Rèn luyện cho học sinh năng lực xác định và diễn đạt logic vận động của nội dung trong dạy học chương i, II phần di truyền học, sinh học 12 trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

PHAN QUỐC ANH

RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH NĂNG LỰC XÁC ĐỊNH
VÀ DIỄN ĐẠT LOGIC VẬN ĐỘNG CỦA NỘI DUNG TRONG
DẠY HỌC CHƢƠNG I, II PHẦN: DI TRUYỀN HỌC,
SINH HỌC 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC
(BỘ MÔN SINH HỌC)
MÃ SỐ: 60 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC THÀNH

HÀ NỘI 2014


MỤC LỤC
Lời cảm ơn ................................................................ Error! Bookmark not defined.
Danh mục các từ viết tắt .............................................................................................1
Danh mục các bảng ................................................... Error! Bookmark not defined.
Danh mục các đồ thị ................................................. Error! Bookmark not defined.
Danh mục các hình ................................................... Error! Bookmark not defined.
Mục lục ........................................................................................................................1
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................5
1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................5
2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................7

3. Nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................................................7
4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ........................................................................7
5. Phạm vi và giới hạn nghiên cứu ..............................................................................8
6. Vấn đề nghiên cứu...................................................................................................8
7. Giả thuyết khoa học ................................................................................................8
8. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................8
9. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................................8
10. Cấu trúc của luận văn ............................................................................................9
Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀIError!

Bookmark

not defined.
1.1. Những vấn đề nghiên cứu có liên quan đến đề tàiError!

Bookmark

not

defined.
1.1.1. Trên thế giới .................................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Ở Việt Nam .................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2. Cơ sở lí luận ...................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Khái niệm về năng lực .................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1.1. Các quan niệm về năng lực .......................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1.2. Cấu trúc của năng lực .................................. Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Khái niệm về logic khoa học ........................... Error! Bookmark not defined.

1

1.2.2.1. Quan niệm về khoa học ............................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2.2. Quan niệm về logic khoa học ...................... Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Quan niệm về logic môn học .......................... Error! Bookmark not defined.
1.2.4. Năng lực xác định logic vận động của nội dung học tậpError!

Bookmark

not defined.
1.2.4.1. Quan niệm về

năng lực xác định logic vận động của nội dung

................................................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.4.2. Cấu trúc của năng lực xác định logic nội dung .......... Error! Bookmark not
defined.
1.2.5. Diễn đạt logic vận động của nội dung............. Error! Bookmark not defined.
1.2.5.1. Quan niệm về diễn đạt logic vận động của nội dung . Error! Bookmark not
defined.
1.2.5.2. Các hình thức diễn đạt nội dung .................. Error! Bookmark not defined.
1.3. Cơ sở thực tiễn ................................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.1. Phương pháp xác định ..................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.2.1. Nhận thức của giáo viên về năng lực xác định và diễn đạt logic vận động
của nội dung trong dạy học chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT.
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.2.2. Thực trạng sử dụng các biện pháp rèn luyện năng lực xác định và diễn đạt
logic vận động của nội dung trong dạy học chương I, II phần Di truyền , Sinh học
12 THPT. ................................................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.2.3. Năng lực diễn đạt logic vận dụng nội dung của học sinh . Error! Bookmark
not defined.

1.3.3. Kết quả điều tra ............................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.3.1. Nhận thức của giáo viên về năng lực xác định và diễn đạt logic vận động
của nội dung trong dạy học chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.3.2. Thực trạng về mức độ sử dụng các biện pháp rèn luyện năng lực xác định
và diễn đạt logic vận động của nội dung trong dạy học chương I, II phần Di truyền,
Sinh học 12 THPT ..................................................... Error! Bookmark not defined.

2


1.3.3.3. Năng lực diễn đạt logic vận động nội dung của học sinh . Error! Bookmark
not defined.
Chƣơng 2. RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH NĂNG LỰC XÁC ĐỊNH VÀ DIỄN
ĐẠT LOGIC VẬN ĐỘNG CỦA NỘI DUNG TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG I, II
PHẦN DI TRUYỀN HỌC, SINH HỌC 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG.......... Error!
Bookmark not defined.
2.1. Phân tích cấu trúc nội dung kiến thức chương I, II phần Di truyền học, Sinh học
12 Trung học phổ thông. ........................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Cấu trúc và logic vận động của vật chất di truyền ở cấp độ phân tử ...... Error!
Bookmark not defined.
2.1.2. Cấu trúc và logic vận động của vật chất di truyền ở cấp độ tế bào......... Error!
Bookmark not defined.
2.1.3. Tác động qua lại giữa các gen ......................... Error! Bookmark not defined.
2.1.3.1. Tương tác giữa các gen alen ........................ Error! Bookmark not defined.
2.1.3.2. Tương tác giữa các gen không alen ............. Error! Bookmark not defined.
2.2. Năng lực xác định logic vận động nội dung chương I, II phần Di truyền học
................................................................................... Error! Bookmark not defined.
2.3. Năng lực diễn đạt logic vận động nội dung chương I, II phần Di truyền học
................................................................................... Error! Bookmark not defined.

2.4. Quy trình rèn luyện năng lực xác định logic vận động của nội dung trong dạy học
chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT .... Error! Bookmark not defined.
2.4.1. Quy trình rèn luyện năng lực xác định logic vận động của nội dung trong dạy học
chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT .... Error! Bookmark not defined.
2.4.1.1. Quy trình chung .............................................. Error! Bookmark not defined.
2.4.1.2. Giải thích quy trình ...................................... Error! Bookmark not defined.
2.5. Biện pháp rèn luyện năng lực diễn đạt logic vận động của nội dung trong dạy Error!
Bookmark not defined.
học chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPTError!

Bookmark

not

defined.
2.6. Các graph được xây dựng từ logic vận động nội dung Chương I, II Phần Di
truyền học, Sinh học 12 THPT .................................. Error! Bookmark not defined.

3


Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................. Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích thực nghiệm ....................................... Error! Bookmark not defined.
3.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ................... Error! Bookmark not defined.
3.2.1. Chọn trường .................................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Chọn lớp .......................................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.3. Bố trí thực nghiệm .......................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.4. Nội dung thực nghiệm sư phạm ...................... Error! Bookmark not defined.
3.2.4.1. Các bài dạy thực nghiệm .............................. Error! Bookmark not defined.
3.2.4.2. Các chi tiêu cần đo ....................................... Error! Bookmark not defined.

- Đo kết quả học tập .................................................. Error! Bookmark not defined.
3.2.5. Phương pháp nghiên cứu................................. Error! Bookmark not defined.
3.3. Kết quả thực nghiệm và biện luận..................... Error! Bookmark not defined.
3.3.1. Kết quả học tập................................................ Error! Bookmark not defined.
3.3.1.1. Kết quả trong thực nghiệm........................... Error! Bookmark not defined.
3.3.1.2. Kết quả sau thực nghiệm .............................. Error! Bookmark not defined.
3.3.2. Năng lực học tập ............................................ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................ Error! Bookmark not defined.
1. Kết luận ................................................................. Error! Bookmark not defined.
2. Khuyến nghị .......................................................... Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................10
PHỤ LỤC ..................................................................... Error! Bookmark not defined.

4


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Do yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay
Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo
dục và đào tạo khẳng định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ
bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của
người học. Trên cơ sở mục tiêu đổi mới giáo dục và đào tạo, cần xác định rõ và
công khai mục tiêu, chuẩn đầu ra của từng bậc học, môn học, chương trình, ngành
và chuyên ngành đào tạo. Coi đó là cam kết bảo đảm chất lượng của cả hệ thống và
từng cơ sở giáo dục và đào tạo; là căn cứ giám sát, đánh giá chất lượng giáo dục,
đào tạo. Đổi mới chương trình nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học,
hài hòa đức, trí, thể, mỹ; dạy người, dạy chữ và dạy nghề…"
Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại;
phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người

học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy
cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi
mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Trong đổi mới phương pháp dạy học cần
hướng tới dạy cho học sinh nắm vững sự vận động, phát triển của nội dung học tập.
1.2. Do đặc điểm kiến thức về phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT.
Trong phần Di truyền học của chương trình Sinh học THPT bao gồm nhiều
chủ đề như cấu trúc và cơ chế của hiện tượng di truyền, biến dị; tính quy luật của
hiện tượng di truyền; di truyền học quần thể; di truyền học người và những ứng
dụng di truyền trong y học và sản xuất. Nhưng bản chất là quy luật vận động vật
chất di truyền qua các thế hệ và sự tương tác giữa các cấu trúc di truyền với nhau và
với môi trường. Nếu nắm vững được cơ chế vận động, phát triển của các vật chất di
truyền ở các cấp độ, cũng như cơ chế tương tác của vật chất di truyền thì sẽ nắm
vững kiến thức di truyền trên đối tượng
Theo quan điểm triết học duy vật biện chứng thì mọi hiện tượng trong giới tự
nhiên đều là những hình thức vận động khác nhau của vật chất. Bởi vậy, muốn nắm

5


được bản chất của một hiện tượng sinh học thì phải đi sâu vào cấu trúc của dạng vật
chất làm cơ sở cho hiện tượng đó.
1.3. Do thực trạng dạy học phần Di truyền học, Sinh học 12 Trung học phổ thông.
Qua trao đổi ý kiến và dự giờ một số GV ở một số trường, chúng tôi nhận thấy rất nhiều
GV khi dạy phần Di truyền học chỉ cố gắng truyền tải hết nội dung SGK, dạy học theo trình
tự các mục trong bài, thậm chí còn rập khuôn những gợi ý của SGV, nhiều GV còn lúng
túng trong việc chọn cách tiếp cận khác để đạt được các mục tiêu bài học.
Phần Di truyền học, đặc biệt là chương I, II, Sinh học 12 được trình bày mang tính logic
và tính hệ thống cao, có mối liên hệ mật thiết, gắn kết với nội dung Sinh học khác, đồng thời
cũng rất trìu tượng. Tuy nhiên, khối lượng kiến thức ấy lại có mối liên thông với nhau rất rõ
ràng, logic. Nếu xác định được logic vận động của nội dung sẽ đem lại hiệu quả cao đối với

việc dạy của GV. Qua tìm hiểu chúng tôi thấy GV chưa thực sự quan tâm đầy đủ để phát
triển năng lực xác định và diễn đạt logic vận động của nội dung chương I, II phần Di truyền
học.
1.4. Vai trò của việc nắm vững logic vận động của nội dung phần Di truyền học,
Sinh học 12 Trung học phổ thông.
Việc nắm vững logic vận động nội dung phần Di truyền học sẽ tăng cường
tính tích cực trong hoạt động nhận thức của học sinh.
Thấy được ở góc độ phân tử, vật chất di truyền có chức năng là mang, bảo
quản và truyền đạt thông tin di truyền. Thông tin di truyền được lưu trữ trong phân
tử ADN dưới dạng số lượng, thành phần và trình tự các nuclêôtit xác định. Thông
tin di truyền được bảo quản nhờ các liên kết phôtphođieste, cấu trúc mạch kép và
liên kết với prôtêin. Thông tin di truyền được truyền từ tế bào này sang tế bào khác
nhờ sự nhân đôi ADN trong quá trình phân bào.Thông tin di truyền còn được truyền
từ ADN  ARN  prôtêin thông qua quá trình phiên mã và dịch mã. Các protein
lại cấu tạo nên các tế bào và do vậy biểu hiện các đặc điểm của sinh vật.
Nhờ những kiến thức về cơ sở vật chất và cơ chế di truyền và biến dị giúp
HS có cơ sở để hiểu những mối quan hệ nhân quả đã chi phối tính quy luật của hiện
tượng di truyền và biến dị. Chính sự nhân đôi ADN dẫn đến NST nhân đôi. Sự
phân li và tổ hợp của các NST theo những cơ chế xác định mà sự di truyền diễn ra
theo những quy luật có thể tiên đoán được. Từ đó, giúp HS có thể hệ thống hóa về

6


các kiểu tác động của gen đối với sự hình thành tính trạng được biểu hiện mang tính
quy luật.
Từ những lí do trên , để góp phần nâng cao chất lượng dạy học sinh học lớp 12,
chúng tôi lựa chọn và nghiên cứu đề tài: "Rèn luyện cho học sinh năng lực xác
định và diễn đạt logic vận động của nội dung trong dạy học chương I, II phần Di
truyền học, Sinh học 12 Trung học phổ thông" làm luận văn thạc sĩ.

2. Mục tiêu nghiên cứu
Rèn luyện cho HS năng lực xác định và diễn đạt tính logic vận động nội dung
chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT để nâng cao hiệu quả dạy học.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Hệ thống hóa cơ sở lí luận về năng lực, về logic vận động của nội dung học
tập và năng lực diễn đạt logic vận động của nội dung.
3.2. Xác định thực trạng nhận thức của GV về tính logic vận động của nội dung và
cách diễn đạt logic vận động của nội dung ; Thực trạng hướng dẫn HS xác định và
diễn đạt logic vận động của nội dung học tập ; Khả năng của HS diễn đạt logic vận
động của nội dung đã học chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT.
3.3. Đề xuất các biện pháp rèn luyện cho HS năng lực xác định và diễn đạt logic
vận động của nội dung trong dạy học chương I, II phần Di truyền học, Sinh học
12 THPT.
3.4. Thiết kế giáo án mẫu có sử dụng biện pháp rèn luyện năng lực xác định và
diễn đạt tính logic vận động của nội dung.
3.5. Thực nghiệm sư phạm đánh giá hiệu quả của giả thuyết khoa học đã đề ra.
4. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Biện pháp rèn luyện cho HS năng lực xác định và diễn đạt logic vận
động của nội dung trong dạy học chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12
THPT.
4.2. Khách thể nghiên cứu
Quá trình dạy học chương I, II phần Di truyền học Sinh học 12 THPT.

7


5. Phạm vi và giới hạn nghiên cứu
Trong hiệu quả dạy học đã nêu trong mục tiêu của đề tài, trong luận văn này
chỉ tập trung vào logic vận động và tương tác của vật chất di truyền trong nhân.

6. Vấn đề nghiên cứu
Biện pháp rèn luyện năng lực xác định, diễn đạt tính logic vận động của nội
dung chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT.
7. Giả thuyết khoa học
Nếu năng lực xác định và diễn đạt logic vận động của nội dung chương I, II
phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT được rèn luyện thì HS nắm vững kiến thức
về di truyền và biến dị.
8. Phƣơng pháp nghiên cứu
8.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết
Nghiên cứu các tài liệu, công trình nghiên cứu liên quan đến việc rèn luyện
kĩ năng xác định, diễn đạt logic vận động của nội dung học tập nói chung, của chương
I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT cũng như lí luận dạy học, đổi mới
phương pháp dạy học, tài liệu về di truyền học, phương pháp dạy học sinh học.
8.2. Phương pháp điều tra
Nhằm xác định nhận thức của giáo viên về logic vận động của nội dung
chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 THPT. Biện pháp rèn luyện của GV
đã sử dụng, khả năng học sinh nắm vững logic của kiến thức.
8.3. Phương pháp thực nghiệm
Nhằm kiểm tra hiệu quả của giả thuyết khoa học.
9. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
9.1. Ý nghĩa lí luận
Góp phần hoàn thiện cơ sở lí luận về biện pháp rèn luyện cho học sinh năng
lực hệ thống hóa kiến thức.
9.2. Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả nghiên cứu sẽ là cơ sở để hệ thống hóa kiến thức, là tài liệu tham
khảo để GV hệ thống hóa kiến thức trong dạy học sinh học.

8

10. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục,
luận văn được trình bày gồm 3 chương:
Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài
Chƣơng 2: Rèn luyện cho học sinh năng lực xác định và diễn đạt logic vận
động của nội dung chương I, II phần Di truyền học, Sinh học 12 Trung học phổ
thông.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sư phạm

9


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành (2003), Lý luận dạy học Sinh học (Phần
đại cương). Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
2. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2006), Chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh
học. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
3. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2009), Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng
môn sinh học lớp 12. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
4. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2011), Hướng dẫn thực hiện điều chỉnh nội dung dạy
học môn Sinh học, cấp THPT. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
5. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014), Dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập
theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn Sinh học cấp THPT. Nhà xuất
bản Giáo dục, Hà Nội.
6. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014), Dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập
theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn Vật lí cấp THPT. Nhà xuất bản
Giáo dục, Hà Nội.`
7. Đảng cộng sản Việt Nam (2013), Nghị quyết Hội nghị BCH TW Đảng lần thứ
8 (khóa XI).
8. Vũ Cao Đàm (1998), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học. Nhà xuất bản

Khoa học - Kỹ Thuật, Hà Nội.
9. Vƣơng Tất Đạt (2007), Logic học đại cương. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia, Hà
Nội.
10. Nguyễn Thành Đạt (Tổng chủ biên) (2009), Sinh học 12. Nhà xuất bản Giáo
dục, Hà Nội.
11. Nguyễn Thành Đạt (Tổng chủ biên) (2009), Sinh học 12 - Sách giáo viên.
Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
12. Nguyễn Thành Đạt, Nguyễn Đức Thành, Nguyễn Xuân Viết (2006), Tài liệu
bồi dưỡng thường xuyên giáo viên trung học phổ thông chu kỳ III ( 2004-2007),
môn sinh học. Nhà xuất bản Đa ̣i ho ̣c sư phạm.

10


13. V.V. Đavƣđôv (2000), Các dạng khái quát hóa trong dạy học. Nxb Đại học
Quốc gia Hà Nội. (Nguyễn Mạnh Hưởng, Dương Diệu Hoa, Nguyễn Thị Mùi, Phan
Trọng Ngọ dịch).
14. Trần Bá Hoành ( 2000), Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sách
giáo khoa. Nhà xuất bản Đại học sư phạm, Hà Nội.
15. Trần Bá Hoành ( 2006), Phát triển các phương pháp học tập tích cực trong bộ
môn sinh học, sách bồi dưỡng thường xuyên chu kì 1997 -2000 cho giáo viên trung
học cơ sở. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
16. Ngô Văn Hƣng ( chủ biên ) (2009), Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiế n thức , kĩ
năng môn sinh học lớp 10. Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
17. Nguyễn Kì (1994), Phương pháp dạy học tích cực, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà
Nội.
18. Nguyễn Đức Thành (Chủ biên), Nguyễn Văn Duệ, Dƣơng Tiến Sỹ (2004),
Dạy học sinh học ở trường THPT (Tập I, Tập II). Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
19. Nguyễn Đức Thành (1989), Góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy các quy
luật di truyền lớp 12 phổ thông. Luận án phó tiến sĩ.

20. Lê Duy Thành (Chủ biên) (2007), Di truyền học. Nhà xuất bản Khoa học - Kỹ
Thuật, Hà Nội.
21. Lê Đinh Trung, Trịnh Nguyên Giao (2002), Tuyển tập Sinh học 1000 câu hỏi
và bài tập. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia, Hà Nội.
22. Xavier Roegiers (1996), Khoa sư phạm tích hợp hay làm thế nào để phát triển
các năng lực ở nhà trường. Nxb Giáo dục, Hà Nội.

11