Thơ bà huyện thanh quan trong tiến trình thơ nôm đường luật việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

PHẠM THU NGA

THƠ BÀ HUYỆN THANH QUAN TRONG TIẾN
TRÌNH THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT VIỆT NAM

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam

Hà Nội-2014
1


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

PHẠM THU NGA

THƠ BÀ HUYỆN THANH QUAN TRONG TIẾN
TRÌNH THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT VIỆT NAM

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 01 21
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. Trần Ngọc Vƣơng

Hà Nội-2014
2

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự
hướng dẫn khoa học của Giáo sư – Tiến sỹ Trần Ngọc Vương. Đề tài không
trùng lặp với bất cứ công trình khoa học nào. Những vấn đề trình bày trong luận
văn này là kết quả do chúng tôi nghiên cứu, bảo đảm tính trung thực. Tôi xin
hoàn toàn chịu trách nhiệm trước những luận điểm khoa học nêu ra trong công
trình này.
Tác giả luận văn

Phạm Thu Nga

3


LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới GS.TS Trần
Ngọc Vương, người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn em trong quá trình học
tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Em chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong bộ môn Văn học Việt
Nam và Khoa Văn học, Phòng quản lí khoa học trường Đại học Khoa học
Xã hội và Nhân văn đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ em trong quá
trình học tập và nghiên cứu.
Cảm ơn gia đình, bạn bè đã tạo diều kiện động viên, giúp đỡ tôi trong
suốt thời gian qua.
Hà Nội, tháng 12 năm 2014
Người viết

Phạm Thu Nga

4


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 7
1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 7
2. Mục đích và phạm vi nghiên cứu ............................................................... 7
3. Lịch sử vấn đề .............................................................................................. 8
4. Phƣơng pháp nghiên cứu.............................. Error! Bookmark not defined.
5. Cấu trúc luận văn .......................................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 1: KHÁI QUÁT TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA THƠ NÔM
ĐƢỜNG LUẬT VIỆT NAM ............................ Error! Bookmark not defined.
1.1. Khái niệm thơ Nôm Đƣờng luật ............... Error! Bookmark not defined.
1.2. Điều kiện hình thành và phát triển của thơ Nôm Đƣờng luật ..... Error!
Bookmark not defined.
1.2.1. Về ngôn ngữ và thể loại ........................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Tiền đề văn hóa tư tưởng ......................... Error! Bookmark not defined.
1.3. Tiến trình phát triển của thơ Nôm Đƣờng luật..... Error! Bookmark not
defined.
1.3.1. Giai đoạn hình thành. .............................. Error! Bookmark not defined.
1.3.2. Giai đoạn phát triển ................................. Error! Bookmark not defined.
1.3.3. Giai đoạn phát triển ở đỉnh cao ............... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2: ĐÓNG GÓP CỦA THƠ BÀ HUYỆN THANH QUAN
TRONG TIẾN TRÌNH THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT VIỆT NAM VỀ
PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG........................... Error! Bookmark not defined.
2.1. Bà Huyện Thanh Quan – con ngƣời và di văn ...... Error! Bookmark not
defined.
2.1.1. Con người và cuộc đời. ............................ Error! Bookmark not defined.
2.1.2. Vấn đề văn bản thơ Bà Huyện Thanh Quan. ...... Error! Bookmark not

defined.
5


2.2. Thơ Bà Huyện Thanh Quan trong tiến trình thơ Nôm Đƣờng luật
Việt Nam............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Về hệ thống chủ đề - đề tài ...................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Về cảm hứng chủ đạo và hình tượng cơ bản........ Error! Bookmark not
defined.
Chƣơng 3: ĐÓNG GÓP CỦA THƠ BÀ HUYỆN THANH QUAN
TRONG TIẾN TRÌNH THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT VIỆT NAM VỀ
PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT .................... Error! Bookmark not defined.
3.1. Về hệ thống ngôn ngữ nghệ thuật .............. Error! Bookmark not defined.
3.1.1. Hệ thống ngôn ngữ gần với Đường thi ... Error! Bookmark not defined.
3.1.2. Hệ thống ngôn ngữ dân tộc ..................... Error! Bookmark not defined.
3.2. Về hệ thống kết cấu Đƣờng luật và nhịp điệu thơ. Error! Bookmark not
defined.
3.2.1. Hệ thống kết cấu Đường luật. ................. Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Nhịp điệu thơ ............................................ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN ........................................................ Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 11

6


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Từ lâu, Đường Thi vẫn được coi là thành tựu tiêu biểu của thơ ca cổ điển
Trung Quốc. Ảnh hưởng của thơ Đường rộng khắp các nền văn hóa Đông Á,
trong đó có Việt Nam. Có người cho rằng người Việt bắt chước làm thơ Đường

giống như người Trung Hoa đã làm bởi ở Việt Nam thời xưa, thông qua thi cử
mọi nhà Nho đều có thể làm thơ Đường luật. Thật ra khi tiếp nhận, các nhà thơ
Việt đã chuyển hóa nó thành của riêng mình, nghĩa là tiếp nhận với tinh thần độc
lập, sáng tạo, làm cho thơ Nôm Đường luật thấm đượm tinh thần dân tộc.
Nghiên cứu thơ Nôm Đường luật, trong hoàn cảnh hiện nay, khi mà việc bảo tồn,
chấn hưng, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là hết sức cấp thiết, lại trở thành
quan trọng.
Bà Huyện Thanh Quan được đánh giá là một trong những thi sĩ làm thơ
Nôm Đường luật hay nhất ở Việt Nam. Đã có không ít bài viết về Bà Huyện
Thanh Quan và thơ ca của bà, nhưng mỗi người lại đánh giá theo một cách khác
nhau, đồng thời, vẫn thiếu những công trình nghiên cứu chuyên sâu về nữ tác gia
này. Với đề tài này, chúng tôi hi vọng sẽ làm nổi bật được vẻ đẹp cũng như đóng
góp của thơ Bà Huyện Thanh Quan trong lịch sử văn học nói chung và với thơ
Nôm Đường luật nói riêng.
2. Mục đích và phạm vi nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Luận văn hướng vào giải quyết những vấn đề sau:
- Tìm hiểu vị trí của thơ bà Huyện Thanh Quan trong tiến trình thơ Nôm
Đường luật cũng như trong thơ ca trung đại
- Những thành tựu và đóng góp của bà Huyện Thanh Quan vào sự phát
triển của thơ Nôm Đường luật và văn học dân tộc

7


2.2. Phạm vi nghiên cứu
Do vấn đề tác quyền của một số văn bản thơ bà Huyện Thanh Quan vẫn
chưa được thống nhất nên việc giới hạn phạm vi nghiên cứu cũng chỉ ở mức độ
tương đối. Chúng tôi quyết định nghiên cứu tất cả những bài thơ được coi là của
Bà Huyện Thanh Quan. Về sách chữ Nôm chúng tôi lựa chọn cuốn Quốc văn

tùng kí. Cuốn sách này do Nguyễn Văn San, hiệu là Hải Châu Tử, người xã Đa
Ngưu, huyện Văn Giang (tỉnh Hải Hưng trước đây) - một nhà sưu tầm sống vào
khoảng thời Tự Đức (1848-1833) biên soạn. Trong cuốn sách này ông cho biết
Bà Huyện Thanh Quan để lại 6 bài thơ. Về sách quốc ngữ chúng tôi lựa chọn hai
cuốn: Văn đàn bảo giám do Trần Trung Viên biên soạn (theo cuốn sách này thì
Bà Huyện Thanh Quan còn lại bảy bài thơ, hai đôi câu đối) và cuốn Hợp tuyển
thơ văn Việt Nam tập III, NXB Văn học, Hà Nội, 1978 mà ở đây các soạn giả
cho biết nữ sĩ có sáu bài thơ Nôm Đường luật.
3. Lịch sử vấn đề
3.1. Vấn đề thơ Nôm Đƣờng luật
Đây không phải là một vấn đề xa lạ vì đã có nhiều công trình nghiên cứu
về sự hình thành và phát triển của thể loại văn học có truyền thống lâu đời này.
Theo dõi lịch sử của việc nghiên cứu thơ Nôm Đường luật, chúng tôi nhận thấy
có ba hướng chính :
- Nghiên cứu thơ Nôm Đường luật trong quá trình nghiên cứu chung về
nền văn chương chữ Nôm.
- Nghiên cứu thơ Nôm Đường luật như là bộ phận trong mối liên quan với
tổng thể là tác phẩm, tác giả.
- Nghiên cứu thơ Nôm Đường luật trong sự giao lưu với văn học Trung
Quốc.
3.1.1. Nghiên cứu thơ Nôm Đường luật trong quá trình nghiên cứu
chung về nền văn chương chữ Nôm.
Vào đầu thế kỷ XX, có cuốn Quốc văn tùng ký, do Nguyễn Văn San, hiệu
Hải Châu Tử biên soạn bằng chữ Nôm. Ông đã tập hợp và phân loại thơ văn,
trong đó có thơ Nôm Đường luật. Khi nói về các sáng tác Nôm, ông có nhận xét
8


“Ấy là lối văn chương nước ta, non sông tinh tú vẽ ra biết bao nhiêu nhân tài chứ
không đâu được thế vậy”. Vào những năm cuối thập kỷ thứ hai, Đông Châu

Nguyễn Hữu Tiến (1875 - 1941) biên soạn Cổ xúy nguyên âm, quyển 1 năm
1916 và quyển 2 năm 1918. Trong lời Tựa, ông viết “lối văn chương Nôm nước
mình (...) thể cách cũng chẳng khác chi văn Tàu mà lại có lối đặc biệt riêng của
ta vậy” [69, 13]. Cũng năm 1918, Phan Kế Bính (1875 - 1921) viết Việt Hán văn
khảo. Đây là “công trình nghiên cứu, biên khảo và dịch thuật có giá trị về nghệ
thuật văn chương(...) gồm 8 tiết, trong đó dành 5 tiết để nghiên cứu nguồn gốc,
nguyên lý văn chương, các thể loại văn học và(...)” [85-II, 19]. Năm 1943, cuốn
Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm xuất hiện lần đầu. Trong công
trình này, tác giả có đề cập đến các thể văn. Ông nhận định về thơ Đường luật
như sau: “Thơ Nôm ta làm theo phép tắc thơ tàu, mà âm thanh tiếng ta cũng
tương tự tiếng Tàu (cũng là thứ tiếng đan âm và cũng chia làm tiếng bằng tiếng
trắc) nên thi pháp của ta tức là thi pháp của Tàu và các niêm luật của thơ ta cũng
phỏng theo thơ Tàu cả” [16, 122]. Rõ ràng cách nhìn của tác giả là có hạn chế.
Tuy nhiên, từ sự phân tích, tác giả cũng đã rút được một số kết luận quan trọng,
chẳng hạn “Văn Nôm của ta về thế kỷ thứ XIX, so với trước, thật có tiến bộ
nhiều (...) các thể thơ, hát nói, song thất, lục bát đều có phần khởi sắc và các văn
sĩ ta đã nhiều khi thoát ly cái ảnh hưởng của thơ văn Tàu mà diễn đạt tư tưởng,
tính tình một cách thành thực để sáng tạo một nền văn đặc biệt của dân tộc ta”
[16, 399]. Năm 1953, Thanh Lãng viết Văn chương chữ Nôm, ông đã chia quá
trình phát triển của văn chương chữ Nôm ra làm ba thời kỳ là khá hợp lý: phôi
thai thời đại (1225 - 1430), phát đạt thời đại (1430 - 1750) và toàn thịnh thời đại
(1750 - 1900). Tuy nhiên, trong cái nhìn của tác giả dường như chưa nhìn thấy vị
trí xứng đáng của thơ Nôm bên cạnh truyện Nôm. Nhìn chung những công trình
trên chỉ vận dụng thi luật học Trung Quốc để tìm hiểu thơ Nôm Đường luật.
3.1.2. Nghiên cứu thơ Nôm Đường luật như là bộ phận trong mối liên
quan với tổng thể là tác phẩm, tác giả
Hướng nghiên cứu này góp phần khám phá về thơ Nôm và cả thơ Hán luật
Đường như chuyên khảo Thi hào Nguyễn Khuyến, đời và thơ do Nguyễn Huệ
9

Chi chủ biên. Lê Chí Dũng trong bài viết Sáng tạo trong thơ Đường luật đã
khẳng định “Trong thơ Nôm Nguyễn Khuyến, về mặt thể tài, nhà thơ thành công
cả trong thơ luật Đường, cả trong thơ lục bát, song thất lục bát, hát nói và câu
đối, nhưng thơ luật Đường quả đã có vị trí nổi bật, xét về phương diện đặc trưng
cho phong cách của ông cũng như mặt thống kê định lượng” [4, 268]. Trong
cuốn sách Tính cách Việt Nam trong thơ Nôm luật Đường, Lê Chí Dũng cũng
khẳng định: “Tài năng của Nguyễn Khuyến là ở chỗ ông chiếm lĩnh được thơ
Đường luật, chiếm lĩnh được quan niệm “thi trung hữu họa”, chiếm lĩnh được
khả năng đạt tới đỉnh cao trong sự hòa trộn tài tình hình ảnh sự vật khách quan
và tình cảm gắn bó với quê hương đất nước” [8, 107]. Trong chuyên đề sau đại
học Thơ Hồ Xuân Hương, Lê Trí Viễn đã chỉ ra 7 phong cách Xuân Hương trong
phong cách thể loại xét từ cấp độ xây dựng hình tượng với cả một hệ thống ngôn
ngữ tương ứng và từ phương diện cấu trúc của thể thơ. Đặng Thanh Lê cũng đã
đặt những bài thơ Hồ Xuân Hương trong sự phát triển của dòng thơ Nôm Đường
luật, phác họa một số nét cơ bản trong sự vận động của thể loại, đồng thời nêu
bật những đóng góp của Hồ Xuân Hương về cảm hứng và bút pháp nghệ thuật.
Dựa vào quan điểm thi pháp học của Jakobson, Đỗ Đức Hiểu đã tìm hiểu ý nghĩa
thơ Nôm Đường luật của Hồ Xuân Hương từ cấu trúc biểu đạt trong bài Thế giới
thơ Nôm Hồ Xuân Hương và ông kết luận “Hồ Xuân Hương sáng tạo một phong
cách thơ Đường luật mới” [22, 87]. Nhìn chung những công trình này có nhiều
gợi ý đáng kể cho luận văn của chúng tôi.
3.1.3. Nghiên cứu thơ Nôm Đường luật trong sự giao lưu với văn học
Trung Quốc
Hướng nghiên cứu này thường sử dụng thao tác so sánh với Đường thi
hoặc văn học, văn hóa Trung Quốc để tìm ra những nét đặc thù dân tộc. Bài viết
sớm nhất có lẽ là bài Mối quan hệ mật thiết giữa văn học Việt Nam và văn học
Trung Quốc của Đặng Thai Mai. Ông cho rằng “Ngay trong lúc họ vận dụng thể
văn và văn tự Trung Quốc để biểu hiện tình cảm và tư tưởng của họ, nhiều nhà
thơ chúng ta vẫn luôn luôn cố gắng bảo vệ đặc sắc của dân tộc và cá tính của con

người sáng tác”. Tuy nhiên, ông đã không chỉ ra chỗ đặc sắc, nét riêng ấy, lại
10


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phan Kế Bính (1938), Việt Hán văn khảo, NXB Nam Ký, Hà Nội.
2. Nguyễn Sĩ Cẩn (1984), Mấy vấn đề phương pháp dạy thơ văn cổ Việt Nam,
NXB GD, Hà Nội.
3. Nguyễn Tài Cẩn (1985), Một số vấn đề về chữ Nôm, NXB Đại học và trung
học chuyên nghiệp, Hà Nội.
4. Nguyễn Huệ Chi (chủ biên) (1992), Thi hào Nguyễn Khuyến, đời và thơ
(chuyên khảo), NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.
5. Trương Chính (1978), Sổ tay văn hóa Việt Nam, NXB Văn hóa, Hà Nội.
6. Trương Chính, Cha ông ta đã vận dụng các thể loại văn học Trung Quốc như
thế nào vào thơ Nôm?, Tạp chí Văn học số 2, 1973.
7. Xuân Diệu (1998), Các nhà thơ cổ điển Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội.
8. Lê Chí Dũng (2001), Tính cách Việt Nam qua thơ Nôm Đường luật, NXB
Văn học, Hà Nội
9. Trần Quang Dũng (2008), Sự vận động và phát triển của thơ Nôm Đường
luật theo hướng kế thừa, tiếp biến và sáng tạo với Đường luật Hán trên tinh
thần dân tộc hóa, dân chủ hóa thể loại,
/>10. Sở Cuồng Lê Dư (1929), Nữ lưu văn học, NXB Đông Tây, Hà Nội.
11. Trần Thanh Đạm (1995), Sự chuyển tiếp của văn chương Việt Nam thời kì
hiện đại (chuyên đề) ĐH Sư phạm TP Hồ Chí Minh.
12. Lê Qúy Đôn (1957), Lược thảo lịch sử văn học Việt Nam (Tập II)
13. Nguyễn Thị Bích Hải (1995), Thi pháp thơ Đường, NXB Thuận Hóa, Huế.
14. Nguyễn Thị Bích Hải (2003), Giáo trình thi pháp thơ Đường, NXB Giáo
dục, Hà Nội.

11

15. Đỗ Thị Hảo (2010), Các nữ tác gia Hán Nôm Việt Nam, NXB Khoa học Xã
hội, Hà Nội.
16. Dương Quảng Hàm (1950), Việt Nam văn học sử yếu, Bộ Quốc gia Giáo dục
xuất bản.
17. Dương Quảng Hàm (1943), Việt Nam văn học sử yếu, NXB Nha học chính
Đông – Pháp.
18. Dương Quảng Hàm (1968), Văn học Việt Nam, Bộ GD (Sài Gòn), Trung
tâm học liệu tái bản.
19. Dương Quảng Hàm (1933), Quốc văn trích diễm, NXB Tân Dân, Hà Nội.
20. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi, Từ điển thuật ngữ Văn học,
NXB GD, Hà Nội, 1992.
21. Hồ Sĩ Hiệp (1997), Bà Huyện Thanh Quan, Nguyên Gia Thiều, Đặng Trần
Côn, Phan Huy Ích, NXB Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh
22. Đỗ Đức Hiểu (1993), Đổi mới phê bình văn học, NXB KHXH – NXB Mũi
Cà Mau.
23. Trần Đình Hượu (1995), Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại, NXB
Văn hóa – Thông tin, Hà Nội.
24. Đinh Gia Khánh (1964), Văn học cổ Việt Nam, tập I, NXB GD, Hà Nội.
25. Đinh Gia Khánh (chủ biên) (2008), Văn học Việt Nam (thế kỉ X – nửa đầu
thế kỉ XVIII), NXB Giáo dục, Hà Nội.
26. Trần Trọng Kim (1949), Việt thi, NXB Tân Việt, Sài Gòn.
27. Hải Nam Đoàn Như Khuê (1927), Cảo thơm toàn tập, NXB Quảng Thịnh,
Hà Nội.
28. Đinh Trọng Lạc (1993), Phong cách Tiếng Việt, NXB GD, Hà Nội.
29. Thanh Lãng (1953), Văn chương chữ Nôm, Phong trào Văn hóa xuất bản,
Sài Gòn.
30. Đặng Thanh Lê (1990), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII nửa đầu thế
kỉ XIX, NXB GD, Hà Nội.

31. Ngô Sĩ Liên (1967), Đại Việt sử kí toàn thư, tập II, NXB KHXH tái bản, Hà
Nội.
12


32. Nguyễn Lộc (2009), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII - hết thế kỉ
XIX, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội
33. Nguyễn Lộc (1995), Văn học Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỉ XVIII đến
nửa đầu thế kỉ XIX, TTĐTTX Đại học Huế xuất bản.
34. Nguyễn Lộc (2004), Từ điển văn học (bộ mới), NXB Thế giới, Hà Nội.
35. Phạm Luận (2012), Quốc âm thi tập/ Nguyễn Trãi, NXB Giáo dục, Hà Nội.
36. Đặng Thai Mai, Mối quan hệ lâu đời và mật thiết giữa văn học Việt Nam và
văn học Trung Quốc, Nghiên cứu văn học số 7/ 1961.
37. Long Điền Nguyễn Văn Minh, Bài Văn hành công khí, trang 9 và 10, Tri tân
số 28 tháng 12 – 1941
38. Bùi Ngọc Minh, Đặc điểm tiếng cười trong thơ Nôm truyền tụng thuộc hiện
tượng Hồ Xuân Hương
/>98%3Ac-im-ting-ci-trong-th-nom-truyn-tng-thuc-hin-tng-h-xuanhng&catid=63%3Avn-hc-vit-nam&Itemid=106&lang=vi
39. Bùi Ngọc Minh, Vấn đề "Dâm tục” trong thơ Nôm truyền tụng thuộc hiện
tượng Hồ Xuân Hương, />40. Bùi Ngọc Minh, Vấn đề tiểu sử Hồ Xuân Hương, hiện tượng giao thoa giữa
văn hóa bác học và folklore, />41. Nguyễn Đăng Na (Chủ biên) (2013), Văn học trung đại Việt Nam, NXB Đại
học Sư phạm, Hà Nội.
42. Lạc Nam (1993), Tìm hiểu các thể thơ, từ thơ cổ phong đến thơ luật, NXB
Văn học, Hà Nội.
43. Phan Ngọc, Suy nghĩ về thể loại thơ song thất lục bát, Tạp chí Sông Hương
số 9/1984.
44. Phan Ngọc (1991), Mẹo giải nghĩa từ Hán Việt, NXB Đà Nẵng.
45. Phan Ngọc (2009), Mẹo giải nghĩa từ Hán Việt, NXB KHXH, Hà Nội.
13

46. Nguyễn Văn Ngọc (2000), Nam thi hợp tuyển, NXB Văn hóa Thông tin, Hà
Nội.
47. Phạm Thế Ngũ (1965), Việt Nam văn học sử giản ước tân biên tập II, Quốc
học tùng thư xuất bản, Sài Gòn
48. Bùi Văn Nguyên, Thử tìm tên thật của Bà Huyện Thanh Quan, Tạp chí
NCVH, số 12 (36), tháng 12/1962
49. Nguyễn Khắc Phi, Trần Đình Sử (1997), Mấy vấn đề về thi pháp thơ Đường,
NXB Đà Nẵng, Đà Nẵng.
50. Nguyễn Đình Phúc (2013), Thi pháp thơ Đường, NXB Đại học Quốc gia TP
Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh.
51. Nguyễn Thanh Phúc, Thơ Nôm Đường luật (Từ Hồ Xuân Hương đến Trần
Tế Xương), Luận án Phó tiến sĩ khoa học ngữ văn.
52. Nguyễn Tường Phượng, Bùi Hữu Sủng, Văn học sử Việt Nam tiền bán thế kỉ
XIX,
53. Vũ Tiến Quỳnh – Khánh Hòa (1991), Bà Huyện Thanh Quan, Đoàn Thị
Điểm, Nguyễn Gia Thiều: Tuyển chọn và trích dẫn những bài phê bình, bình
luận văn học của các nhà văn, nghiên cứu Việt Nam và thế giới, Nxb Tổng
hợp Khánh Hòa
54. Vũ Tiến Quỳnh (1999), Hồ Xuân Hương, Bà Huyện Thanh Quan, Sương
Nguyệt Anh: Tuyển chọn và trích dẫn những bài phê bình – bình luận văn
học của các nhà văn, nhà nghiên cứu Việt Nam, Nxb Văn nghệ Tp. Hồ Chí
Minh
55. Nguyễn Văn San, Quốc văn tùng ký (Kí hiệu AB 383 Thư viện thông tin
KHXH)
56. Trần Đình Sử (1993), Thi pháp học, Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí
Minh xuất bản.
57. Trần Đình Sử (1987), Lý luận văn học (3 tập), NXB GD, Hà Nội.
58. Trần Đình Sử (1995), Bình giảng tác phẩm văn học, NXB Giáo dục, Hà
Nội.

14


59. Trần Đình Sử (1999), Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam,
NXB Giáo dục, Hà Nội.
60. Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Kính, Trần Thị An (2010), Thi pháp học ở Việt
Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội.
61. Bùi Duy Tân, Vấn đề thể loại trong Văn học Việt Nam thời cổ, tạp chí Văn
học số 3 – 1976.
62. Bùi Duy Tân (1995), Văn học Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XVII
(Giáo trình), Đại học Huế.
63. Hoài Thanh, Hoài Chân (2005), Thi nhân Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội.
64. Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến (1918), Cổ xúy nguyên âm,cuốn 2, Đông kinh
ấn quán, Hà Nội
65. Bội Tỉnh (1995), Người đẹp Nghi Tàm: Cuộc đời và thơ bà Huyện Thanh
Quan, Nxb Giáo dục
66. Chu Quang Tiềm (1991), Tâm lý Văn nghệ - Khổng Đức Đinh Tấn Dung
dịch, NXB TP. HCM.
67. Trần Thị Băng Thanh, Thơ Bà Huyện Thanh Quan – niềm vui và nỗi buồn,
Tạp chí Nghiên cứu văn học, SỐ 1(247), tháng 1&2/1991
68. Doãn Kế Thiện (1959), Cổ tích và thắng cảnh Hà Nội, NXB Văn hóa, Hà
Nội.
69. Lã Nhâm Thìn, Thơ Nôm Đường luật từ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi
đến thơ Hồ Xuân Hương, Luận án PTS. ĐHSP Hà Nội I, 1993.
70. Lã Nhâm Thìn (2002), Bình giảng thơ Nôm Đường luật, NXB Văn học, Hà
Nội
71. Trần Nho Thìn (2008), Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hoá,
NXB Giáo dục, Hà Nội
72. Đỗ Lai Thúy, Bà Huyện Thanh Quan, người đi dọc những Đèo Ngang,

/>73. Tảo Trang, Góp thêm tài liệu về tiểu sử và thơ văn Bà Huyện Thanh Quan,
Tạp chí NCVH, số 10(70), tháng 10/1965
74. Ngô Tất Tố (1943), Thivăn bình chú, Nha học chính Đông – Pháp xuất bản
15


75. Nguyễn Hùng Vĩ, Về bài thơ “Qua Đèo Ngang” – các dị bản, các vấn đề,
Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 4(386), tháng 4/2004
76. Trần Trung Viên (2004), Văn đàn bảo giám, NXB Văn học, Hà Nội.
77. Lê Trí Viễn (1995), Giáo trình tổng quan văn chương Việt Nam, TTDTTX
Đại học Huế xuất bản.
78. Lê Trí Viễn (1995), Đặc trưng của văn học trung đại Việt Nam (chuyên đề
NCS) ĐH Sư phạm TP. HCM.
79. Lê Trí Viễn (1982), Những bài giảng văn ở Đại học, NXB GD, Hà Nội.
80. Trần Ngọc Vương (chủ biên) (2007), Văn học Việt Nam thế kỉ X-XIX, những
vấn đề lí luận và lịch sử, NXB giáo dục, Hà Nội.
81. Trần Ngọc Vương (1999), Văn học Việt Nam dòng riêng giữa nguồn chung,
NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.
82. Trần Ngọc Vương (1999), Nhà nho tài tử và văn học Việt Nam, NXB Đại
học Quốc gia Hà Nội.
83. Trần Ngọc Vương (2010), Thực thể Việt nhìn từ các toạ độ chữ, NXB Tri
thức, Hà Nội
84. Nhiều tác giả (1978), Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, tập III, NXB Văn học,
Hà Nội.
85. Từ điển văn học (2 tập), tập I (1983), tập II (1984), NXB KHXH, Hà Nội.
86. Codier, Littérature annamite (Văn học Việt Nam) (1914), NXB Hà Nội –
Hải Phòng.
87. Likhatrôp, A.X, Thi pháp văn học Nga cổ xưa, NXB Văn học, Leeningrat,
1967. Bản dịch của Phan Ngọc, Đại học Tổng hợp Hà Nội, 1970.
88. Lisevich, I.S. (1993), Tư tưởng văn học Trung Quốc cổ xưa, Trần Đình Sử

dịch, NXB ĐHSP. Tp HCM.
89. Bakhtin, M. (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết, Phạm Vĩnh Cư dịch,
Trường viết văn Nguyễn Du xuất bản, Hà Nội.
90. Ôp-xi-a-nhi-cốp, M.F. (1987), Mỹ học Mác – Lê nin (tập I) – Phạm Văn
Bích dịch, NXB Văn hóa, Hà Nội.

16