Nhân sinh quan phật giáo trong tứ diệu đế

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

ĐÀO THỊ KIM CÚC

(Thích Đàm Phúc)

NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO TRONG
TỨ DIỆU ĐẾ

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Tôn giáo học

Hà Nội - 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

ĐÀO THỊ KIM CÚC

(Thích Đàm Phúc)

NHÂN SINH QUAN PHẬT GIÁO TRONG
TỨ DIỆU ĐẾ

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Tôn giáo học
Mã số: 60 22 03 09

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thúy Vân

Hà Nội - 2014


MỤC LỤC
A. MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 3
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 3
2. Tình hình nghiên cứu ......................................................................................... 4
3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn .................................................................. 8
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu ........................................................ 9
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...................................................................... 9
6. Đóng góp của luận văn ....................................................................................... 10
7. Bố cục luận văn .................................................................................................. 10
B. NỘI DUNG ....................................................................................................... 11
Chƣơng 1: MỘT SỐ KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NHÂN SINH QUAN
PHẬT GIÁO VÀ TỨ DIỆU ĐẾ .......................................................................... 11
1.1 Nhân sinh quan và Nhân sinh quan Phật giáo ........................................... 11
1.1.1. Khái niệm Nhân sinh quan. .................................................................. 11
1.1.2. Nhân sinh quan Phật giáo ..................................................................... 14
1.2. Giới thiệu chung về Tứ diệu đế. ................................................................... 27
1.2.1. Nguồn gốc ra đời .................................................................................. 27
1.2.2. Nội dung Tứ diệu đế ............................................................................. 30
Chƣơng 2: MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA NHÂN SINH QUAN
PHẬT GIÁO THỂ HIỆN TRONG GIÁO LÝ TỨ DIỆU ĐẾ VÀ GIÁ TRỊ
CỦA NÓ ............................................................................................................... 35
2.1. Quan niệm của Phật giáo về Khổ (Khổ đế - Dukkha) .............................. 35
2.2. Quan niệm của Phật giáo về nguyên nhân của Khổ (Tập đế Samudaya Dukkha). ............................................................................................. 42
2.3. Quan niệm của Phật giáo về sự chấm dứt khổ đau (Diệt đế- Nirodha
Dukkha). ................................................................................................................ 46

2.4. Quan niệm của Phật giáo về con đƣờng Diệt khổ (Đạo đế- Nirodha
Gamadukkha) ....................................................................................................... 55
2.5. Đánh giá những giá trị nhân sinh quan Phật giáo ..................................... 63

1


2.5.1. Nhân sinh quan Phật giáo là những nội dung có giá trị nhân bản
sâu sắc, khuyến khích đời sống tâm linh hướng thiện, lành mạnh. ............... 63
2.5.2. Nhân sinh quan Phật giáo đề cao sức mạnh tự giải thoát làm chủ
bản thân của con người bằng trí tuệ và đạo đức. ............................................ 67
2.5.3. Nhân sinh quan Phật giáo thể hiện khát vọng về sự công bằng,
bình đẳng của con người trong xã hội ............................................................ 71
C. KẾT LUẬN ...................................................................................................... 75
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 77

2


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài.
Đạo Phật ra đời ở Ấn Độ vào khoảng thế kỷ VI- TCN, sau đó được lưu
hành rộng rãi ở khu vực Châu Á và lan sang các nước Châu Âu. Mặc dù tồn
tại với tư cách là một tôn giáo, nhưng những nội dung giáo lý của Phật giáo
lại thể hiện nhiều tư tưởng triết học sâu sắc nên ngay từ khi du nhập vào Việt
Nam, Phật giáo luôn tỏ rõ vai trò quan trọng, có ảnh hưởng sâu rộng trong đời
sống văn hóa, đạo đức, xã hội và tư tưởng người Việt nam.
Từ hơn hai mươi lăm thế kỷ trước, đức Phật Thích Ca Mâu Ni đã trình
bày quan niệm của mình về kiếp sống con người, về sự tồn tại của con người
trong vô vàn các sự vật, hiện tượng của thế giới, về sự giác ngộ và cái đích

mà con người hướng tới. Đây là những quan niệm do đức Phật trải nghiệm và
đã “ngộ” ra trong quá trình tu tập. Mục đích chính trong tư tưởng của Phật
giáo là sự giải thoát chúng sinh khỏi nỗi khổ của cuộc đời. Đó là mục đích tối
hậu, là vấn đề trung tâm của giáo lý Phật giáo. Luận điểm xuất phát: nước
ngoài biển khơi chỉ có một vị mặn, đạo của ta dạy đây cũng chỉ có một vị là vị
giải thoát của Phật giáo đã nói lên tư tưởng xuyên suốt đó.
Trong giáo lý Phật giáo, tư tưởng về con người chiếm vị trí trọng tâm.
Trong ba tạng Thánh điển, tư tưởng về con người ở cả ba thì quá khứ, hiện tại
và tương lai luôn được rốt ráo đề cập đến. Nói đến con người là nói đến nhân
sinh, nói đến quan niệm của con người về vai trò, vị trí, giá trị và ý nghĩa cuộc
sống của đời người. Theo Phật giáo, trong đời sống, mỗi chúng ta đều mang
sẵn trong người một nhân sinh quan riêng biệt. Bởi chỗ riêng biệt đó, mỗi
người có những nhận xét về cuộc sống khác nhau. Tuy sự nhận xét có trăm
ngàn cách, nhưng không ngoài hai điểm căn bản “đời người khổ hay vui”.
Khổ, vui là tiêu chuẩn để quán sát con người.

3


Những nội dung cơ bản của nhân sinh quan Phật giáo được thể hiện rõ
nét và tập trung trong “Tứ diệu đế” (Catvariàryáatyani), nghĩa là bốn chân lý
tuyệt diệu, thiêng liêng mà mọi người phải nhận thức được. Đó là học thuyết
lý giải về sự khổ, nguyên nhân cái khổ, sự diệt khổ và con đường cứu khổ.
Chỉ khi con người giác ngộ được những chân lý tuyệt diệu này con người mới
thoát khổ, được giải thoát khỏi kiếp luân hồi sinh tử, chứng ngộ được Niết
bàn.
Tìm hiểu về nhân sinh quan Phật giáo, qua đó hiểu rõ hơn về Phật giáo,
một tôn giáo đang tồn tại và có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội ở
Việt nam hiện nay, trên cơ sở đó có thể khai thác những giá trị tích cực trong
giáo lý của Phật giáo vì một cuộc sống tốt đời, đẹp đạo đang rất cần những

nghiên cứu cơ bản và hệ thống, nhất là khi với tư cách là một nhà tu hành,
muốn tìm hiểu một cách căn bản những giáo lý mà hàng ngày mình tu học và
thuyết giảng nên tôi chọn đề tài “Nhân sinh quan Phật giáo trong Tứ diệu
đế” làm công trình nghiên cứu của mình.
2. Tình hình nghiên cứu.
Nghiên cứu về Phật giáo nói chung và nhân sinh quan Phật giáo nói
riêng trong những năm trở lại đây đã thu hút được sự quan tâm của nhiều học
giả, nhà khoa học. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề
này và đạt được những kết quả đáng trân trọng. Có thể phân loại các công
trình nghiên cứu này theo các mảng cơ bản sau:
2.1. Những công trình nghiên cứu về Phật giáo; triết học Phật giáo
và Phật giáo Việt nam.
- Cuốn “Triết học và tôn giáo phương đông” của Diane Morgan, Nhà
xuất bản tôn giáo, 2006, trong khi mô tả các tôn giáo ở phương đông như Ấn
Độ giáo, Khổng giáo và Lão giáo đã giành hẳn một chương để khái quát về

4


Phật giáo với tư cách là một tôn giáo của phương đông. Qua phần khái quát
những nội dung cơ bản về Phật giáo: từ cuộc đời, lời dạy của đức Phật đến
các phái bộ cũng như giáo lý của Phật giáo đã cung cấp cho người đọc những
kiến thức cơ bản của tôn giáo này. Cuốn “Đại cương triết học Phật giáo” của
Thích Đạo Quang, Nhà xuất bản Hương Sen (không rõ năm xuất bản). Đây là
cuốn sách do một nhà tu hành biên soạn, dựa trên những giáo lý căn bản của
Phật giáo, nhưng được triển khai dưới góc nhìn triết học. Cuốn sách được chia
thành ba tập: Tập thứ nhất: Tự luận; Tập thứ hai: Bản luận; Tập thứ ba: Các
luận, đã luận giải một cách khái quát những nội dung tư tưởng căn bản của
Phật giáo như: thuyết duyên khởi; thuyết thật tướng; vấn đề giải thoát…v..v..
Cuốn: “Phật học quần nghi” của Hòa Thượng Thích Thánh Nghiêm là cuốn

sách Phật học mang tính phổ thông. Tác giả cuốn sách đã khái quát những vấn
đề Phật học thường gặp dưới dạng các câu hỏi để giảng giải về giáo lý của
đức Phật với sự kiến giải phong phú, sinh động giúp người đọc không chỉ thu
nạp những tri thức Phật học mà còn được chia sẻ những kinh nghiệm thực tế
trên con đường tu tập. Cuốn “Lời giáo huấn của Phật đà” của Walpola
Rahula, do Ngô Đức Thọ dịch, nhà xuất bản tôn giáo, HN, 1999 cũng đã trình
bày rất cô đọng, dễ hiểu giáo lý Phật giáo như nguồn gốc, quan điểm tôn giáo
của đạo Phật; kiến giải về nỗi khổ và con đường giải thoát…. Trong Cuốn:
“Việt nam Phật giáo sử luận” của Nguyễn Lang, nhà xuất bản Văn học Hà
nội, 1994 đã đề cập đến các giai đoạn du nhập của Phật giáo vào Việt nam,
vai trò của các thiền sư trong công cuộc dựng nước và giữ nước của các triều
đại phong kiến. Cuốn: “Lịch sử Phật giáo Việt nam” do Nguyễn Tài Thư
(chủ biên), nhà xuất bản KHXH, HN, 1988, các tác giả đã phân tích lịch sử du
nhập và quá trình phát triển của Phật giáo; các tông phái Phật giáo và phân
tích vai trò của Phật giáo đối với lĩnh vực tư tưởng chính trị trong suốt chiều
dài lịch sử Việt nam. Ngoài ra, còn phải kể đến một số công trình như: Cuốn
“Đối thoại giữa Triết học và Phật giáo của Jean Francois Revel và Matthieu
Ricard do Hồ Hữu Hưng dịch, Phật giáo những vấn đề Triết học của O.O.

5


Rozenberg do Ngô Văn Doanh và Nguyễn Hùng Hậu dịch, Đức Phật và Phật
pháp do Phạm Kim Khánh dịch, Phật học cơ bản của Ban Hoằng pháp Trung
ương, Triết học Phật giáo Hoa Nghiêm Tông của Garma C.C.Chang, Cuốn
Bước đầu học Phật của Thích Thanh Từ, Con đường thành Phật của Pháp sư
Ấn Thuận, Tôn giáo khái niệm và lịch sử của Thích Nguyên Hạnh, Tìm hiểu
đạo Phật của Khantipalo do Thích Chơn Thiện dịch, Triết học Phật giáo của
Nguyễn Duy Hinh..v..v…những công trình này, tùy ở góc độ tiếp cận và cách
phân tích có thể khác nhau, nhưng nhìn chung đều cung cấp những kiến thức

cơ bản và có hệ thống về Phật giáo với tư cách là một tôn giáo, đồng thời thể
hiện những tư tưởng triết học. Đây là những công trình có giá trị tham khảo
quan trọng để tác giả luận văn định hướng và triển khai nội dung nghiên cứu
của mình.
2.2. Những công trình nghiên cứu về nhân sinh quan Phật giáo, Tứ
diệu đế, và ảnh hưởng của Phật giáo đến đời sống xã hội.
Đầu tiên, phải kể đến công trình “Phật học phổ thông” của Hòa thượng
Thích Thiện Hoa. Trong công trình này, tác giả đã trình bày một cách sâu sắc
những hiểu biết về Tứ diệu đế trong khóa III gồm 12 chương, cung cấp khối
lượng kiến thức khá đầy đủ về Tứ diệu đế, tiếp đó, trong khóa V chương 10
tác giả đề cập đến Nhân sinh quan Phật giáo, phân tích con người đến từ đâu
theo các quan niệm của Nhân thừa, Thiên thừa, Nhị thừa, Đại thừa để từ đó
thấy được Nhân sinh quan của đạo Phật không phải là bi quan yếm thế mà bi
quan hay lạc quan là do ý niệm của con người. Cùng nội dung liên quan đến
vấn đề này, trong cuốn: “Kinh Chuyển Pháp Luân” của Nyanatiloka, do
Huỳnh Văn Niệm dịch, tác giả đã chọn lọc trích từ tạng kinh Pali những huấn
ngữ đầu tiên của đức Phật thuyết tại vườn Lộc Giã, nội dung trong tác phẩm
này chú trọng về bốn pháp Tứ diệu đế trong đó có Thập nhị nhân duyên, Bát
chính đạo, Tứ niệm xứ..

6


Những vấn đề về nhân sinh quan Phật giáo với tư cách là một nội dung
tư tưởng triết học cũng được đề cập rải rác trong từng nội dung cụ thể hoặc
toàn bộ giáo lý qua một số công trình tiêu biểu như: “Đại cương triết học
Phật giáo Việt nam”, tập một: từ khởi nguyên đến thế kỷ XIV của Nguyễn
Hùng Hậu, NXBKHXH, HN, 2002. Trong công trình này, tác giả Nguyễn
Hùng Hậu đã dành hẳn chương cuối của cuốn sách để trình bày về nhân sinh
quan Phật giáo và nhân sinh quan Phật giáo Việt nam. Những lý giải của tác

giả từ góc độ triết học đã giúp người đọc hình dung một cách có hệ thống
những tư tưởng cơ bản của nhân sinh quan Phật giáo từ quan niệm về con
người đến quan niệm về cuộc đời con người để từ đó khảo sát các quan niệm
khác nhau về nhân sinh quan của Phật giáo Việt nam qua các thời kỳ lịch sử.
Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thị Toan “Quan niệm về giải thoát trong Phật
giáo và ảnh hưởng của nó đối với đời sống người Việt nam hiện nay” bảo vệ
năm 2006 lại bàn đến một trong những nội dung cơ bản nhất của nhân sinh
quan Phật giáo: vấn đề giải thoát, từ đó làm rõ ảnh hưởng của quan niệm này
của Phật giáo đến đời sống người Việt nam hiện nay trên những bình diện cơ
bản của đời sống như: kinh tế, xã hội, chính trị, đạo đức…. Cuốn: “Tứ diệu
đế” của Đức Đạt – Lai Lạt Ma XIV, nhà xuất bản tôn giáo, 2012, là cuốn sách
có tính chất kinh điển ghi lại những bài giảng của Đức Đạt – Lai Lạt Ma XIV
với ngôn ngữ hiện đại để dẫn dắt người đọc đến với nội dung cơ bản nhất
trong giáo lý của Phật giáo: Tứ diệu đế, giúp người đọc hình dung phần nào
những giáo pháp cơ bản của Phật giáo được áp dụng để giải thích và quán
chiếu, nhằm khai mở con đường nhận thức ra đau khổ, dẹp bỏ nó để đi đến
hạnh phúc viên mãn. Trong cuốn: “Đạo đức Phật giáo với đạo đức người
Việt nam” của Đặng Thị Lan, nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà nội, 2006 tác
giả trên cơ sở phân tích mối liện hệ giữa đạo đức Phật giáo với đạo đức truyền
thống dân tộc đã phân tích một cách thuyết phục ảnh hưởng của đạo đức Phật
giáo đến đạo đức người Việt nam hiện nay. Chính sự hòa quyện này đã tạo
nên sức mạnh đoàn kết của dân tộc Việt nam để chiến thắng các kẻ thù xâm

7


lược. Cuốn “Tìm hiểu nhân sinh quan Phật giáo” của Thích Tâm Thiện, là
công trình chuyên bàn về nhân sinh quan Phật giáo. Trong công trình này, tác
giả đã lấy Duyên sinh – Vô ngã làm điểm trung tâm để nghiên cứu nhân sinh
quan Phật giáo.

Ngoài ra, còn một loạt các công trình, bài viết có liên quan đến vấn đề
này như: Phật giáo với văn hóa Việt Nam của Nguyễn Đăng Duy, Ảnh hưởng
của tư tưởng triết học Phật giáo trong đời sống văn hóa tinh thần ở Việt Nam
của Lê Hữu Tuấn, Luận án tiến sĩ triết học, Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và
tôn giáo đối với con người Việt Nam hiện nay của Nguyễn Tài Thư (chủ biên),
Các luận văn thạc sĩ Triết học, Ảnh hưởng của nhân sinh quan Phật giáo đối
với đời sống tinh thần của con người Nam Định của Phạm Thị Thanh Mai,
Nhân sinh quan Phật giáo và ảnh hưởng của nó đến lối sống con người Việt
Nam và Tư tưởng chính trị xã hội của Nho Gia và Pháp Gia của Nguyễn
Minh Nhựt….. và nhiều bài viết được đăng tải trên các báo, tạp chí như: Tạp
chí nghiên cứu Tôn giáo, Tạp chí Công tác tôn giáo, Tạp chí thông tin khoa
học xã hội, Tạp chí Triết học…. được các học giả đánh giá cao.
Trong các tác phẩm kể trên, khi đề cập và phân tích giáo lý của Phật
giáo và ảnh hưởng của nó đến đời sống xã hội đều có những phân tích và chỉ
ra một số nội dung cơ bản của nhân sinh quan Phật giáo, đồng thời cũng đều
có đề cập đến Tứ diệu đế.
Điểm qua tình hình nghiên cứu cho thấy những công trình nghiên cứu ở
các mảng lĩnh vực khác nhau, nhưng ít nhiều đều đã bàn đến những nội dung
cơ bản của triết học Phật giáo trong đó có vấn đề nhân sinh quan. Tuy nhiên,
những công trình riêng biệt nghiên cứu về nhân sinh quan Phật giáo thể hiện
qua Tứ diệu đế chưa nhiều và có hệ thống. Đây là hướng nghiên cứu chính mà
luận văn muốn tập trung vào.
3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn.

8


Mục đích:
Luận văn trình bày một cách hệ thống quan niệm về nhân sinh quan
Phật giáo thể hiện trong giáo lý Tứ diệu đế và đánh giá giá trị của quan điểm

này.
Nhiệm vụ:
Để thực hiện được mục đích nêu trên, luận văn có nhiệm vụ:
- Hệ thống hoá một số khái quát chung về Nhân sinh quan Phật giáo và
Tứ diệu đế.
- Phân tích nội dung nhân sinh quan Phật giáo thể hiện trong Tứ diệu đế
và đánh giá giá trị của những quan điểm này.
4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu.
Cơ sở lý luận:
Luận văn dựa trên quan điểm của Chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng
Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước ta về
tôn giáo nói chung và Phật giáo nói riêng.
Phương pháp nghiên cứu:
Tác giả luận văn dùng phương pháp nghiên cứu của Tôn giáo học, triết
học như: phân tích, tổng hợp, lôgic, lịch sử, khái quát hóa, trừu tượng hóa.
5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu.
Đối tượng nghiên cứu:
Luận văn nghiên cứu về Nhân sinh quan Phật giáo và những giá trị của
nó.

9


Phạm vi nghiên cứu:
Luận văn nghiên cứu những biểu hiện của Nhân sinh quan Phật giáo
qua Tứ diệu đế, trong đó tập trung phân tích quan niệm về nỗi khổ của đời
người, về giải thoát và Niết bàn và đánh giá giá trị của các quan điểm này
thông qua những ảnh hưởng của nó trên một số lĩnh vực cơ bản của đời sống
xã hội như: đạo đức, lối sống ở Việt nam trong giai đoạn hiện nay.
6. Đóng góp của luận văn.

- Luận văn góp phần hệ thống hoá những nội dung cơ bản trong nhân
sinh quan Phật giáo được thể hiện qua giáo lý Tứ diệu đế, qua đó làm rõ thêm
những giá trị tư tưởng triết học của giáo lý Phật giáo.
Luận văn cung cấp nguồn tư liệu để làm tài liệu tham khảo cho việc
học tập, nghiên cứu của sinh viên, học viên ngành Tôn giáo học, Triết học, và
những nghiên cứu liên quan đến Phật giáo.
7. Bố cục luận văn.
Ngoài phần mở đầu, kết thúc và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung
luận văn gồm 2 chương 7 tiết.

10


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Ban Hoằng pháp Trung ương (2008), Phật học cơ bản, Nxb. Tôn giáo.
2. Bộ Giáo dục và đào tạo (2006), Giáo trình Triết học (dùng cho học viên
cao học và nghiên cứu sinh không thuộc chuyên ngành triết học), Nxb,
Lý luận Chính trị Hà Nội.
3. Bukkyo Dendo Kyokai (2012), Lời dạy của Thích Ca Mâu Ni Phật,
Nxb. Tôn giáo.
4. Nguyễn Duy Cần – Thu Giang (1992), Phật học tinh hoa, Nxb. Tp. Hồ
Chí Minh.
5. Thích Minh Châu việt dịch (1993), Đại Tạng Kinh Việt Nam, Kinh
Trung Bộ I, II, III, Đế Phân Biệt Tâm Kinh, Viện nghiên cứu Phật học
Việt nam ấn hành.
6. Thích Minh Châu việt dịch (1992), Đại Tạng Kinh Việt Nam, Kinh
Tương Ưng V, Viện nghiên cứu Phật học Việt Nam ấn hành.
7. Thích Minh Châu (1995), Những lời Đức Phật dạy về hòa bình và giá
trị con người, Viện nghiên cứu Phật học Việt Nam.
8. Thích Minh Châu (1996), Chính pháp và Hạnh phúc, Nxb. Tp. Hồ Chí

Minh.
9. Thích Minh Châu dịch (2000), Kinh Trường A Hàm, Tập 2, Nxb Tôn
giáo Hà Nội.
10.Thích Minh Châu (1999), Hãy tự mình thắp đuốc lên mà đi, Nxb Thành
phố Hồ Chí Minh.
11.Doãn Chính (1997), Tư tưởng giải thoát trong triết học Ấn Độ, Nxb.
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
12.Diane Morgan (2006), Triết học và Tôn giáo phương đông, Nxb Tôn
giáo.

11


13. Nguyễn Đăng Duy (1999), Phật giáo với Văn hóa Việt Nam, Nxb. Văn
hóa Thông tin, Hà Nội.
14.Đại học Quốc gia Hà Nội (2008), Một số chuyên đề về những nguyên lý
cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lê nin, Tập 1, Nxb. Lý luận chính trị Hà
Nội.
15.Nguyễn Phương Đông (1996), Quan niệm của tôi về cuộc đời của Đức
Phật Thích Ca Mâu Ni, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
16.Lê Quý Đức và Hoàng Chí Bảo (chủ biên 2007), Văn hóa Đạo đức ở
nước ta hiện nay vấn đề và giải pháp, Nxb. Văn hóa Thông tin Hà Nội.
17.Đức Đạt- Lai Lạt Ma XIV (2012), Tứ Diệu Đế, Nxb Tôn giáo.
18.Garma C.C.Chang (2009), Triết học Phật giáo Hoa Nghiêm Tông, Nxb.
Hà Nội.
19.Thích Mãn Giác (2007), Lịch sử Triết học Ấn Độ, Nxb. Văn hóa Sài
Gòn.
20.Thích Nguyên Hạnh (2008), Tôn giáo khái niệm và lịch sử, Nxb. Tôn
giáo.
21.Thích Nhất Hạnh (1996), Đông phương lý luận học, Nxb. Hương Quê,

Sài Gòn.
22.Nguyễn Hùng Hậu (2002), Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam,
Nxb. Khoa học Xã hội Hà Nội.
23.Nguyễn Duy Hinh (2001), Triết học Phật giáo, Nxb. Văn hóa Thông
tin, Hà Nội.
24.Thích Thiện Hoa (2005), Tám quyển sách quý, Nxb. Tôn giáo.
25.Thích Thiện Hoa (1992), Phật học phổ thông – Quyển 1 & 2, Nxb. Tp.
Hồ Chí Minh.
26.Du Minh Hoàng (1954), Nhân sinh quan mới, (Trần Quang dịch), Nxb.
Sự Thật, Hà Nội.

12


27.Jean Francois Revel & Matthieu Ricard – Trịnh Xuân Thuận (2008),
Đối thoại giữa Triết học và Phật giáo, (Hồ Hữu Hưng dịch), Nxb. Văn
hóa Thông tin.
28.Kimura Taiken, Thích Quảng Độ dịch (1969), Nguyên thủy Phật giáo
tư tưởng luận, Ban Tu thư Đại học Vạn hạnh Sài gòn.
29.Khantipalo (2007), Tìm hiểu đạo Phật, (Thích Chơn Thiện dịch), Nxb.
Văn hóa Sài Gòn.
30.Vũ Khiêu (đồng chủ biên 1995), Phương pháp luận về vai trò của văn
hóa trong phát triển, Nxb, Khoa học xã hội Hà Nội.
31.Đặng Thị Lan (2006), Đạo đức Phật giáo với Đạo đức người Việt Nam,
Nxb, Đại học Quốc gia Hà Nội.
32.Nguyễn Lang (1994), Việt Nam Phật giáo sử luận, tập I, Nxb Văn học
Hà Nội.
33.Vũ Tự Lập (1991), Văn hóa và cư dân đồng bằng sông Hồng, Nxb.
Khoa học Xã hội Hà Nội.
34.Mác – Ăng ghen (1995), Toàn tập, Nxb. Sự Thật, Hà Nội.

35.Hồ Chí Minh (2000), Toàn tập, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
36.Nàrada Thera (1999), Đức Phật và Phật pháp, (Phạm Kim Khánh dịch)
Nxb. Tp. Hồ Chí Minh.
37.Nyanàtiloka Maha Thera (1995), Kinh Chuyển Pháp Luân, (Huỳnh Văn
Niệm soạn dịch), Thành hội Phật giáo Tp. Hồ Chí Minh ấn hành.
38.Nguyễn Minh Ngọc (2009), Phật giáo dân gian: Triết lý từ bi và tinh
thần nhập thế của Phật giáo Việt Nam, Tín ngưỡng tôn giáo và xã hội
dân gian, Nguyễn Hồng Dương – Phùng Đạt Văn (chủ biên), Nxb. Từ
điển Bách Khoa, Hà Nội.
39.Nhân sinh quan Cộng sản chủ nghĩa (tài liệu học tập cho cán bộ trường
Đảng cơ sở - 1964). Thư viện Quốc gia, Hà Nội. Mã ký hiệu
VV.641054.

13


40.Đào Nguyên, (Phật lịch 2544) Kinh Phương Quảng Đại Trang
Nghiêm, Tập văn Phật đản.
41.Thích Thánh Nghiêm (2000), Phật học quần nghi, Thích Minh Quang
dịch, Nxb Tôn giáo.
42. O.O. Rozenberg (1990), Ngô Văn Doanh và Nguyễn Hùng Hậu, Phật
giáo những vấn đề triết học, TTTL Phật học Việt Nam, Hà Nội.
43.Nguyễn Hồng Phong (1993), Tìm hiểu tính cách dân tộc, Nxb. Khoa
học Hà Nội.
44.Phùng Hữu Phú (chủ biên 1997), Hồ Chí Minh với Phật giáo Việt Nam
(1945 – 1969), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
45.Thích Đạo Quang (1996), Đại cương Triết học Phật giáo, Nxb. Thuận
Hóa, Huế.
46.Thích Đạo Quang (không rõ năm xuất bản), Đại cương Triết học Phật
giáo,Nxb Hương Sen.

47.Tuệ Sĩ (dịch 1970), Triết học về tính không, Nxb. An Tiêm, Sài Gòn.
48.Thích Tuệ Sĩ dịch, Kinh Trung A Hàm, .
49.Thích Thiện Siêu (1993), Kinh pháp cú, Viện Nghiên cứu Phật học.
50.Thích Phụng Sơn (1995), Những nét văn hóa của đạo Phật, Viện
nghiên cứu Phật học Việt Nam ấn hành.
51.Lưu Vô Tâm (2005), Phật học khái lược, Nxb. Tôn giáo.
52.Việt Tân (2001), Từ điển tiếng việt, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
53.Thích Thanh Từ (2005), Bước đầu học Phật, Nxb. Tôn giáo.
54.Từ điển Triết học (1986), Nxb. Tiến bộ, Matxcơva.
55.Tôn giáo và đời sống hiện đại, Tập I & III, Chuyên đề thông tin Khoa
học xã hội Hà Nội.
56.Vũ Tình (1998), Đạo đức học Phương Đông cổ đại, Nxb. Chính trị
quốc gia.
57.Vân Thanh (1974), Lược khảo Phật giáo sử Việt Nam, Sài Gòn.
58.Thích Mật Thể (1971), Phật giáo khái luận, Nxb. Minh Đức, Đà Nẵng.

14


59.Trần Ngọc Thêm (1997), Tìm hiểu bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb. Tp.
Hồ Chí Minh.
60.Trần Ngọc Thêm (1997), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb. Giáo dục.
61.Thích Chơn Thiện (1999), Phật học khái luận, Nxb. Thành phố Hồ Chí
Minh.
62.Thích Chơn Thiện (1999), Lý thuyết nhân tính qua kinh Pali, Nxb.
Thành phố Hồ Chí Minh.
63.Thích Tâm Thiện (1998), Tìm hiểu nhân sinh quan Phật giáo, Nxb. Tp.
Hồ Chí Minh.
64.Ấn Thuận, Phân viện nghiên cứu Phật học Việt Nam (2007), Con
đường thành Phật, Nxb. Tôn giáo.

65.Nguyễn Đăng Thục (1997), Lịch sử triết học phương Đông, Nxb. Tp.
Hồ Chí Minh.
66.Nguyễn Tài Thư (1997), Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và tôn giáo
đối với con người Việt Nam hiện nay, Nxb. Chính trị quốc gia.
67.Nguyễn Tài Thư chủ biên (1988), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Nxb
Khoa học Xã hội Hà Nội.
68.Trung tâm tư liệu Phật học- Bồ Đề Tân Thanh (2003), Con Đường Giải
Thoát (giáo lý Phật giáo cơ bản), Nxb Văn hóa Thông Tin Hà Nội.
69.Huỳnh Khái Vinh (chủ biên 2001), Một số vấn đề về lối sống, đạo đức
chuẩn giá trị xã hội, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
70.Viện nghiên cứu Tôn giáo (1994), Về Tôn giáo Tập 1, Nxb. Khoa học
xã hội, Hà Nội.
71.Viện Triết học (1998), Mấy vấn đề Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt
Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.
72.Walpola Rahula (2000), Đức Phật đã dạy những gì, (Thích nữ Trí Hải
dịch, Thích Minh Châu giới thiệu), Nxb. Tôn giáo.
73.Walpola Rahula (2011), Tư tưởng Phật học, (Thích nữ Trí Hải dịch),
Nxb. Phương Đông.

15


74.Walpola Rahula (1999), Lời giáo huấn của Phật đà”, do Ngô Đức Thọ
dịch, Nxb Tôn giáo Hà Nội.
75.Nguyễn Thanh Xuân (2009), Một số tôn giáo ở Việt nam, Nxb Tôn giáo
Hà Nội.

16