Nông thôn và thành thị trong sáng tác của tản đà

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGÔ THỊ TUYẾT

NÔNG THÔN VÀ THÀNH THỊ
TRONG SÁNG TÁC CỦA TẢN ĐÀ

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Hà Nội - 2014

1


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGÔ THỊ TUYẾT

NÔNG THÔN VÀ THÀNH THỊ
TRONG SÁNG TÁC CỦA TẢN ĐÀ

Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60220121

Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Thị Hải Yến

Hà Nội – 2014

2


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số
liệu, kết quả trong luận văn là trung thực và chưa được ai công bố trong bất
kỳ công trình nào khác.
Tác giả luận văn

Ngô Thị Tuyết

3


Lời cảm ơn
Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình tới TS. Trần Thị
Hải Yến, người cô đã định hướng và luôn quan tâm, tận tình hướng dẫn tôi
trong suốt quá trình thực hiện luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa văn học, các
phòng, khoa của Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, gia đình, bạn
bè và đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong
suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn thạc sĩ này.
Xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, tháng 10 năm 2014
Học viên

Ngô Thị Tuyết

4

Mục lục
MỞ ĐẦU……………………………………………………………………..7
1. Lí do chọn đề tài……………………………………………………7
2. Lịch sử vấn đề………………………………………………………8
2.1. Lịch sử nghiên cứu, đánh giá Tản Đà…………………………...8
2.2. Lịch sử sưu tầm tác phẩm Tản Đà……………………………...10
3. Mục đích nghiên cứu……………………………………………...11
4. Phạm vi nghiên cứu……………………………………………….11
5. Phƣơng pháp nghiên cứu…………………………………………11
6. Đóng góp của đề tài……………………………………………….11
7. Cấu trúc của luận văn…………………………………………….11
NỘI DUNG
Chƣơng 1: KHÔNG GIAN XÃ HỘI TRONG SÁNG TÁC VĂN
HỌC VIỆT NAM TRƢỚC TẢN ĐÀ……………………………………...13
1. Nông thôn và thành thị trong cấu trúc xã hội Việt Nam thời
trung đại…………………………………………………………………….13
1.1.1. Nông thôn trong cấu trúc xã hội Việt Nam thời trung đại…...13
1.1.2. Đô thị trong cấu trúc xã hội Việt Nam thời trung đại………..17
1.2. Thực tại và thực tại trong quan niệm sáng tác văn học Việt
Nam thời trung đại…………………………………………………………19
1.3. Không gian xã hội trong tác phẩm văn học Việt Nam trƣớc
Tản Đà………………………………………………………………………30
1.3.1. Giai đoạn từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIV…………………….30
1.3.2. Giai đoạn từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XVIII…………...34
1.3.3. Giai đoạn nửa sau thế kỷ XVIII đến hết thế kỷ XIX…………43
Tiểu kết……………………………………………………………….54

5

Chƣơng 2: TẢN ĐÀ VÀ KHÔNG GIAN XÃ HỘI VIỆT NAM
NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XX…………………………………………56
2.1. Cuộc đời và sự nghiệp Tản Đà trong môi trƣờng xã hội Việt
Nam đầu thế kỉ XX…………………………………………………………56
2.1.1. Cuộc đời Nguyễn Khắc Hiếu – Tản Đà………………………56
2.1.2. Sự nghiệp sáng tác của Tản Đà……………………………….58
2.2. Thành thị và nông thôn Việt Nam trong quá trình thực dân
hóa đầu thế kỉ XX…………………………………………………………..59
2.2.1. Sự chuyển biến ở nông thôn…………………………………..60
2.2.2. Thành thị phát triển và sự xuất hiện những sinh hoạt mới,
tầng lớp mới…………………………………………………………………61
Tiểu kết………………………………………………………….……68
Chƣơng 3: KHÔNG GIAN XÃ HỘI TRONG SÁNG TÁC CỦA
TẢN ĐÀ……………………………………………………………………..70
3.1. Không gian nông thôn trong sáng tác của Tản Đà……………70
3.2. Không gian đô thị trong sáng tác của Tản Đà………………...82
3.3. Không gian sống qua nghê ̣thuâ ̣t viế t của Tản Đà……………94
3.3.1. Không gian thực, tiên mộng và cõi lòng tác giả……………...94
3.3.2. Nghệ thuật dụng ngôn của Tản Đà………………………….100
Tiểu kết……………………………………………………………...103
KẾT LUẬN………………………………………………………………..105
TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………..107

6


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trong tiến trình vận động và phát triển của lịch sử văn học Việt Nam,

Tản Đà giữ một vị trí đặc biệt quan trọng. Ông vừa là người sống ở giai đoạn
giao thời của hai thế kỉ, vừa là giao thời của hai thời đại văn học. Mô ̣t số nhà
nghiên cứu đã coi Tản Đà như một dấu nối giữa hai hệ hình văn học, giữa văn
học truyền thống và văn học hiện đại. Ông được coi là “nhà nho tài tử lỗi lạc
cuối cùng trong lịch sử văn học Việt Nam, cùng với Phan Bội Châu khép lại
cả một thời đại văn học, đồng thời cũng tạo ra những tiền đề tối cần thiết cho
một sự tiếp tục của một thời đại văn học mới”[34, tr. 325]. Có thể nói, Tản Đà
đã thổi “một cơn gió lạ” vào văn đàn với những quan niệm và phong cách
sáng tác mới mẻ “Đem văn chương đi bán phố phường” hay “Nôm na phá
nghiệp kiếm ăn xoàng”. Với vai trò là “gạch nối văn chương”, người đặt ra
những nền móng cơ bản, tạo tiền đề, bước đệm ban đầu cho quá trình hình
thành và phát triển của văn học Việt Nam hiện đại sau này, Tản Đà - con
người của “thế giới cũ” - đã có những cách tân, phá rào độc đáo.
Tản Đà là một nhà nho sinh ra vào buổi suy tàn của chế độ phong kiến
và Nho học, các giá trị truyền thống nằm trong trật tự lâu dài giờ đây bị đảo
lộn. Công cuộc khai thác thuộc địa và khai hóa văn minh của thực dân Pháp
trên đất An Nam tạo ra nền kinh tế hàng hóa, làm cho giá trị của đồng tiền lấn
át mọi giá trị luân thường đạo lý. Đó là thời đại “chữ nghĩa Tây” bắt đầu xuất
hiện và nở rộ. Vừa ra đời nó đã dần xác lập vị trí chủ đạo, làm cho chữ “Tàu”
tồn tại hàng ngàn năm ở xã hội phong kiến nông nghiệp lạc hậu này bị dồn
đẩy vào bước đường suy tàn. Đây là thời buổi mà các nhà nho gọi là “Gió Á
mưa Âu”, buổi giao thời giữa hai nền văn hóa. Sống trong hoàn cảnh môi

7


trường xã hội phương Đông đang bị thực dân hóa theo xã hội phương Tây ấy,
Tản Đà đã chịu ảnh hưởng không nhỏ và ông đã chủ trương:
Chữ nghĩa Tây Tàu chót dở dang
Nôm na phá nghiệp kiếm ăn xoàng.

Trong suốt nửa thế kỉ tận hưởng cuộc sống nơi trần thế thì có tới hơn
nửa cuộc đời Tản Đà sống với nghiệp văn chương. Vốn là người ưa thích chủ
nghĩa xê dịch nên Tản Đà có “thú chơi” nay đây mai đó . Ông hoạt động trong
một không gian khá rộng, từ Bắc tới Nam, từ nông thôn đến thành thị. Vì vậy
trong di sản mà ông để lại , chúng ta thấy hiện lên hai môi trường thực của xã
hội Việt Nam lúc bấ y giờ là thành thị và nông thôn, trong đó thi ̣thành đang bi ̣
thực dân hóa là mô ̣t thực ta ̣i lầ n đầ u xuấ t hiê ̣n trong văn chương Viê ̣t Nam. Và
ngay cả nông thôn , vố n quen thuô ̣c với cả hai mảng văn ho ̣c viế t và văn học
dân gian trước đó , đến lúc này, cũng đã bắ t đầ u chiụ những luồ ng ảnh hưởng
mới. Thế nhưng đó la ̣i là những khu vực còn trố ng trong

các công trình

nghiên cứu đã có cho đế n thời điể m hiê ̣n ta ̣i về Tản Đà . Chọn hướng khảo sát
sáng tác của Tản Đà từ góc nhìn mới là không gian thành thị và nông thôn,
chúng tôi hy vọng góp thêm vào việc tìm hiểu, nghiên cứu sự nghiệp Tản Đà.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Lịch sử nghiên cứu, đánh giá Tản Đà
Tản Đà bắt đầu xuất hiện trên văn đàn đã mang đến một tiếng nói riêng,
cuố n hút ngay tức thì sự chú ý của độc giả. Từ đó đế n nay , đã có nhiều công
trình, bài viết nghiên cứu, phẩm bình, đánh giá về sự nghiệp văn chương của
Tản Đà. Dấ u mố c đầ u tiên là những bài viế t của Pha ̣m Quỳnh trên

Đông

Dương tạp chí, năm 1917. Tuy nhiên, Tản Đà được tập trung chú ý , đánh giá
nhiều hơn là ở giai đoạn từ sau khi ông qua đời . Nổ i bâ ̣t là các bài viết của
Xuân Diệu, Vũ Ngọc Phan, Hoài Thanh, Hoài Chân, Nguyễn Tuân... Tiế p đó,
sau 1954 có những công trình nghiên cứu tiêu biểu như:

8


Năm 1964, tác giả Tầm Dương cho xuất bản cuốn chuyên luận Tản Đà
khối mâu thuẫn lớn. Đây là một công trình nghiên cứu khá toàn diện, đặt ra
nhiều vấn đề về thơ văn của Tản Đà. Ở đó, tác giả đã nghiên cứu và khảo sát
tư tưởng, lí giải cơ sở xã hội và mâu thuẫn của nó trong thơ văn Tản Đà, trong
đó vấn đề đáng quan tâm nhất là những vấn đề thuộc về kỹ thuật văn chương
của Tản Đà.
Tiếp theo phải kể đến công trình của giáo sư Trần Đình Hượu trong
cuốn Giáo trình văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 1900-1930 (1988). Tác
giả đã đặt Tản Đà vào giai đoạn chuyển giao Đông Tây, nhưng không phải
với tư cách một cây bút chung chung mà là một tác giả thuộc loại hình nhà
nho tài tử, tức là tìm hiểu cuộc sống của một kiểu tác giả cũ trong đời sống
thực tế mới - đây là kiểu tiếp cận có ý nghĩa đột phá trong nghiên cứu Tản Đà.
Kế thừa và phát triển ý kiến của tác giả Trần Đình Hượu, năm 1976
trong khóa luận tố t nghiê ̣p Sự thống nhất giữa các mâu thuẫn trong tư tưởng
và trong sáng tác của Tản Đà, Trần Ngọc Vương đã tiếp tục lí giải và làm
sáng rõ căn nguyên, đặc điểm, nội dung, tính chất của sự thống nhất giữa các
mâu thuẫn trong tư tưởng và sáng tác của nhà nho tài tử Tản Đà. Những ý
tưởng đó được tác giả phát triển trong các công trình sau đó như Văn học Việt
Nam dòng riêng giữa nguồn chung, (1999), và chương viết về Tản Đà trong
Giáo trình Văn học Việt Nam ba mươi năm đầu thế kỉ, (2010). Ở chương viết
này, Trần Ngọc Vương từ góc độ loại hình tác giả, góc độ chủ đề, đề tài và hệ
thống thể loại để khẳng định “Nhiều sáng tác của Tản Đà đã đạt tới những
thành tựu vượt ra ngoài sự thử thách của thời gian, để trở thành những giá trị
nghệ thuật lâu dài, mang sắc thái cổ điển, phi thời, bất tử”[36, tr. 358].
Kể từ đó, Tản Đà còn trở thành đối tượng tim
̀ hiể u của một số luâ ̣n văn,
luâ ̣n án với những phương diện tiếp câ ̣n khác nhau như:

9


Năm 2007, Nguyễn Ái Học với luận án tiến sĩ Thi pháp thơ Tản Đà đã
chỉ ra cụ thể những nội dung cách tân thi pháp thơ của Tản Đà, và khẳng định,
thơ Tản Đà mở ra một thế giới mới chưa từng có trong thơ ca Việt Nam trước
đây, đồng thời mở ra một bước ngoặt quan trọng, xác lập, khơi dòng cho sự ra
đời và phát triển của thơ ca hiện đại.
Năm 2013, Nguyễn Thị Hồng với luận văn thạc sĩ Tản Đà và sự hình
thành đội ngũ kí giả - văn nhân chuyên nghiệp giai đoạn giao thời đã khảo sát
phương thức hành xử mới của Tản Đà trước thời cuộc - dấn thân vào địa hạt
báo chí với giấc mơ xác lập công danh bằng con đường mới, góp phần đẩy
nhanh sự hình thành lớp người viết mới.
Ngoài ra còn những bài viết lẻ tẻ của mô ̣t số tác giả khác, như: Nguyễn
Bách Khoa, Lê Xuân Bột, Phạm Xuân Thạch...
Nhìn chung các công trình nghiên cứu về tác giả Tản Đà đã đề cập đến
nhiều vấn đề cơ bản. Đặc biệt, các nhà nghiên cứu, phê bình đã tập trung tìm
hiểu Tản Đà trên phương diện một tác giả văn học có tài năng độc đáo và có
vị trí dấu nối giữa hai thời kỳ lớn của văn học dân tộc. Riêng việc nhìn nhận
Tản Đà từ một không gian xã hội văn hóa tuy đã được một số nhà nghiên cứu
đề cập tới nhưng đó mới chỉ là những nhận xét mang tính đơn lẻ nằm trong
những nghiên cứu với hướng nghiên cứu riêng . Nói cách khác , cho tới nay
chưa có một công trình riêng biệt nào nghiên cứu về vấn đề trên. Do đó, công
trình của chúng tôi là công trình đầu tiên tìm hiểu về thành thị và nông thôn
trong sáng tác của Tản Đà. Vì vậy đây là một hướng tiếp cận khá mới mẻ, hứa
hẹn nhiều điều thú vị nhưng cũng vô cùng khó khăn, phức tạp.
2.2. Lịch sử sưu tầm tác phẩm Tản Đà
Tính từ khi Tản Đà qua đời, đã có một số công trình tuyển chọn các tác
phẩ m của ông , nhưng dày dă ̣n nhấ t phải kể đế n là công trình

sưu tập của

Nguyễn Khắc Xương gồm 5 tập (Tản Đà toàn tập, Nhà xuất bản Văn học, Hà

10


TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] Claude Bourrin (2007), Bắc Kì xưa, Nxb Giao thông vận tải, Hà Nội.
[2] G. Condominas (1997), Không gian xã hội vùng Đông Nam Á, Nxb Văn
hóa, Hà Nội.
[3] Phạm Văn Diêu (1970), “Tản Đà cuộc đời và sự nghiệp văn chương”,
Tạp chí Văn học, số 107.
[4] Xuân Diệu (giới thiệu và tuyển chọn) (1979), Thơ văn Nguyễn Khuyến,
Nxb Văn học, Hà Nội.
[5] Xuân Diệu, Trần Thanh Mại, Trần Tuấn Lộ, Nguyễn Công Hoan (1970),
Thơ văn Trần Tế Xương, Nxb Văn học, Hà Nội.
[6] Xuân Diệu, Lữ Huy Nguyên (giới thiệu, tuyển chọn) (1984), Thơ văn Á
Nam Trần Tuấn Khải, Nxb Văn học, Hà Nội.
[7] Tầm Dương (1964), Tản Đà khối mâu thuẫn lớn, Nxb Văn học, Hà Nội.
[8] Phan Cự Đệ, Trần Đình Hượu, Nguyễn Trác, Nguyễn Hoành Khung, Lê
Chí Dũng, Hà Văn Đức (1999), Văn học Việt Nam 1900-1945, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
[9] Phạm Trọng Điểm, Bùi Văn Nguyên (giới thiệu) (1982), Hồng Đức quốc
âm thi tập, Nxb Văn học, Hà Nội.
[10] Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Đức Mậu (biên soạn, 2003), Tản Đà về tác gia
và tác phẩm, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[11] Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Huê ̣ Chi , Phùng Văn Tửu , Trầ n Hữu Tá (chủ

biên) (2004), Từ điển văn học bộ mới, Nxb Thế giới, Hà Nội.
[12] Nguyễn Ái Học (2007), Thi pháp thơ Tản Đà, Luận án tiến sĩ ngữ văn,
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
[13] Nguyễn Thị Hồng (2013), Tản Đà và sự hình thành đội ngũ ký giả - văn
nhân chuyên nghiệp giai đoạn giao thời, Luận văn thạc sĩ ngữ văn,
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội.
[14] Trần Đình Hượu (1998), Nho giáo và văn học Việt Nam Trung cận đại,
Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[15] Trần Đình Hượu (1988), Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 1900 1930, Nxb Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp, Hà Nội.
[16] Đinh Gia Khánh (chủ biên) (1983), Thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nxb
Văn học, Hà Nội.
11


[17] Đinh Gia Khánh (chủ biên) (1998), Văn học Việt Nam thế kỉ X đến nửa
đầu thế kỉ XVIII, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[18] Đặng Thanh Lê (1979), Truyện Kiều và thể loại truyện Nôm, Nxb Khoa
học xã hội, Hà Nội.
[19] William S. Logan (2010), Hà Nội tiểu sử một đô thị, Nxb Hà Nội.
[20] Nguyễn Lộc (2001), Giáo trình văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII
đến hết thế kỉ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[21] Đặng Thai Mai (1964), Thơ văn Cách mạng Việt Nam đầu thế kỉ XX,
Nxb Văn học, Hà Nội.
[22] Audré Manssan (2009), Hà Nội giai đoạn 1873 – 1888, Nxb Hà Nội.
[23] Nguyễn Đăng Na (tuyển chọn) (1997), Văn xuôi tự sự Việt Nam thời
trung đại (tập 1), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[24] Nhiều tác giả (1978), Thơ văn Lý Trần ( 3 tập), Nxb Khoa học xã hội, Hà
Nội.
[25] Viện Sử học, (giới thiệu) (1976), Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb Khoa học
xã hội, Hà Nội.

[26] Vũ Ngọc Phan (1951), Nhà văn hiện đại (quyển hai), Nxb Vĩnh Thịnh 63
phố Lò Sũ, Hà Nội.
[27] Vương Hồng Sể n (2003), Sài Gòn năm xưa, Nxb Tổng hợp Đồng Nai.
[28] Trần Đình Sử (2005), Thi pháp văn học trung đại Việt Nam, Nxb Đại
học Quốc gia Hà Nội.
[29] Phạm Xuân Thạch (2000), Thơ Tản Đà những lời bình, Nxb Văn hóa
thông tin, Hà Nội.
[30] Hoài Thanh, Hoài Chân (1999), Thi nhân Việt Nam, Nxb Văn học , Hà
Nô ̣i.
[31] Trần Nho Thìn (2003), Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn
hóa, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[32] Trần Nho Thìn (2010), “Văn học cung đình và thành thị ở Thăng Long”,
Nghiên cứu văn học, số 10, tr 55-70.
[33] Trần Từ (1984), Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ, Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội.
[34] Lê Trí Viễn (1971), Lịch sử văn học Việt Nam (tập 4), Nxb Giáo dục Hà
Nội.

12


[35] Trần Ngọc Vương (1999), Nhà nho tài tử và văn học Việt Nam, Nxb Đại
học Quốc gia Hà Nội.
[36] Trần Ngọc Vương (1999), Văn học Việt Nam dòng riêng giữa nguồn
chung, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.
[37] Trần Ngọc Vương, Trần Hải Yến, Phạm Xuân Thạch (2010), Giáo trình
văn học Việt Nam ba mươi năm đầu thế kỉ XX, Nxb Đại học Quốc
gia Hà Nội.
[38] Trần Ngọc Vương (giới thiệu và tuyển chọn) (2007), Trần Đình Hượu
tuyển tập (2 tập), Nxb Giáo dục, Hà Nội.

[39] Trần Ngọc Vương (2005), Văn học Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ
XIX – Những vấn đề lí luận và lịch sử, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[40] Trần Ngọc Vương (2010), Thực thể Việt nhìn từ các tọa độ chữ, Nxb Tri
thức, Hà Nội.
[41] Trần Quốc Vượng (chủ biên) (1998), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.
[42] Nguyễn Khắc Xương (2002), Tản Đà toàn tập (5 tập), Nxb Văn học, Hà
Nô ̣i.
[43] Nguyễn Khắc Xương (1995), Tản Đà thơ và đời, Nxb Văn học, Hà Nội.
[44] Nguyễn Khắc Xương (1995), Tản Đà một đời văn, Nxb Văn hóa thông
tin, Hà Nội.

13