các yếu tố ảnh hưởng đến phân tầng xã hội

Xã h i h c, s 1 - 2009

13

CÁC Y U T

TÁC

NG

N PHÂN T NG XÃ H I

NGUY N ÌNH T N
1. S tác đ ng c a kinh t th tr
t ng xã h i
a. Kinh t th tr

ng và h i nh p kinh t qu c t đ n phân

ng tác đ ng đ n phân t ng xã h i (PTXH)

H n 20 n m đ i m i, đ t n c ta đang trong quá trình chuy n đ i m nh m t
m t n n kinh t t p trung quan liêu, bao c p sang n n kinh t th tr ng đ nh h ng
Xã h i ch ngh a. N n kinh t th tr ng đang d n hình thành v i đ y đ b n ch t và
đ c tr ng c a nó, đ c đi u ti t b i nh ng quy lu t khách quan nh quy lu t cung c u, quy lu t giá tr , quy lu t c nh tranh và quy lu t l u thông ti n t ... Các quy lu t
này không ch tác đ ng, đi u ch nh các ho t đ ng kinh t mà còn tác đ ng tr c ti p
đ n m i vùng thành th , nông thôn, m i l nh v c trong đ i s ng và ho t đ ng c a
con ng i.
* Kinh t th tr ng v i m c tiêu t i th ng c a nó là hi u qu kinh t đã
tác đ ng tr c ti p đ n PTXH, phân hoá giàu nghèo
Trong kinh t th tr ng, nh ng cá nhân, t ch c, doanh nghi p, ng i s n

xu t... càng ho t đ ng có hi u qu , mang l i l i ích cho b n thân, cho c ng đ ng
càng nhi u thì càng có đi u ki n thu n l i đ phát tri n, càng đ c xã h i tôn tr ng,
đánh giá cao, đ c tôn vinh. Nh ng cá nhân, t ch c, doanh nghi p, ng i s n xu t
ho t đ ng không có hi u qu , lãng phí nhân l c, c a c i, ti n b c c a nhân dân s b
phá s n, b xã h i coi th ng, lên án.
* Kinh t th tr ng mà đ c tr ng n i b t là c nh tranh gay g t t t y u d n
t i PTXH, phân hoá xã h i
Trong kinh t th tr ng, s t n t i hay phát tri n c a m i cá nhân, m i nhóm
xã h i là do chính b n thân h quy t đ nh. Trong quá trình c nh tranh đó, c nh tranh
b ng trí tu là s c nh tranh quy t li t nh t và t o ra s phát tri n b n v ng nh t. Ai
có trí tu s có c h i t n t i và phát tri n nhanh h n, b n v ng h n, có c h i tìm
ki m công n, vi c làm, thu nh p, nâng cao m c s ng t t h n. Ai không có tri th c,
trí tu s khó có công n vi c làm n đ nh và thu nh p cao. Ng i có tri th c, kinh
nghi m, có tay ngh cao s lo i ng i có tay ngh th p ra kh i cu c ch i. C ch th
tr ng t o ra c h i bình đ ng cho m i ng i trong cu c c nh tranh. Nh ng c h i
đó ch có th đ c phát huy m t khi có nh ng ng i có n ng l c v n d ng nó nh ng ng i có tri th c, kinh nghi m, v n xã h i và n ng l c th c t . ó là m t
B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


14

Các y u t tác đ ng đ n phân t ng xã h i

Vi t Nam

cu c c nh tranh quy t li t. Nh ng ai không có n ng l c v n d ng c h i đó s b r i
vào nh ng k y u th . Trong n n kinh t th tr ng, ai c nh tranh giành th ng l i s
t n t i và phát tri n. Ng c l i h s b lo i ra kh i cu c ch i, s th t b i. C nh
tranh là m t tác nhân d n đ n phân t ng xã h i, phân hoá giàu nghèo.
* Kinh t th tr

giàu nghèo

ng d n t i phân hoá xã h i, phân hoá m c s ng, phân hoá

Do yêu c u c a n n kinh t th tr ng, các doanh nghi p, ng i s n xu t luôn
ph i m r ng s n xu t, trang tr i, các t p đoàn, ph i tích t s n xu t, d n d n hình
thành các liên doanh, liên k t, các ch kinh t và đ t n t i, phát tri n, các đ n v s n
xu t ph i c nh tranh l n nhau. Xã h i có s đi u ch nh dân c , c c u xã h i. Nh ng
nhóm xã h i (doanh nghi p) ng i s n xu t có l i th v kinh t , v ti m n ng s t n
t i và phát tri n và nh ng nhóm xã h i y u th s b chèn ép, b phá s n. i u đó
d n t i vi c phân hoá giai c p, phân hoá các c k t xã h i, phân hoá m c s ng và
lao đ ng.v.v. ó c ng là quá trình hình thành s phân hoá m c s ng, ti p đ n là s
phân t ng xã h i, phân hoá xã h i.
* Kinh t th tr ng v i vi c mua bán, trao đ i s c lao đ ng, hàng hoá, tác
đ ng m nh vào các quan h xã h i d n đ n PTXH
Trong kinh t th tr ng, ai có nhi u ti n c a, giàu sang, phú quý thì có c h i
phát tri n h n, tho mãn đ c nhu c u cu c s ng c a mình. Ng i có nhi u ti n (t t
nhiên đây ch nói đ ng ti n trong s ch ki m đ c do s c lao đ ng c a mình) thì s
đ c xã h i đánh giá cao, th a nh n. Ng c l i, ai không có nhi u ti n, cu c s ng
nghèo kh thì khó có c h i phát tri n, khó có c h i v n lên ngang b ng v đ a v
xã h i v i ng i giàu. Ng i giàu có c h i càng giàu h n, ng i nghèo có nguy c
ngày càng nghèo đi và nh v y, kho ng cách giàu nghèo ngày càng doãng ra. ó là
b n ch t, là s th t nghi t ngã c a c ch th tr ng.
b. H i nh p kinh t qu c t và s tác đ ng c a nó đ n phân t ng xã h i
* Toàn c u hoá và h i nh p kinh t qu c t tr c h t di n ra trong l nh v c
kinh t , đ u tranh kinh t t t y u d n đ n PTXH, phân hoá xã h i
Toàn c u hoá và h i nh p kinh t qu c t tr c h t tác đ ng đ n l nh v c kinh
t (bao g m s n xu t, kinh doanh xu t nh p kh u, xu t kh u lao đ ng h p tác khoa
h c - kinh t - công ngh , h p tác s n xu t, m i g i đ u t ...). Quá trình này ngày
càng phát tri n, đ c bi t là k t khi n c ta gia nh p WTO đ n nay. Quá trình này

tác đ ng, thu hút ngày càng m nh đ n m i ng i, m i nhà, m i l nh v c s n xu t,
m i thành ph n kinh t . Và đ ng nhiên nh ng cá nhân t ch c xã h i nào n ng
đ ng có nhi u l i th s có c h i v n lên làm giàu và chi m l nh nh ng v trí cao
trong s n xu t kinh doanh c ng nh trong đ i s ng xã h i chính tr ... Nh ng cá nhân,
t ch c nào kém n ng đ ng, th đ ng, l i ho c trình đ tay ngh , n ng l c kinh
B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n ình T n

doanh h n ch đ

15

ng nhiên s r i vào t ng l p xã h i y u th (nghèo, v trí th p...)

* H i nh p kinh t d n đ n đua tranh xã h i làm thay đ i, phân hoá sâu s c
h th ng giá tr d n đ n PTXH, phân hoá xã h i
Quá trình h i nh p kinh t qu c t m ra c h i giao l u, giao ti p c a các n n
v n hoá và đi u đó t t y u d n đ n s thay đ i các giá tr , chu n m c xã h i truy n
th ng. Quá trình h i nh p kinh t qu c t c ng s làm thay đ i l i s ng, phong t c,
t p quán, thói quen l c h u c a các nhóm dân c , làm thúc đ y s phân hoá xã h i.
Nh ng nhóm dân c có đi u ki n h ng l i s m h n, nhi u h n t quá trình h i
nh p kinh t qu c t s có thay đ i, phá b nh ng t p quán thói quen l c h u, trói
bu c, thay vào đó là l i s ng hi n đ i, v n minh công nghi p, l i s ng có v n hoá,
v.v... Nh ng c ng đ ng dân c do ít có đi u ki n ti p c n v i ti n b khoa h c hi n
đ i, v i v n minh nhân lo i s khó xoá b các phong t c, t p quán, thói quen l c h u
và do đó khó có đi u ki n v n lên ngang b ng v i các nhóm xã h i khác có trình
đ v n minh cao h n.
* Quá trình h i nh p kinh t là quá trình đua tranh tri th c, trí tu gi a các

dân t c, qu c gia, gi a các cá nhân, nhóm xã h i t t y u s tác đ ng đ n đ t n c
và nông nghi p, nông thôn s không n m ngoài s tác đ ng y
Trong đi u ki n c a cách m ng khoa h c công ngh hi n đ i, trong n n kinh t
tri th c, tri th c là nhân t quy t đ nh v th c a ng i lao đ ng. Ai có trình đ tri
th c cao h n, n m gi tri th c nhi u h n, ng i đó s có c h i phát tri n, có kh
n ng sáng t o và do đó s đ c đánh giá cao, đ c tôn tr ng. Ng c l i, nh ng
ng i không n m b t đ c tri th c, không s d ng và phát huy đ c tri th c trong
s n xu t, đua tranh kinh t thì h s b thua thi t, b đ l i phía sau các "cu c ch i".
2. Nh ng y u t thu c h th ng chính sách, th ch pháp lu t
Ch đ chính tr , th ch pháp lu t, h th ng chính sách là nh ng y u t h t
s c quan tr ng tác đ ng vào n n kinh t - xã h i nói chung, vào xã h i nông thôn nói
riêng. Nh ng y u t này là nh ng đ m b o quan tr ng đ quá trình h i nh p, phát
tri n kinh t th tr ng. Quá trình phân t ng, phân hoá xã h i s luôn đ c di n ra
trong m t "khung kh " có th ch p nh n đ c, (ki m soát đ c).
c bi t là xã
h i nông thôn, n i có s c dân chi m t i 90% s ng i nghèo c a c n c.
n c ta, b t đ u t s nghi p đ i m i, đ n nay c b n th ch chính tr
c a chúng ta là m t th ch chính tr ti n b . Nhà n c c a chúng ta là m t
nhà n c pháp quy n XHCN c a dân, do dân, vì dân.
t n c đ c xây d ng
trên c s c a m t n n kinh t đa thành ph n, phát tri n kinh t th tr ng đ nh
h ng XHCN.
n

V chính sách kinh t , chúng ta coi tr ng v th ch đ o c a doanh nghi p nhà
c, song luôn có các chính sách đ m b o s bình đ ng trong s n xu t kinh doanh
B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


16

Các y u t tác đ ng đ n phân t ng xã h i

gi a các doanh nghi p nhà n

Vi t Nam

c và các thành ph n kinh t khác.

Nhà n c tôn tr ng và đ m b o quy n t do kinh doanh theo pháp lu t, m i
công dân đ c làm t t c nh ng gì mà pháp lu t không c m, công ch c đ c làm
nh ng gì mà pháp lu t cho phép, đ ng viên đ c làm kinh t t nhân nh ng ph i
tuân theo lu t pháp c a Nhà n c, đi u l c a
ng và các quy đ nh c a TW
"khuy n khích ng i lao đ ng t ng thu nh p và làm giàu chính đáng, ch p nh n s
chênh l ch trong thu nh p do n ng su t và hi u qu lao đ ng" 1; "khuy n khích làm
giàu h p pháp đ i v i xoá đói gi m nghèo. Coi m t b ph n dân c giàu tr c là
c n thi t cho s phát tri n" 2.
F
0
P

1F
P

P

P

T i

i h i X,
ng ta đã nêu rõ h m c tiêu c a đ i m i là dân giàu, n c
m nh, xã h i công b ng, dân ch , v n minh và coi đây chính là đ c tr ng t ng quát
c a CNXH.
đ y m nh phát tri n kinh t th tr ng,
ng khuy n khích t t c
m i ng i làm giàu theo pháp lu t và xây d ng nhà n c pháp quy n m nh đ th c
hi n và b o v quy n l c c a nhân dân.
Song hành v i t t ng ch p nh n, ng h , khuy n khích ng i làm giàu h p
th c,
ng và Nhà n c ta c ng đ ng th i đ y m nh quá trình đ u tranh phòng
ch ng tham nh ng, g n ch ng tham nh ng v i ch ng lãng phí, quan liêu, buôn l u,
đ c bi t là nh ng hành vi l i d ng ch c quy n đ làm giàu b t chính.
Cùng v i nh ng b c ti n lý lu n đó c a
i h i X, Nhà n c ta đã có lu t
phòng ch ng tham nh ng và lu t th c hành ti t ki m, thay cho pháp l nh ch ng
tham nh ng tr c đây. Quy ch dân ch
c s c ng đ c nâng lên thành pháp l nh
dân ch c s .
ng ta c ng đ c bi t chú tr ng th c hi n công b ng xã h i, kh ng đ nh t ng
tr ng kinh t ph i g n li n v i ti n b xã h i và công b ng xã h i, coi n i dung
th c ch t c a chính sách xã h i chính là công b ng xã h i và m c tiêu theo ngh a
h p c a chính sách xã h i là v n đ an sinh xã h i. Nh ng lu n đi m đó là s phát
tri n nh t quán các quan đi m c a ng trong ti n trình đ i m i t
i h i VI t i
i h i IX và đ c phát tri n nâng cao
i h i X.
V i s đ i m i và hoàn thi n không ng ng các ch tr ng, đ ng l i chính
sách, th ch pháp lu t nhi u th p k nay c a
ng và Nhà n c ta đã luôn là s

đ m b o "khung" cho nh ng di n bi n c a phân t ng xã h i, phân hoá xã h i n c
ta. Và chính đi u đó đã lý gi i vì sao, chúng ta đ i m i, phát tri n kinh t th tr ng
t t y u di n ra phân hoá, phân t ng xã h i song v n không đi ch ch đ nh h ng xã
h i ch ngh a, xã h i v n n đ nh và phát tri n theo xu h ng b n v ng.
3. Nh ng y u t thu c v vùng môi tr
1

2

ng t nhiên, c s h t ng có tác

ng C ng s n Vi t Nam, V n ki n i h i đ i bi u toàn qu c l n th VII, Nxb S th t, Hà N i, 1991,
trang 31.
ng C ng s n Vi t Nam, V n ki n gi a nhi m k khoá VIII. Tháng 1 - 1994, trang 47.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n ình T n

17

đ ng đáng k đ n PTXH và phân hoá giàu nghèo
Vùng 6 ( ông Nam B và TP. H Chí Minh) là vùng có v trí đ a lý kinh t xã
h i thu n l i, vùng tr ng đi m, luôn h p d n thu hút đ c nh ng ng i đ u t l n
c a các nhà đ u t trong và ngoài n c, đ ng th i c ng đ c nhà n c chú tr ng,
đ u t phát tri n vì v y t ng thu ngân sách và thu nh p bình quân đ u ng i cao
nh t so v i c n c.
Vùng 2 ( ng b ng B c B ) và vùng 7 ( ng b ng Sông C u Long) t ng
đ ng v thu nh p bình quân đ u ng i đ ng v trí trung bình trong phát tri n

chung c a c n c c ng nh m c đ đóng góp ngân sách cho nhà n c.
Vùng 1 (Trung du mi n trung B c B ). Vùng 3 (khu 4 c ) và Tây Nguyên
(vùng 4), Duyên h i B c Trung B nghèo nh t. ây là nh ng vùng ho c là có nhi u
b t l i v đ a hình, th i ti t, giao thông đi l i... ho c l c h u v phong t c, t p quán
canh tác. Nh ng vùng này ch a thu hút đ c nhi u các nhà đ u t , kinh t ch m
phát tri n, bình quân thu nh p đ u ng i th p.
Trong các vùng trên, vùng 2 và 6 thu nh p bình quân đ u ng i cao, t ng
tr ng cao, phân t ng, phân hoá cao. Vùng 1, 3, 5 thu nh p th p, t ng tr ng th p,
phân t ng, phân hoá th p. Các vùng khác (1, 3, 4, 5, 7) có xu h ng nghèo t ng đ i
so v i trung bình c a c n c.
Theo s li u c a T ng c c th ng kê, KSMS n m 2006, t l nghèo
ông
Nam B ch là 4,6%. ng b ng Sông H ng là 10,1%, trong khi đó B c Trung B
là 26,6%, Tây Nguyên 24,0%, Tây B c là 39,4%.
* Y u t nông thôn, th thành c ng là nh ng y u t tác đ ng l n đ n PTXH,
phân hoá giàu nghèo. C ng theo s li u c a T ng c c th ng kê, n m 2006, thu nh p
bình quân đ u ng i/tháng khu v c đô th cao g p 2,09 l n so v i nông thôn,
90% ng i nghèo s ng nông thôn. thành th n m 2006 ch còn 7,7% h nghèo,
trong khi đó nông thôn là 17,0%.
Phân hoá giàu nghèo n c ta di n ra theo "tr c" chính là nông thôn - đô th .
Song hành v i nó là "tr c" dân t c Kinh, Hoa - và các dân t c thi u s , đ ng b ng
và r ng núi, vùng xa, vùng sâu.
* C c u ngh nghi p:
C c u ngh nghi p c ng nh h ng đáng k đ n thu nh p m c s ng, qua đó
d n đ n phân t ng, phân hoá xã h i. Nh ng vùng nông thôn ch phát tri n thu n
nông, đ c canh cây lúa th ng nghèo. Nh ng làng xã nào mà phát tri n đa ngành,
đa ngh ho c chuy n đ i canh tác t nông nghi p sang phi nông ho c nông th ng h n h p thì d giàu. M t s làng xã
ng b ng Sông H ng nh Ninh
Hi p (Gia Lâm, Hà N i), V H i (V Th - Thái Bình) là nh ng làng giàu. M t
cu c kh o sát xã h i xã Ninh Hi p n m 1997 cho bi t s h giàu c a làng là

B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


18

Các y u t tác đ ng đ n phân t ng xã h i

Vi t Nam

25%, h khá gi 40%, h nghèo ch có 2% 3. Nh ng n m g n đây t l h giàu còn
gia t ng h n n a. Nh ng làng xã có nhi u h gia đình phát tri n làng ngh , kinh
doanh t ng h p, k t h p nhi u ngh , nhi u lao đ ng phi nông thì giàu. Ng c l i
n u ch phát tri n thu n nông r t khó giàu.
F
2
P

P

Cu c đi u tra xã h i h c n m 1997 t i xã Cò Nòi m t xã g n nh thu n nông
huy n Mai S n - S n La thu c vùng Tây B c cho bi t t l h giàu ch có 0,7%, khá
giàu 6,9%, nghèo chi m t i 38% 4.
3F
P

P

i u này không ch đ c minh ch ng các vùng kinh t , đ a lý khác nhau
mà còn đúng ngay c trong m t vùng. Xã Yên Th ng trong
ng b ng sông

H ng là m t xã có 57% h gia đình s n xu t thu n nông, và theo đó đ c x p
vào xã nghèo 5.
4F
P

P

* Y u t đ a lý, môi tr

ng - t nhiên

Y u t đ a lý, môi tr ng, t nhiên là nh ng đi u ki n h t s c quan tr ng d n
đ n phân hoá gi u nghèo, phân t ng xã h i. C dân s ng nh ng n i đ t đai màu
m , th i ti t thu n hoà, thiên nhiên u đãi, giao l u thu n ti n s có nhi u thu n l i
cho vi c phát tri n s n xu t, v n t i cu c s ng no đ , khá gi . Ng c l i có nh ng
ng i dân s ng nh ng vùng đ t có đ a hình nhi u s n d c, th i ti t kh c nghi t,
nhi u giông bão, h n hán, l quét. H sinh s ng, s n xu t h t s c khó kh n l i
th ng xuyên ph i ch ng ch i v i thiên tai, d ch b nh. H r t khó có đ c cu c
s ng no đ , khá gi . Nh ng ng i dân m t s vùng mi n núi phía B c, ven bi n
B c Trung B (nh ng vùng v a nói trên) th ng nghèo.
* C s h t ng
G n v i y u t đ a lý, đi u ki n t nhiên là c s h t ng. Nh ng c dân các
vùng có c s h t ng t t, ven th tr n, th t , đi u ki n giao thông thu n l i, d ch v
s n xu t, d ch v th ng m i, d ch v sinh ho t t t s có nhi u đi u ki n đ h c
hành, giao l u h c h i, phát tri n ngh nghi p. H d v n lên đ có cu c s ng khá
gi . Ng c l i nh ng c dân s ng nh ng vùng c s h t ng th p kém, th ng r i
vào nhóm xã h i nghèo.
4. Nhóm các y u t thu c v đ c tr ng cá nhân
Nhóm các nhân t thu c v cá nhân có liên quan và nh h ng tr c ti p qua l i
v i nhóm các nhân t thu c v xã h i. S tách ra đ phân tích riêng ch là t ng đ i

và vì v y, trong m i b c c ng nh trong su t quá trình phân tích, chúng ta luôn
g n k t và khôi ph c chúng trong m t ch nh th th ng nh t h u c v i nhau.
3
4
5

S li u kh o sát n m 1997. Trong cu n Ninh Hi p - Truy n th ng và phát tri n. Tô Duy H p ch biên.
Kh o sát t i Cò Nòi 1997 ( tài ti m l c 1997 - 1998 - Phòng xã h i h c Nông thôn, Vi n Xã h i h c).
Ninh Hi p - Truy n th ng và phát tri n. Tô Duy H p (ch biên) trang 24.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n ình T n

19

(1) Ngu n g c giai t ng xã h i
Xét trên ph m vi toàn th gi i (t c đ n kim, t
ông sang Tây), ng i nào
có ngu n g c xu t thân t giai t ng xã h i càng cao hay dòng dõi càng cao thì ng i
đó càng có đi u ki n thu n l i đ th ng ti n, đ duy trì nh ng đ a v cao c a gia đình
(bao g m c quy n l c, uy tín xã h i và s k th a tài s n). H có c m t môi
tr ng thu n l i đ phát tri n, có h th ng pháp lu t đ b o v nh ng m i quan h
quy n l c s n có đ che ch (h u thu n). H có nh ng đi u ki n t t nh t đ ch m
sóc s c kho , đ h c hành đ đ t, h đ c đào t o nh ng tr ng h c t t nh t,
chi m l y nh ng ngh nghi p v chuyên môn cao và nhi u l i th , giành đ c
nh ng b ng c p, đ a v xã h i cao và có c m t m ng l i các quan h xã h i mà cha
m h đã t o l p đ h b c vào xã h i m t cách t tin và đ y đ m b o. Tr m t s
tr ng h p ngo i l , ph n l n h nh n đ c nh ng l i th v di truy n t nhiên và

di truy n xã h i và d dàng chi m l nh nh ng v trí cao trong xã h i. Xét v m t kinh
t , h đ c k th a nh ng ngu n tài s n l n c a cha m (bao g m c nh ng t li u
s n xu t và t li u tiêu dùng). V i đ y đ nh ng đi u ki n và ph ng ti n thu n l i
nh s c kho t t, h c v n cao, tay ngh cao, chuyên môn gi i, t li u s n xu t và
ngu n v t ch t d i dào, h th ng quan h xã h i đã đ c tr i th m, v i nh ng kinh
nghi m s n xu t kinh doanh phong phú c a cha m truy n l i h d dàng có th
thành đ t, d dàng chi m l nh nh ng v trí cao c a xã h i.
Nh ng ng i có ngu n g c xu t thân t nh ng gia đình có đ a v xã h i th p
h n thì c ng theo đó mà nh ng thu n l i c ng s th p đi t ng n c m t. các n c
ph ng Tây thì sau t ng l p th ng l u là t ng l p trung l u trên, trung l u gi a,
trung l u d i, t ng l p lao đ ng. Nh ng ng i thu c t ng l p "đáy" - t ng l p h
l u g n nh thi u h u h t nh ng đi u ki n đ đi lên. H ph i kh i hành t nh ng
đi m xu t phát r t th p, r t thi u th n, h ph i v t l n v i cu c s ng nh ng rút c c
ph n l n trong s h c ng ch đ đ "gi t g u vá vai". ó là m t s th t nghi t ngã
đang t n t i ph bi n trên toàn th gi i.
Trong xã h i Vi t Nam, d dàng nh n th y ph n đông nh ng gia đình có đ a v
kinh t - xã h i cao có nh ng đi u ki n thu n l i (đi u ki n kinh t , v n xã h i) đ
duy trì và phát tri n h n n a đ a v kinh t - xã h i c a mình. Theo đó, con em h
c ng có nh ng đi u ki n thu n l i đ phát tri n (tr m t s ít "c u m", "cô m" h
h ng, b c nh c), ph n l n các em đ u có đ c ngh nghi p, h c v n cao, chi m
l nh đ c nh ng v trí cao trong xã h i. Con em t ng l p lao đ ng đi lên khó kh n
h n, đòi h i nhi u n l c h n, nh ng t tr ng các em thành đ t có m c s ng cao
c ng ít h n.
i v i nh ng gia đình nghèo, v n li ng ít i, h c v n th p thì con em
h có r t ít nh ng đi u ki n đ v n lên. H ít đ c ch m sóc s c kho , khó có đi u
ki n h c hành đ đ t đ c m t h c v hay m t chuyên môn ngh nghi p cao, do đó
h r t khó có th ki m đ c m t ch làm vi c t t và bu c ph i làm nh ng công vi c
đ n gi n, b p bênh, thu nh p th p, không n đ nh và đ ng nhiên là cu c s ng khó
B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

Các y u t tác đ ng đ n phân t ng xã h i

20

Vi t Nam

kh n.
(2) Trình đ h c v n:
Trình đ h c v n c a m t ng i nào đó càng cao thì tri n v ng đi lên c a
ng i đó càng t t và ng c l i n u trình đ h c v n c a m t ng i nào càng th p thì
s th ng ti n c a ng i đó càng khó kh n. các n c phát tri n, trình đ h c v n
đ c coi nh là "T m h chi u" giúp ng i ta có chi m l nh nh ng công vi c t t,
đ a l i thu nh p cao, theo đó là m c s ng cao.
Th c t ch ra r ng, nh ng cá nhân có trình đ h c v n cao thì th ng n ng
đ ng h n nh ng cá nhân có h c v n th p. Nh có h c v n cao, ng i ta có th nh n
đ c nh ng công vi c có chuyên môn cao, h có kh n ng v n lên đ m nh n
nh ng công vi c có n i dung phong phú, ph c t p và đ ng nhiên theo đó là h s
có thu nh p cao, m c s ng cao. Nh ng ng i có h c v n th p, r t khó đ m nhi m
đ c công vi c ph c t p và bu c ph i làm nh ng công vi c đ n gi n, th ng là
v t v , lam l song thu nh p l i th p, m c s ng th p.
Nhi u nghiên c u đã ch ra r ng: "nh ng ng i có trình đ h c v n càng cao,
càng có nhi u c h i vi c làm có thu nh p t t h n. S li u th ng kê n m 1993 cho
th y thêm m t n m h c v n đ i v i m t ng i là m c thu nh p s t ng thêm 1% so
v i m c trung bình. n n m 2002 m c t ng thu nh p t ng ng là 6% và khá n
đ nh t đó t i nay" 6.
5F
P

P

T hai cu c đi u tra m c s ng dân c n m 1993 và 1998 cho th y m t
ng i thêm m t n m đi h c có kh n ng gi m nguy c r i vào h nghèo t 20%
xu ng còn 18% và đ ng th i t ng c h i v n lên h giàu t 20% lên 23%. i u
này r t d hi u b i trình đ h c v n có nh h ng tr c ti p t i thu nh p c a h
gia đình. "M t h gia đình ch h có trình đ trung c p có m c chi tiêu cao h n
m c trung bình g n 19% và n u ch h có trình đ đ i h c thì m c cao h n là
31%. Con s này là 29% n u v và ch ng có trình đ trung c p và 48% n u v và
ch ng có trình đ đ i h c" 7.
6F
P

P

Trình đ h c v n th p, k n ng tay ngh kém là nguyên nhân c a nghèo đói,
ng c l i nghèo đói là c n tr l n cho các thành viên trong các gia đình nghèo ti p
c n v i d ch v giáo d c đ c bi t là d ch v giáo d c ch t l ng. "S li u th ng kê
cho th y, t l đi h c ph thông trong nhóm giàu nh t/ nghèo nh t là 4/1" 8.
F
7
P

P

Các s li u c a nhi u cu c nghiên c u g n đây cho bi t, có m t t ng quan t
l thu n gi a trình đ h c v n và m c giàu c a các h gia đình. S li u đi u tra
VLSS n m 1997 - 1998 Vi t Nam cho th y, nh ng h gia đình khá gi và giàu có
6
7

8

Báo cáo phát tri n Vi t Nam 2008, Hà N i, tr.41.
Báo cáo chung c a các nhà tài tr h i ngh t v n các nhà tài tr cho Vi t Nam, m c s ng th i k bùng n
dân s , Hà N i, tr.51.
Báo cáo phát tri n Vi t Nam 2000, Hà N i, tr.62.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n ình T n

21

trình đ h c v n cao h n h n nh ng h gia đình khác.
H c v n cao d n đ n thu nh p cao, m c s ng cao không ch đúng v i vi c xem
xét trình đ h c v n trung bình c a các thành viên trong gia đình mà còn đ c bi t
đúng v i nh ng ch h gia đình. K t qu cu c đi u tra m c s ng toàn qu c (VLSS)
n m 1998 ch ra r ng trong s 20% thu c nhóm h giàu nh t trong xã h i, đã có s
đóng góp c a 70% nhóm ch h có trình đ h c v n đ i h c, cao đ ng tr lên, các
ch h thu c các nhóm còn l i ch đóng góp vào 30%.
Cu c kh o sát t i Hà N i, Qu ng Nam và Bình D ng c ng cho th y, nhóm
h có trình đ h c v n b c ti u h c và trung h c c s ch có 6,0% h có m c
s ng thu c nhóm khá giàu và có t i trên 30% h thu c nhóm h có m c s ng
nghèo. Trong khi đó, nhóm có trình đ h c v n b c cao đ ng, đ i h c có t i
17,8% h có m c s ng khá, giàu và ch có 5,7% h thu c nhóm nghèo.
Tuy nhiên, khi xét m i t ng quan gi a trình đ h c v n và m c giàu, nghèo,
chúng ta c ng nh n th y chúng có m i quan h hai chi u. Trình đ h c v n cao, có
th mang l i thu nh p cao, m c s ng cao. Ng c l i nh có thu nh p cao, m c s ng
cao, các h gia đình m i có th dành th i gian và kinh phí tho đáng cho con cái h

đi h c, ti p thu ki n th c. n l t đó, ki n th c l i cho phép ng i ta n m b t khoa
h c - k thu t - công ngh đ làm giàu h n n a cho mình.
Ngu n g c giai t ng xã h i và trình đ h c v n là nh ng y u t quan tr ng tác
đ ng đ n PTXH theo thu nh p và m c s ng. Tuy nhiên, đi u đáng chú ý là ch ,
trong hai y u t này thì h c v n l i th ng ph thu c vào ngu n g c giai t ng xã
h i. Nh ng cu c kh o c u XHH ch ra r ng, m c dù m t s con em c a t ng l p lao
đ ng có n ng khi u và trí thông minh không thua kém gì con em thu c t ng l p xã
h i có đ a v cao song l i t ra r t khó kh n trong vi c n m l y nh ng b ng c p, h c
v cao, đi u này đ c gi i thích theo hai y u t :
- Hoàn c nh c ng nh đi u ki n v t ch t c a nh ng gia đình thu c t ng l p
bên d i không đ m b o chu c p cho vi c h c t p c a con em h .
- S h n ch v ki n th c và nh ng giá tr v n hoá c a các b c ph huynh
trong nh ng gia đình thu c t ng l p th p... đã nh h ng đ n hi u qu giáo d c đ i
v i con cái h .
(3) Lo i ngh nghi p và trình đ ngh nghi p
* Tr

c h t là lo i hình ngh nghi p:

Chúng ta bi t r ng, trong xã h i không ph i ngh nghi p nào c ng mang l i thu
nh p và uy tín ngh nghi p nh nhau mà trong m i giai đo n, m i m t xã h i c th
luôn có m t s ngh nghi p nào đó mang l i thu nh p cao h n, qua đó mang l i m c
s ng và uy tín ngh nghi p cao h n so v i nh ng ngh nghi p khác.
n

c ta trong m t s n m g n đây, ai c ng bi t r ng các ngành ngh có l i
B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Các y u t tác đ ng đ n phân t ng xã h i

22

Vi t Nam

th ngh nghi p th ng mang l i thu nh p cao h n các ngành ngh khác. Ví d :
B u chính vi n thông, hàng không, ngân hàng ngo i th ng, h i quan... th ng là
nh ng ngh mang l i thu nh p và uy tín ngh nghi p cho ng i lao đ ng cao h n
các ngành ngh khác. Cu c kh o sát "xu h ng phân t ng xã h i trong n n kinh t
th tr ng đ nh h ng XHCN" c a Vi n Xã h i h c n m 2008 cho th y nhóm
nh ng ng i s n xu t kinh doanh buôn bán t x p mình vào nhóm giàu là 40%, khá
gi là 32,5%. Trong khi đó nhóm nông, lâm, ng nghi p không có ai x p mình vào
nhóm giàu ch có 1,3% x p mình vào nhóm khá gi . Nhóm cán b công ch c nhà
n c, không có ai x p mình vào nhóm giàu, 45% x p mình vào nhóm khá gi .
S tác đ ng c a y u t ngh nghi p lên m c s ng và thu nh p còn th hi n
s khác bi t v trình đ ngh nghi p.
* Trình đ ngh nghi p:
Trình đ ngh th ng có quan h v i l a tu i và thâm niên ngh nghi p, theo
đó là h c v n c a m i ng i v i kinh nghi m hi u bi t và v trí c a h .
Qua s li u đi u tra VLSS 97-98 cho bi t:
tu i trung bình c a nhóm h gia
đình giàu
ng b ng sông H ng là 37,39 tu i, cao h n đ tu i trung bình c a
nhóm h gia đình nghèo x p x 4 tu i. i u này ph n ánh đ tu i có liên quan đ n
kinh nghi m, trình đ chuyên môn, k n ng lao đ ng (bao g m c ngu n v n đ c
tích lu ) có quan h ch t ch v i thu nh p, m c s ng.
(4) S con và t l lao đ ng chính trong các h gia đình:
Nhi u cu c đi u tra xã h i h c đã ch ra r ng gia đình đông con th ng d n
đ n đói nghèo. đây có m t quan h t l ngh ch gi a s con và đói nghèo. S con
c a m t gia đình nào đó càng l n thì cu c s ng c a gia đình đó càng nghèo. T ng

m t thành viên trong gia đình đ c bi t là tr em và ng i già s làm cho s ti n do
ng i l n ki m đ c ph i phân ra nh h n do s ng i n theo t ng lên.
N m 1998 s con trung bình/ ph n thu c nhóm 20% nghèo nh t là 3,5% con
so v i m c 2,1% con c a nhóm 20% giàu nh t. T l ng i n theo c a nhóm nghèo
nh t là 0,95 so v i nhóm giàu nh t là 0,37% 9.
F
8
P

P

Theo đi u tra dân s Vi t Nam n m 2004, s con trung bình/ph n thu c
nhóm 20% nghèo nh t có 3,53 con, cao g p 1,7 l n so v i s con trung bình/ph n
thu c nhóm 20% giàu nh t (2,07%).
T s nhân kh u ph thu c (s ng i n theo/1 lao đ ng) theo c a nhóm nghèo
nh t là 0,59% so v i 0,37% c a nhóm giàu nh t.
Kho ng 70% s h có n m con tr lên thu c vào h di n nghèo, trong khi đó
các h có hai con tr xu ng là kho ng 27%.
9

Chi n l

c toàn di n v t ng tr

ng và xoá đói gi m nghèo, 2002, Hà N i, tr.22.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n ình T n

23

K t qu đi u tra đánh giá tình hình th c hi n Ngh quy t 4 khoá VII, n m 1999
cho bi t 70% ý ki n tr l i: đông con là nguyên nhân quan tr ng nh t c a đói nghèo;
43% ý ki n tr l i: do đông con mà thi u vi c làm; 46% ý ki n: do đông con mà
thi u đ t.
Theo cu c đi u tra "Vai trò nam ch h ng dân ven bi n trong b c chuy n
đ i sang n n kinh t th tr ng Vi t Nam hi n nay" c a Trung tâm Xã h i h c n m
1998 cho th y 70% s ng dân nghèo nhìn nh n r ng đông con là nguyên nhân c a
nghèo đói; h gia đình quá nghèo có s con trung bình là 5,38, nhi u h n 1,04 con
so v i m c trung bình c a các h trong c ng đ ng.
T l s lao đ ng chính trong m i gia đình c ng góp ph n tác đ ng đ n phân
t ng xã h i v thu nh p và m c s ng. Trong m t m t b ng trình đ ngh nghi p
t ng t nhau, nh ng h gia đình có nhi u lao đ ng chính h n s làm ra nhi u c a
c i v t ch t h n, thu th p cao h n nh ng gia đình ít lao đ ng l i ph i đ m nhi m
nuôi d ng nhi u em nh , ng i già, ng i tàn t t.
(5) Y u t s c kho : y u t s c kho c ng góp ph n tác đ ng đáng k đ n thu
nh p, kéo theo đó là m c s ng, phân hoá giàu nghèo. M t ng i có s c kho t t,
anh ta có th s làm đ c nhi u vi c h n, n ng su t lao đ ng cao h n, b n b h n,
theo đó m c s ng s khá h n.
T t nhiên, thu nh p, m c s ng c ng tác đ ng đ n vi c ch m sóc s c kho . N u
m t ng i nào đó, hay m t h gia đình nào đó có thu nh p cao, m c s ng cao, l d
nhiên là h s dành m t ph n thu nh p tho đáng cho vi c ch m sóc s c kho , t đó
nâng cao h n n a s c lao đ ng - và đ n l t nó l i làm ra nhi u h n n a c a c i.
M t ng i b nh t t, đau m nhi u hay m t h gia đình có nhi u ng i đau m,
th ng xuyên ph i nh p vi n. Rõ ràng là h khó có th t o ra đ c nhi u thu nh p,
nguy c nghèo là khó tránh kh i.
(6). M t nhóm các y u t khác:
Ngoài nh ng y u t trên còn ph i k đ n m t s y u t khác nh v th xã h i

(v n t ch c), quan h xã h i (v n xã h i), tài s n, đ t đai (v n kinh t ), đ c đi m
tâm lý, phong t c t p quán, truy n th ng v n hoá (v n v n hoá).
* V th xã h i (v n t ch c), bao g m n i làm vi c và ch c v đ m nh n. Các
nghiên c u cho th y nh ng cá nhân làm vi c trong các l nh v c có l i th ngh
nghi p s có thu nh p cao h n cùng nh ng ng i t ng t nh h nh ng ph i làm
vi c các ngh nghi p khác.
Vi t Nam hi n nay, nh ng ng i làm trong l nh v c nh ngân hàng, d u khí,
b u đi n vi n thông, đi n l c là nhóm ng i có m c thu nh p cao h n ng i làm
trong các l nh v c ho t đ ng kinh doanh khác. i u tra m c s ng h gia đình n m
2002 cho th y: "h gia đình có ng i làm công n l ng trong khu v c t nhân có
B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


24

Các y u t tác đ ng đ n phân t ng xã h i

Vi t Nam

m c chi tiêu cao h n 3% h cá th . đây gi thi t r ng các đ c đi m khác c a h là
nh nhau. Chênh l ch này là 12% n u h gia đình có ng i làm công n l ng trong
khu v c nhà n c 10. V th xã h i là m t y u t quan tr ng quy t đ nh thu nh p h
gia đình. Th c t cho th y nh ng ng i làm vi c trong c quan quy n l c nhà n c
th ng có m c s ng cao h n so v i ng i dân th ng.
9F
P

P

* Quan h xã h i

Quan h xã h i (đ c coi là v n xã h i) là y u t h t s c quan tr ng trong quá
trình th ng ti n c ng nh v n lên làm giàu. M t nghiên c u v nghèo đói Phú
Th nh - H ng Yên n m 2006 cho bi t 40,6% ng i nghèo vay v n t ngân hàng ch
có 33,3% ng i nghèo vay v n t b n bè, h hàng và ng i quen. Trong khi 69,8%
h gia đình giàu vay v n t ng i quen, h hàng b n bè. S li u th ng kê c a T ng
c c th ng kê n m 2006 cho th y 69% ng i dân t c thi u s vay v n t ngu n v n
chính th c nh Ngân hàng chính sách xã h i, Ngân hàng Nông nghi p và phát tri n
nông thôn, ch có 13% ng i dân t c thi u s vay v n t b n bè và ng i thân. Con
s này ng i Kinh và ng i Hoa là 70% và 19%. Nh ng kho n ti n mà ng i
nghèo vay đ c t các m i quan h này c ng th p h n nhi u so v i các kho n ti n
mà h giàu có th vay. Rõ ràng r ng h gia đình giàu đ c tr giúp nhi u h n t
ng i thân. Qua đó h l i có thêm c h i đ giàu thêm. Ng i nghèo th ng ít m i
quan h , t ti, t "đóng" mình, không m nh d n m mang các m i quan h . Do đó ít
nh n đ c s giúp đ "ra t m", "ra mi ng" đ phát tri n s n xu t, t đây mà cái
vòng lu n qu n c a đói nghèo s ti p t c đeo đ ng.
* Ngu n l c s n xu t (v n, kinh t )
xã h i nông thôn n c ta, v n (tài chính), đ c bi t là đ t đai là y u t h t
s c quan tr ng giúp ng i lao đ ng phát tri n s n xu t. Ng i nào, h nào có
nhi u v n (tài chính), nhi u ngu n l c s n xu t, đ t đai màu m , th ng có c
h i v n lên giàu, ng c l i ng i nào, h nào v n tài chính ít, đ t đai eo h p
th ng nghèo. t đai là m t lo i tài s n sinh l i khá l n Vi t Nam đ c bi t đ i
v i các h gia đình nông dân. Chính vì v y vi c chia đ t cho các h nông nghi p
đã đem l i hi u qu l n trong công tác xoá đói gi m nghèo nh ng n m v a qua.
Tuy nhiên, Vi t Nam hi n nay đang có xu h ng tích t t p trung đ t đai vào
m t s ch h s n xu t, trong tr ng h p này, các ch trang tr i tr nên giàu có
và h t p trung trong tay đ c nhi u ngu n l c, thu n l i cho s phát tri n m
r ng s n xu t, v n lên làm giàu. Trái l i m t b ph n l n lao đ ng đang b m t
đ t do làm n th t bát, c m c ru ng đ t h r i vào tình tr ng nghèo. M t đ t
đang là xu h ng ph bi n di n ra khu v c đang ti n hành chuy n đ i đ t đai
t đ t nông nghi p sang đ t công nghi p các khu v c ven đô. M t đ t canh tác,

không chuy n đ i đ c ngh nghi p đang là v n đ nan gi i khu v c ven đô
10

Nghèo - Báo cáo phát tri n Vi t Nam 2004, Hà N i, tr.47.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Nguy n ình T n

25

này. i u này d n đ n nguy c hình thành nhóm nghèo m i. Do đó, gi i quy t
v n đ đ t đai, công n vi c làm đang là v n đ c p thi t hi n nay.
*

c đi m tâm lý, phong t c t p quán (v n v n hoá).

Truy n th ng v n hoá là y u t quan tr ng nh h ng đ n l i s ng, cách suy
ngh c a m i ng i, do đó nó nh h ng đ n hi u qu c a s n xu t kinh doanh,
nh h ng đ n chi tiêu trong gia đình vì v y nó nh h ng gián ti p kh n ng
làm giàu ho c d n đ n nghèo đói.
Ng i Kinh th
vùng sâu, vùng xa.

ng n ng đ ng, tháo vát h n nh ng ng

i dân t c ít ng

i

M t s đ ng bào vùng dân t c ít ng i b chi ph i b i nhi u t p t c l c h u,
h ng i đ i m i, ng i giao ti p, tâm lý trông ch , l i là nh ng v t c n đ h
v n lên thoát nghèo.
Tình tr ng hôn nhân c ng là m t y u t có tác đ ng đ n phân t ng xã h i,
phân hoá giàu nghèo nông thôn. Rõ ràng r ng, nh ng gia đình h nh phúc, v n
nguyên s có nhi u c h i v n lên thoát nghèo. Thu n v , thu n ch ng, gia đình
đoàn k t, dân ch , đ ng thu n s có nhi u c h i v n lên thoát nghèo so v i các
gia đình đ v ./.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c www.ios.org.vn