Nghiên cứu phân vùng sinh thái phục vụ nuôi trồng thủy sản tại tỉnh bến tre

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
--------------------

Đỗ Phƣơng Linh

NGHIÊN CỨU PHÂN VÙNG SINH THÁI
PHỤC VỤ NUÔI TRỒNG THỦY SẢN TẠI TỈNH BẾN TRE

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC

Hà Nội - Năm 2016


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
--------------------

Đỗ Phƣơng Linh

NGHIÊN CỨU PHÂN VÙNG SINH THÁI
PHỤC VỤ NUÔI TRỒNG THỦY SẢN TẠI TỈNH BẾN TRE

Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên và môi trường
Mã số: 60.85.01.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Hiệu

Hà Nội - Năm 2016

LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình thực hiện luận văn tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận
tình cùng với những ý kiến định hướng quan trọng của PGS.TS. Nguyễn Hiệu. Tôi xin
gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới thầy.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô giáo trong Khoa Địa Lý, các thầy cô
giáo đào tạo Chuyên ngành Quản lý tài nguyên và môi trường đã truyền đạt cho tôi
những kiến thức hữu ích trong quá trình học tập cũng như thực hiện luận văn.
Xin chân thành cảm ơn nhóm thành viên tham gia đề tài BĐKH-44 (Viện Kinh tế
và Quy hoạch Thủy sản - Bộ NN&PTNT), đặc biệt là NCS.Nguyễn Xuân Trịnh - Chủ
nhiệm đề tài và ThS.Nguyễn Ngọc Hân - Thư ký đề tài đã quan tâm, tạo điều kiện cho
tôi tham gia đề tài và sử dụng dữ liệu, kết quả nghiên cứu của đề tài để thực hiện luận
văn của tôi.
Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, những người đã tạo mọi điều kiện về cả
vật chất và tinh thần cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu vừa qua. Sự
quan tâm, động viên của gia đình đóng góp rất nhiều cho những gì tôi đạt được trong
thời gian qua.
Do điều kiện thời gian có hạn và các vấn đề khách quan nên luận văn không thể
tránh khỏi những thiếu sót, tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy cô
và các anh chị để luận văn được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn và tiếp thu
những ý kiến quý báu này.

Hà Nội, Tháng 01 năm 2016
Học viên

Đỗ Phƣơng Linh


MỤC LỤC

Danh mục viết tắt ........................................................................................................... iii
Danh mục hình.................................................................................................................4
Danh mục bảng ................................................................................................................5
MỞ ĐẦU .........................................................................................................................6
1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................6
2. Mục tiêu nghiên cứu ..............................................................................................6
3. Nội dung nghiên cứu .............................................................................................7
4. Phạm vi nghiên cứu ...............................................................................................7
5. Các kết quả và ý nghĩa của đề tài .......................... Error! Bookmark not defined.
6. Cấu trúc luận văn .................................................... Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG I. TỔNG QUAN CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÂN VÙNG SINH THÁI
PHỤC VỤ NUÔI TRỒNG THỦY SẢN ........................ Error! Bookmark not defined.
1.1. Cơ sở lý luận về phân vùng sinh thái .................. Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Cơ sở sinh thái học ......................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Phân vùng sinh thái ........................................ Error! Bookmark not defined.
1.2. Hệ thống nuôi trồng thủy sản .............................. Error! Bookmark not defined.
1.2.1.Cấu trúc hệ thống nuôi trồng thủy sản ............ Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Một số đặc điểm chính .................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Các lĩnh vực và đối tượng nuôi trồng............. Error! Bookmark not defined.
1.3. Phân vùng sinh thái phục vụ nuôi trồng thủy sản........... Error! Bookmark not
defined.
1.3.1. Cách tiếp cận .................................................. Error! Bookmark not defined.
1.3.2. Xác định, lựa chọn các tiêu chí ...................... Error! Bookmark not defined.
1.4. Tổng quan tình hình nghiên cứu phân vùng sinh thái phục vụ nuôi trồng
thủy sản trên thế giới và ở Việt Nam ......................... Error! Bookmark not defined.
1.4.1. Một số nghiên cứu phân vùng sinh thái và đánh giá thích nghi đất đaiError!
Bookmark not defined.
1.4.2. Tình hình nghiên cứu phân vùng sinh thái phục vụ nuôi trồng thủy sản trên
thế giới và ở Việt Nam .............................................. Error! Bookmark not defined.
1.5. Quan điểm và các phƣơng pháp nghiên cứu ..... Error! Bookmark not defined.

1.5.1. Quan điểm nghiên cứu .................................... Error! Bookmark not defined.
1.5.2. Các phương pháp nghiên cứu ........................ Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG II. CÁC NHÂN TỐ TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI ẢNH HƢỞNG
ĐẾN NUÔI TRỒNG THỦY SẢN TẠI TỈNH BẾN TRE .......... Error! Bookmark not
defined.
2.1. Vị trí địa lý ............................................................ Error! Bookmark not defined.

i


2.2. Các nhân tố tự nhiên ............................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Địa hình - địa mạo .......................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Khí hậu ........................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.3. Thủy - hải văn ................................................. Error! Bookmark not defined.
2.2.4. Thổ nhưỡng ..................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.5. Tài nguyên thủy sản ........................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.7. Đánh giá chung .............................................. Error! Bookmark not defined.
2.3. Các nhân tố kinh tế - xã hội ................................. Error! Bookmark not defined.
2.3.1. Dân cư và lao động ngành thủy sản ............... Error! Bookmark not defined.
2.3.2. Cơ sở hạ tầng phục vụ nuôi trồng thủy sản .... Error! Bookmark not defined.
2.3.3. Đường lối chính sách ..................................... Error! Bookmark not defined.
2.3.4. Thị trường tiêu thụ .......................................... Error! Bookmark not defined.
2.4. Tác động của biến đổi khí hậu đến các hệ sinh thái và hoạt động nuôi trồng
thủy sản ........................................................................ Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG III. NGHIÊN CỨU PHÂN VÙNG SINH THÁI PHỤC VỤ NUÔI
TRỒNG THỦY SẢN TẠI TỈNH BẾN TRE ................. Error! Bookmark not defined.
3.1. Hiện trạng nuôi trồng thủy sản tại tỉnh Bến Tre............. Error! Bookmark not
defined.
3.1.1. Diện tích nuôi trồng thủy sản ......................... Error! Bookmark not defined.
3.1.2. Hiện trạng nuôi trồng thủy sản theo các đối tượng nuôi chủ lực ......... Error!

Bookmark not defined.
3.1.3. Hiện trạng môi trường trong nuôi trồng thủy sản ........ Error! Bookmark not
defined.
3.2. Phân vùng sinh thái phục vụ nuôi trồng thủy sản tại tỉnh Bến Tre ...... Error!
Bookmark not defined.
3.2.1. Nguồn dữ liệu ................................................. Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Quy trình nghiên cứu ...................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.3. Phân vùng sinh thái chung ............................. Error! Bookmark not defined.
3.2.4. Phân vùng sinh thái đối với tôm thẻ chân trắng tại huyện Thạnh Phú - Tỉnh
Bến Tre ..................................................................... Error! Bookmark not defined.
3.3. Một số định hƣớng chung phát triển NTTS và các vùng sinh thái liên quan
....................................................................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN ...................................................................... Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................8

ii


Danh mục viết tắt

AHP

Analytic

Hierarchy

Process

(phân tích thứ bậc)
BĐKH

Biến đổi khí hậu

DEM

Digital elevation model (Mô
hình số độ cao)

ĐBSCL

Đồng bằng sông Cửu Long

GIS

Geography information system
(Hệ thông tin địa lý)

HST

Hệ sinh thái

HTSDĐ

Hiện trạng sử dụng đất

NTTS

Nuôi trồng thủy sản

PTBV

Phát triển bền vững

PVST

Phân vùng sinh thái

iii


Danh mục hình
Hình 1: Sơ đồ khu vực nghiên cứu ................................................................................. 7
Hình 1.1: Sơ đồ cấu trúc thứ bậc .................................. Error! Bookmark not defined.

Hình 1.2: Giao diện và các modul chức năng của phần mềm AQUA-GISError! Bookmark not de
Hình 1.3: Tính toán trọng số theo AHP trong AQUA-GISError! Bookmark not defined.

Hình 2.1: Quá trình mực nước vào tháng 7/2014 tại trạm Bình Đại - Bến TreError! Bookmark not

Hình 2.2: Quá trình mực nước vào tháng 11/2014 tại trạm Bình Đại - Bến TreError! Bookmark no
Hình 3.1: Sơ đồ quy trìnhphân vùng sinh thái chung ... Error! Bookmark not defined.
Hình 3.2: Các lớp thông tin ứng với các tiêu chí PVST Error! Bookmark not defined.

Hình 3.3: Bản đồ các đơn vị tự nhiên sinh thái (vùng) tại tỉnh Bến TreError! Bookmark not defin
Hình 3.4: Các band ảnh trong Landsat 8 ...................... Error! Bookmark not defined.
Hình 3.5: Tổ hợp màu RGB trong ENVI...................... Error! Bookmark not defined.
Hình 3.6: Ảnh Landsat 8 thu chụp khu vực nghiên cứu Error! Bookmark not defined.
Hình 3.7: Công cụ editor và bảng thuộc tính trong ArcMapError! Bookmark not defined.
Hình 3.8: Bản đồ HTSDĐ tỉnh Bến Tre năm 2014 ...... Error! Bookmark not defined.
Hình 3.9: Các loại hình sử dụng đất sau phân loại ....... Error! Bookmark not defined.

Hình 3.10: Bản đồ các vùng sinh thái kết hợp với các loại hình sử dụng đất tại tỉnh
Bến Tre ......................................................................... Error! Bookmark not defined.

Hình 3.11: Sơ đồ quy trìnhphân vùng sinh thái thích nghi cho đối tượng nuôiError! Bookmark no
Hình 3.12: Các lớp thông tin tương ứng với các yếu tố Error! Bookmark not defined.

Hình 3.13: Tính toán trọng số của 5 yếu tố đầu vào trong AQUA - GISError! Bookmark not defin

Hình 3.14: Tích hợp và chồng ghép các lớp thông tin trong ArcGISError! Bookmark not defined
Hình 3.15: Bản đồ phân vùng sinh thái thích nghi đối với tôm thẻ chân trắng tại huyện
Thạnh Phú ..................................................................... Error! Bookmark not defined.

4


Danh mục bảng

Bảng 1.1: Các vùng sinh thái nông nghiệp ở Việt Nam [4]Error! Bookmark not defined.
Bảng 1.2: Các nội dung và phương pháp đánh giá thích nghi sinh thái [7]Error! Bookmark not de
Bảng 1.3: Các nhóm nhiệm vụ trong đánh giá thích nghi sinh tháiError! Bookmark not defined.

Bảng 1.4: Các vùng sinh thái NTTS 8 tỉnh ven biển vùng ĐBSCL [3]Error! Bookmark not define
Bảng 1.5: Phân loại mức độ ưu tiên tương đối của Saaty [8]Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.1: Diện tích tỉnh Bến Tre phân theo cao độ [5] Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.2: Đặc điểm các sông lớn của tỉnh Bến Tre ..... Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.3: Đặc điểm các loại đất mặn ở Bến Tre .......... Error! Bookmark not defined.
Bảng 2.4: Tổng số và tỷ lệ lao động tham gia ngành thủy sản[1]Error! Bookmark not defined.

Bảng 3.1: Diễn biến diện tích NTTS tỉnh Bến Tre giai đoạn 2005 - 2010Error! Bookmark not def
Bảng 3.2: Chất lượng nước vùng nuôi trồng thủy sản ta ̣i Bế n Tre năm 2014Error! Bookmark not

Bảng 3.3: Diện tích và chức năng các vùng sinh thái ... Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.4: Một số mẫu giải đoán ảnh vệ tinh bằng mắt Error! Bookmark not defined.

Bảng 3.5: Phân cấp thích nghi các tiêu chí cho nuôi tôm thẻ chân trắngError! Bookmark not defin
Bảng 3.6: Đánh giá của các chuyên gia cho các yếu tố Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.7: Trọng số của các yếu tố đầu vào .................. Error! Bookmark not defined.
Bảng 3.8: Diện tích và tỷ lệ thích nghi cho từng yếu tố và thích nghi tổng thể cho nuôi
tôm thẻ chân trắng tại huyện Thạnh Phú ...................... Error! Bookmark not defined.

5


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tỉnh Bến Tre thuộc khu vực Đồng bằng sông Cửu Long có nhiều tiềm năng để
phát triển các hoạt động nuôi trồng thủy sản. Mạng lưới sông ngòi, kênh rạch dày đặc,
nguồn cung cấp nước ngọt, phù sa dồi dào, các loài thủy sinh nước ngọt từ hai nhánh
sông Tiền và sông Hậu thuộc hệ thống sông Mekong; tiếp giáp Biển Đông với chiều
dài đường bờ biển khoảng 65 km tạo điều kiện thuận lợi cho địa phương phát triển các
giống loài thủy sản, góp phần hình thành hệ sinh thái đa dạng, phong phú. Nuôi trồng
thuỷ sản của tỉnh phát triển với các hình thức nuôi và tập trung 5 đối tượng nuôi chủ
yếu: tôm sú, tôm chân trắng, nghêu, cá tra và tôm càng xanh, trong đó diện tích nuôi
tôm sú là lớn nhất. Tuy nhiên, quá trình phát triển tự phát hoặc theo quy hoạch nhưng
không có cơ sở khoa học đã gây ra sự mất cân bằng sinh thái, làm suy thoái và ô
nhiễm môi trường, dẫn đến thiệt hại lớn về kinh tế - xã hội. Bên cạnh đó, các thiên tai
và hiện tượng thời tiết cực đoan đang có dấu hiệu gia tăng, gây hậu quả nghiêm trọng
đối với các vùng NTTS, ảnh hưởng đến hệ sinh thái ngập nước và các loài thủy sinh.
Nhiều nghiên cứu được thực hiện ở Bến Tre chủ yếu cho lĩnh vực nông nghiệp,
trong khi lĩnh vực NTTS ít được quan tâm hơn. Nhằm khai thác và sử dụng các nguồn
tài nguyên vùng NTTS ở Bến Tre một cách hợp lý và bền vững, cần nghiên cứu phân

vùng sinh thái cho khu vực trên cơ sở các yếu tố tự nhiên và môi trường. Sau khi phân
tích, đánh giá các lớp dữ liệu đầu vào ứng với các tiêu chí được lựa chọn theo phương
pháp GIS và AHP, có thể tiến hành xây dựng cơ sở dữ liệu phân vùng sinh thái phục
vụ NTTS, từ đó, làm cơ sở cho công tác quy hoạch, định hướng chính sách phát triển
trong lĩnh vực NTTS ở quy mô địa phương.
Xuất phát từ những lí do nêu trên, đề tài luận văn Nghiên cứu phân vùng sinh
thái phục vụ nuôi trồng thủy sản tại tỉnh Bến Tre được lựa chọn nghiên cứu.Những
nghiên cứu phân vùng sinh thái đối với lĩnh vực NTTS thường dựa vào các yếu tố
chất lượng đất, nước, khí hậu và quy các yếu tố này như đặc tính vật lý mang tính chất
“tĩnh” - không biến đổi của khu vực; trong khi đó, đặc tính sinh thái của khu vực Bến
Tre biến đổi theo mùa và mang tính chất “động” tạo nên vùng sinh thái đặc thù.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Đề tài được thực hiện với mục tiêu: Xác lập cơ sở khoa học và thực tiễn cho
phân vùng sinh thái phục vụ NTTS tại tỉnh Bến Tre bằng phương pháp GIS và phân

6


tích thứ bậc (AHP) hướng tới phát triển bền vững, sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo
vệ môi trường.
3. Nội dung nghiên cứu
- Tổng quan cơ sở lý luận về phân vùng sinh thái và phân vùng sinh thái phục vụ
NTTS.
- Phân tích, đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến NTTS tại Bến Tre.
- Phân tích, đánh giá kết quả phân vùng sinh thái, phân cấp thích nghi sinh thái
đối với đối tượng nuôi được chọn tại vùng nghiên cứu mẫu làm cơ sở cho công tác
quy hoạch.
4. Phạm vi nghiên cứu

Hình 1: Sơ đồ khu vực nghiên cứu

Nghiên cứu được tiến hành trên địa bàn tỉnh Bến Tre, nằm về phía Đông Bắc
đồng bằng sông Cửu Long, được hợp thành bởi 3 cù lao và do phù sa của 4 nhánh
sông lớn thuộc hệ thống sông Mekong (gồm sông Cửa Đại, Ba Lai, Hàm Luông và Cổ
Chiên) bồi tụ nên. Về tọa độ địa lý, Bến Tre nằm trong giới hạn từ 9°48’ đến 10°20’
vĩ độ Bắc, từ 105°57’ đến 106°48’ kinh độ Đông. Tổng diện tích toàn tỉnh khoảng
2.315 km2 với hệ thống kênh rạch chằng chịt và chịu tác động mạnh của thủy triều.

7


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Cục thống kê tỉnh Bến Tre (2013), Niên giám thống kê tỉnh Bến Tre 2005 - 2012,
Nhà xuất bản thống kê, Hà Nội.
2. Huỳnh Phú (2008), Nghiên cứu phân vùng sinh thái nuôi trồng thuỷ sản tỉnh
Đồng Tháp phục vụ khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên bền vững, Trường ĐH
Công nghiệp TP.HCM.
3. Lê Huy Bá (2010), Phân vùng sinh thái nuôi trồng thủy sản tám tỉnh ven biển
Đồng bằng sông Cửu Long, Tạp chí phát triển khoa học và công nghệ - Trường Đại
học Công nghiệp TP.HCM.
4. Lê Tấn Lợi, Nguyễn Hữu Kiệt (2012), Phân vùng sinh thái nông nghiệp và đánh
giá thích nghi đất đai huyện Hồng Dân tỉnh Bạc Liêu, Tạp chí Khoa học - Trường
Đại học Cần Thơ.
5. Lê Văn Khoa, Nguyễn Thị Cẩm Sứ, Võ Quang Minh (2013), Phân vùng sinh
thái nông nghiệp theo thủy văn, thổ nhưỡng và hiện trạng canh tác cho các huyện
ven biển tỉnh Bến Tre, Tạp chí Khoa học - Trường Đại học Cần Thơ.
6. Nguyễn An Thịnh (2013), Sinh thái cảnh quan - Lý luận và ứng dụng thực tiễn
trong môi trường nhiệt đới gió mùa, NXB Khoa học & kỹ thuật.
7. Nguyễn Cao Huần (2005), Đánh giá cảnh quan (theo tiếp cận kinh tế sinh thái),
NXB ĐHQGHN.
8. Nguyễn Thị Ánh Tuyết (2007), Xây dựng bản đồ phân vùng sinh thái môi trường

đất phục vụ quy hoạch phát triển nuôi tôm càng xanh huyện Tam Nông, tỉnh Đồng
Tháp, Luận văn thạc sĩ - Trường Đại học Sư phạm TP.HCM.
9. Nguyễn Kim Lợi và đồng tác giả (2011), Ứng dụng GIS và AHP xây dựng bản
đồ thích nghi nuôi tôm nước lợ tại huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận, Sở Nông
nghiệp & phát triển Nông thôn tỉnh Bình Thuận.
10. Nguyễn Ngọc Thạch (2011), Địa thông tin (Geoinformatic) - Những nguyên lý
cơ bản về viễn thám, hệ thông tin địa lý và hệ thống định vị toàn cầu, NXB
ĐHQGHN, Hà Nội.
11. Nguyễn Thanh Tùng và đồng tác giả (2010), Quy hoạch chi tiết nuôi tôm thẻ
chân trắng trên địa bàn tỉnh Bến Tre, Chi cục Thủy sản tỉnh Bến Tre.
12. Phạm Hoàng Hải, Nguyễn Thượng Hùng, Nguyễn Ngọc Khánh (1997), Cơ sở
cảnh quan học của việc sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường
lãnh thổ Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội.
8


13. Phân vùng sinh thái Lâm nghiệp ở Việt Nam. UN-REDD programme.
14. Võ Thị Phương Thủy, Lê Cảnh Định, Phạm Nguyễn Kim Tuyến, Nguyễn Hiếu
Trung (2011), Tích hợp GIS và phân tích đa tiêu chuẩn trong đánh giá thích nghi
đất đai, Hội thảo ứng dụng GIS toàn quốc.
15. Omernik, J. M. (2004), Perspectives on the Nature and Definition of
Ecological Regions, Environmental Management. p. 34 - Supplement 1, pp.27.
16. Chikodzi D, Mutowo G (2012), Agro-Ecological Zonation of Masvingo
Province: Land Suitability Classification Factoring In Climate Change, Variability
Swings and New Technology.1:318 doi:10.4172/scientificreports.318.
17. John C. Almendinger (2011), Elements of ecological forestry.
18. FAO (2013), Advances in geographic information systems and remote sensing
for fisheries and aquaculture.
19. FAO - UNESCO (1976), A framework for land evaluation.
20. Web:

/>
9