chắc rằng để bảo vệ mình khỏi sự nhạo báng của
cuộc sống thì không còn cách gì hơn là chết quách đi cho
rảnh. Nhng cô gái điếm căm giận cuộc đời, chán sống ấy trong
hoàn cảnh đói rét hiện tại lại là ngời động viên một ngời đàn ông
đang rét cóng, mang đến hơi ấm cho anh ta qua đêm lạnh giá.
Nhân vật tôi ngời đàn ông đó là một con ngời thực sự quan
tâm đến số phận nhân loại, mơ ớc cải tổ trật tự xã hội, mơ ớc
những cuộc đảo lộn chính trị, đọc những thứ t tởng sâu sắc. Đó là
một nhà t tởng, một con ngời ôm ấp hoài bão lớn lao, một con ngời vốn ở tầng trên xã hội. Vậy mà, ở đây cô gái điếm bất hạnh,

bị đánh đập, bị xua đuổi, không có chỗ đứng trong cuộc sống và
bị khinh rẻ, con ngời ở dới đáy cùng xã hội ấy đã lấy thân
mình sởi ấm cho ngời đàn ông ấy. Thậm chí, ngời đàn ông
nhân vật tôi ấy còn không nghĩ tới việc giúp cô trớc khi cô giúp
đỡ tôi, mà nếu có nghĩ tới thì cha chắc đã giúp gì cho cô. Cảnh
ngộ thật đáng mỉa mai. Chính cô gái ấy lại đáng trọng hơn nhà t
tởng kia. Hành động an ủi, che chở, sởi ấm cho nhân vật tôi của
Natasa đã thể hiện một sự tự lớn lên của con ngời bên trong cô, vợt lên chính mình trong hoàn cảnh hiện tại đen tối. Cô đã tự nâng

10


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

nhân cách của mình lên một bậc, đã chứng minh rằng: Gái điếm
không có nghĩa là nhân cách tha hoá. Những hành động của cô
gái đã thực sự có tác động mạnh mẽ đến nhân vật tôi. Cô gái nói
điềm đạm, ngữ khí không phù hợp với nội dung, cái giọng nghèo
âm thanh, buồn buồn, nhng những cái đó có tác động đến tôi còn
mạnh hơn cả những cuốn sách và những bài diễn văn bi quan,
hùng hồn và có sức thuyết phục nhất. Những nụ hôn của cô gái
điếm trong đêm ấy lại là những nụ hôn đầu tiên của ngời phụ nữ
mà cuộc sống đã hiến tặng. Đó là những chiếc hôn đẹp nhất. Cô
gái đã ôm ấp, ủ ấm cho tôi qua đêm lanh giá. Những hành
động của cô gái điếm ấy khiến tôi ngời đàn ông ấy phải tự
nhìn nhận lại, tự đánh giá lại.
Senkats, Êmêliên Pilai, Một ngày đầu thu có thể coi
là những truyện ngắn hiện thực tiêu biểu của Gorki và cũng là
tiêu biểu cho nguyên tắc sáng tác hiện thực của Gorki: Tôi thích

xem con ngời lớn lên nh thế nào. Nguyên tắc này của Gorki cho
thấy một cái nhìn tiến bộ, lạc quan, tin tởng vào con ngời. Đúng
hơn là Gorki luôn tin tởng vừo phần ngời, phần nhân bản trong
mỗi con ngời. Dù cuộc sống có nghèo, cực bất hạnh, dù họ phải
làm những nghề mạt hạng để kiếm sống nhng sâu thẳm tâm hồn
họ, con ngời ý thức bản thể vẫn luôn thờng trực, sẵn sàng phản
ứng khi bị xúc phạm. Không chỉ là con ngời ý thức mà còn là con
ngời tình thơng. Phần ngời ấy ẩn sâu trong đáy tâm hồn. Gorki
bằng ngòi bút hiện thực tinh tế, sắc xảo đã khéo léo để cho phần

11


Về nguyên tắc sáng tác hiện thực
Tôi thích xem con ng ời lớn lên nh thế nào

ngời ấy lớn dần lên, lớn lên mãi để lấn át phần con ngời tàn bạo,
thủ đoạn đang ngự trị ở bề ngoài.

12