Rèn luyện kĩ năng bấm máy tính để giải nhanh bài toán trắc nghiệm về axit nitric

www.vietmaths.com
CỘNG HOÀ XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập - Tự do - Hạnh phúc

-----------------------------------------------------

ĐỀ TÀI SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

SƠ YẾU LÝ LỊCH

- Họ và tên:

Lê Đức Tùng

-

Ngày, tháng, năm, sinh:

01 – 04 – 1986

-

Năm vào ngành:

01 – 04 – 2009

-

Chức vụ:

Giáo viên

- Đơn vị công tác:

Trường THPT Chương Mỹ B

- Hệ đào tạo:

Chính qui

- Trình độ chuyên môn:

Cử nhân sư phạm Hoá Học

- Bộ môn giảng dạy:

Hoá Học

-

Tiếng Anh

Ngoại ngữ:

See on vietmaths.com

-1-


www.vietmaths.com

-

PHẦN I
TỔNG QUAN

I. Lí do chọn đề tài:
- Hoá học là môn khoa học cơ bản trong các trường THCS và THPT. Đây là
môn các em mới được trang bị kiến thức từ khi học lớp 8 bậc THCS. Tuy nhiên, đây
cũng là môn thường xuyên sử dụng thi tốt nghiệp THPT và là một trong ba môn bắt
buộc trong kì thi tuyển sinh vào ĐH, CĐ, THCN khối A, B.
- Kể từ năm 2007, Bộ Giáo Dục và Đào Tạo đã chuyển cấu trúc thi tuyển sinh
đại học, cao đẳng môn hoá từ tự luận sang trắc nghiệm 100%. Điều đó cũng đồng
nghĩa trong vòng 90 phút, học sinh phải thật bình tĩnh để lựa chọn phương án trả lời tối
ưu nhất trong thời gian ngắn nhất.Nắm bắt được điều đó, các giảng viên đại học, cao
đẳng, các chuyên gia và các nhà giáo có nhiều kinh nghiệm đã xuất bản rất nhiều sách
và tài liệu tham khảo về các phương pháp giải nhanh trắc nghiệm. Một vài phương
pháp phải kể đến là: bảo toàn khối lượng, bảo toàn electron, bảo toàn điện tích,
phương pháp đường chéo, trung bình, đồ thị và một phương pháp khá hữu hiệu là
phương pháp qui đổi.
- Với xu thế trắc nghiệm khách quan hiện nay thì “ nhanh và chính xác” là hai
yếu tố rất quan trọng trong khi làm bài kiểm tra cũng như trong các kì thi. Vì vậy, vận
dụng được các phương pháp giải nhanh chưa đủ mà kĩ năng bấm máy tính cũng góp
phần vào việc giải nhanh bài tập trắc nghiệm. Trong việc bấm máy tính cũng thể hiện
được “phương pháp giải” và “ khả năng tư duy trừu tượng” của học sinh khi làm bài.
Nếu có dịp quan sát học sinh khi làm bài chúng ta không khỏi ngạc nhiên có những
học sinh bấm máy tính “nhanh như chớp” và có học sinh bấm máy “chậm như rùa”.
- Hơn thế nữa, thông qua các đề thi đại học, cao đẳng hiện nay tôi nhận thấy
trong đề thi có nhiều bài tập liên quan đến axit nitric. Và để giải nhanh những bài tập
đó chúng ta thường áp dụng phương pháp bảo toàn electron và phương pháp qui đổi.
- Qua 3 năm giảng dạy ở trường THPT kết hợp với những kiến thức tích luỹ

được khi ngồi trên giảng đường đại học tôi mạnh dạn đưa ra ý tưởng “ Rèn luyện kĩ
năng bấm máy tính để giải nhanh bài toán trắc nghiệm về axit nitric”.
II. Mục đích nghiên cứu
- Nghiên cứu những dạng bài toán về axit nitric thường gặp trong các đề thi

See on vietmaths.com

-2-


www.vietmaths.com
tuyển sinh đại học, cao đẳng.
- Đề xuất những ý tưởng để giải nhanh bài toán axit nitric trên máy tính, góp
phần nâng cao chất lượng giảng dạy bộ môn ở trường phổ thông và là hanh trang vững
chắc để các em chuẩn bị bước vào kì thi TSĐH.
- Bản thân có cơ hội nghiên cứu, tìm hiểu và vận dụng các ý tưởng đó vào công
tác giảng dạy của bản thân sau này.
III. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu nội dung “axit nitric lớp 11”. Đồng thời tìm ra những dạng bài tập
điển hình thường gặp trong các đề thi TSĐH.
- Nghiên cứu phương pháp bảo toàn electron, phương pháp qui đổi và vận dụng
phương pháp đó để giải bài tập trắc nghiệm.
- Tìm ra hướng giải quyết nhanh các bài toán đó dựa vào kĩ năng bấm máy tính.

IV. Đối tượng nghiên cứu
- Tiến hành nghiên cứu trên đối tượng học sinh ở trường THPT Chương Mỹ B
Hà Nội để kết luận những ý tưởng, giả thuyết mà đề tài đưa ra cần bổ sung gì không.
V. Phương pháp nghiên cứu
+ Bước 1: Trên cơ sở nắm vững nội dung trọng tâm bài axit nitric ở lớp 11 và
nghiên cứu kĩ những câu hỏi thi TSĐH liên quan đến bài tập axit nitric, tác giả đã lựa

chọn, sưu tầm những bài tập trắc nghiệm được giải nhanh bằng phương pháp bảo toàn
electron và phương pháp qui đổi.
+ Bước 2: Đưa ra những ý tưởng để giải nhanh những bài tập đã chọn ở bước 1
trên máy tính (Casio fx 500MS, …..).
+ Bước 3: Tiến hành thực nghiệm sư phạm trên đối tượng học sinh.
+ Bước 4: Thu thập và xử lý số liệu, rút ra kết luận.
VI. Phạm vi và thời gian nghiên cứu của đề tài.
- Do điều kiện thời gian và hạn chế của một sáng kiến kinh nghiệm nên đề tài
chỉ có thể nghiện cứu trên phạm vi hẹp (thực nghiệm ở 1 trường THPT nơi tác giả
công tác) và chỉ nghên cứu những bài tập nhỏ có khả năng giải nhanh trên máy tính.
- Phạm vi áp dụng:
+ Kim loại, hỗn hợp kim loại tác dụng với HNO3 hoặc hỗn hợp HNO3 và H2SO4 đặc
+ Bài toán kim loại, oxit tác dụng với axit HNO3.
+ Bài toán kim loại, hợp chất với lưu huỳnh tác dụng với HNO3

See on vietmaths.com

-3-


www.vietmaths.com
PHẦN II:
NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
I. Tình hình thực tế trước khi thực hiện đề tài.
- Qua những năm giảng dạy tại trường phổ thông và nhiều năm đi gia sư khi
ngồi trên ghế giảng đường đại học, tôi nhận thấy rất nhiều học sinh cứ loay hoay viết
rất nhiều phương trình phản ứng khi cho hỗn hợp kim loại hoặc oxit kim loại tác dụng
với axit HNO3. Điều đó, sẽ mất nhiều thời gian làm bài và đôi khi không làm ra được
kết quả.
- Vì vậy, sử dụng phương pháp qui đổi và bào toàn electron là những công cụ

tối ưu để giải những quyết những bài toán dạng này.
- Một đối tượng học sinh khác chúng ta cũng hay gặp là quá lạm dụng máy tính
(cái gì cũng bấm và bấm quá chi li), do đó sẽ rất tốn thời gian làm bài.
- Vì vậy, ý tưởng là rất quan trọng, giúp học sinh định hướng được cách giải
nhanh bài toán trên máy tính thay vì các em phải viết rất nhiều trên nháp, điều này
hoàn toàn không hợp lý trong bài thi trắc nghiệm.
- Từ thực tế trên, tác giả xin trình bày những giải pháp, ý tưởng để giải nhanh
những bài toán axit nitric trên máy tính.
II. Biện pháp thực hiện đề tài.
II.1. Những kiến thức cần trang bị.
-

Xác định được đầy đủ các chất khử, chất oxi hoá.

-

Viết được các quá trình khử và quá trình oxi hoá.

-

Áp dụng định luật bảo toàn electron.

-

Xử lí các dữ kiện bài toán: số mol, thể tích khí, khối lượng…..

Các kiến thức về phản ứng oxi hoá khử học sinh đã được trang bị ở lớp 10. Trong
khuôn khổ đề tài, tôi chỉ xin đề cập tới các bước để giải nhanh bài toán axit nitric
trên máy tính trong đề thi TSĐH.
II.2. Những điểm cần lưu ý.

II.2.1. Phương pháp bảo toàn electron.
-

Chỉ áp dụng cho bài toán xảy ra các phản ứng oxi hoá khử.

-

Xác định và viết đầy đủ các quá trình khử, quá trình oxi hoá.

-

Định luật bảo toàn electron:

See on vietmaths.com



e nhường =
-4-



e nhận.


www.vietmaths.com
II.2.2. Pháp pháp qui đổi
- Phạm vi áp dụng:
+ Kim loại, oxit kim loại tác dụng với dung dịch HNO3.
+ Kim loại và hợp chất kim loại với lưu huỳnh tác dụng với HNO3

- Hướng qui đổi: Một bài toán có thể có nhiều hướng qui đổi khác nhau:
+ Qui đổi hỗn hợp nhiều chất về hai hay chỉ một chất.

Ví dụ: Hỗn hợp: Fe, FeO, Fe2O3, Fe3O4

Fe, FeO
Fe, Fe2O3
Fe2O3, FeO
FeO

+ Qui đổi hỗn hợp nhiều chất về các nguyên tử tương ứng:
Ví dụ: Hỗn hợp: Fe, FeS, FeS2, Cu, CuS, CuS2, Cu 2S, S 
 Fu, Cu, S
+ Bằng kinh nghiệm của mình, tác giả nhận thấy hướng qui đổi về các nguyên
tử tương ứng là đơn giản và dễ hiểu hơn cả. Vì vậy, trong các ví dụ dưới đây tác giả
chỉ trình bày hướng qui đổi này.
- Khi áp dụng phương pháp qui đổi, cần phải tuân thủ 3 nguyên tắc:
+ Bảo toàn nguyên tố
+ Bảo toàn số oxi hoá
+ Số electron nhường, nhận là không thay đổi.
II.3. Một số công thức áp dụng cần nhớ:
II.3.1. Tính khối lượng muối

mmuối = mkim loại + mgốc axit

(1.1)

- Phạm vi áp dụng:
+ kim loại tác dụng với HNO3 hoặc H2SO4 đặc
+ Với HNO3: nNO3 tạo muối = ne nhận = 3.nNO  nNO2  8nN2O  10nN 2  8nNH 4 NO3 .

mmuối = mkim loại + 62  (3.n NO  n NO  8 n N O  10 n N )  80 n NH
2

See on vietmaths.com

2

-5-

2

4 NO3

(1.2)


www.vietmaths.com
+ Với hỗn hợp H2SO4 đặc và HNO3: (thường không tạo muối amoni)

mmuối = mkim loại + 62  (3.nNO  nNO  8nN O  10nN  8nNH NO )  96  nSO
2

2

2

4

3

(1.3)

2

Tuy nhiên, trong các bài tập ta cũng thường gặp phản ứng chỉ tạo muối sunfat. Dạng
này ta cần:
+ NO3- phản ứng hết
+ Khối lượng muối bằng khối lượng của kim loại và SO42II.3.2. Tính số mol HNO3 phản ứng.

naxit nitric phản ứng = ntạo muối + ntạo khí và muối amoni

(2)

Với nNO3 tạo muối kim loại = ne nhận = 3.nNO  nNO2  8nN 2O  10nN 2  8nNH 4 NO3 = n.nKL
(với n là hoá trị KL)
nNO3 tạo khí và muối amoni = nNO  nNO2  2nN 2 O  2 nN 2  2nNH 4 NO3
Thì (2) trở thành:

naxit nitric phản ứng = 4  nNO  2  nNO  10  nN O  12  nN  10  nNH NO
2

2

2

4

3

(2.1)

Từ số mol axit phản ứng ta có thể tính được C%, CM, thể tích và khối lượng dung dịch

See on vietmaths.com

-6-


www.vietmaths.com
III. Những bài tập minh hoạ
DẠNG 1: PHƯƠNG PHÁP BẢO TOÀN ELECTRON
Bài 1: ĐH 2008 KB: Thể tích dung dịch HNO3 1M loãng ít nhất cần dùng để hoà tan
hoàn toàn một hỗn hợp gồm 0,15 mol Fe; 0,15 mol Cu (Biết phản ứng chỉ tạo ra chất
khử NO):
A. 0,8 lit

B. 1,0 lit

C. 1,2 lit

D. 0,6 lit

Lời giải:
 Ý tưởng
-

Dựa vào ĐLBT electron tính được nNO

-

Dựa vào (2.1) tính được naxit nitric phản ứng = 4nNO 
 Vdd axit phản ứng

-

Vì thể tích dung dịch HNO3 cần dùng ít nhất nên Fe chỉ đạt đến hoá trị II.

 Gợi ý
4

Vdd HNO3 phản ứng 

2  0,15  2  0,15
3
= 0,8 (lit)
1

Bài 2: Hoà tan m gam Fe3O4 vào dung dịch HNO3 loãng dư thu được khí NO duy
nhất. Nếu đem khí NO thoát ra trộn với O2 vừa đủ để hấp thụ hoàn toàn trong nước
được dung dịch HNO3. Biết thể tích oxi phản ứng là 0,336 lit (đktc). Giá trị của m là:
A. 34,8g

B. 13,92g

C. 23,2g

D. 20,88g

Lời giải:

 Ý tưởng
-

Chỉ có Fe và O thay đổi số oxi hoá, N không thay đổi số oxi hoá.

-

Dựa vào ĐLBT electron tính được số mol Fe3O4 (1. nFe3O4 = 4. nO2 )

-

Tính m = 232. 4. nO2

 Gợi ý
m  232  4 

0,336
 13,92( g )
22, 4

Bài 3: Cho hỗn hợp gồm 4 kim loại có hoá trị không đổi: Mg, Ni, Zn, Al được chia
làm 2 phần bằng nhau:
-

Phần 1: tác dụng với dung dịch HCl dư thu được 3,36 lit H2

See on vietmaths.com

-7-

www.vietmaths.com
-

Phần 2: Hoà tan hết trong dung dịch HNO3 loãng dư thu được V lit một khí
không màu hoá nâu ngoài không khí (các thể tích đo ở đkc).

Giá trị của V là:
A. 2,24 lit

B. 3,36 lit

C. 4,48 lit

D. 5,6 lit

Lời giải:
 Ý tưởng
-

Vì các kim loại có hoá trị không đổi nên số mol electron nhường trong 2 thí
nghiệm giống nhau 
 số mol electron nhận ở 2 thí nghiệm cũng bằng nhau.

-

Khí không màu, hoá nâu ngoài không khí là NO.

-

Từ đó ta có: 2  nH 2  3  nNO hay 2  VH  3  VNO
2

 Phép tính.
VNO = V =

2
 3, 36  2, 24(lit )
3

Bài 4: Chia m gam hỗn hợp X gồm Fe, Al thành 2 phần bằng nhau:
-

Phần 1: Hoà tan hoàn toàn trong dung dịch HCl dư thu được 7,28 lit H2.

-

Phần 2: Hoà tan hết trong dung dịch HNO3 dư thu được 5,6 lit NO duy nhất.
Các thể tích khí đo ở đktc. Khối lượng Fe, Al trong X là:
A. 5,6g và 4,05g

B. 16,8g và 8,1g

C. 5,6g và 5,4g

D. 11,2g và 8,1g

Lời giải:
 Ý tưởng
-

Áp dụng ĐLBT electron tìm số mol Al(x mol); Fe (y mol) trong ½ X

-

Tác dụng với HCl thì Fe đạt s.o.x.h là +2 còn tác dụng với HNO3 dư thì Fe đạt
s.o.x.h là +3.

+ P1: 2.Fe + 3. Al = 2. H2
+ P2: 3. Fe +3. Al = 3. NO 
 Fe + Al = NO ( Viết tắt số mol)
-

mFe = 2. 56x; mAl = 2.27y

 Phép tính
2x + 3y = 2. 7,28/22,4

x = 0,1 mol

x + y = 5,6/22,4

y = 0,15 mol

Vậy: mFe = 2  0,1  56 = 11,2(g) và m Al = 2  0,15  27 = 8,1(g)

See on vietmaths.com

-8-

www.vietmaths.com
Bài 5: Hoà tan a gam Al trong dung dịch HNO3 loãng thấy thoát ra 4,48 lit hỗn hợp
khí NO, N2O, N2 có tỉ lệ mol lần lượt là 1:2:2. Giá trị của a là:
A. 14,04g

B. 70,2g

C.35,1g

D. Đáp số khác

Lời giải:
 Ý tưởng
-

Tính số mol mỗi khí.

-

Áp dụng ĐLBT electron tính n Al 
 mAl = a.

 Phép tính
- mol (NO) =

1 4, 48

 0, 04 ; mol(N2O) = mol (N2) = (0,2 – 0,04)/2 = 0,08
5 22, 4

- m Al = a = 27 

3  0, 04  10  0, 08  8  0, 08
 14, 04( g )
3

Bài 6: Lấy 9,94g hỗn hợp X gồm Al, Fe, Cu cho tan trong lượng dư dung dịch HNO3
loãng thấy thoát ra 3,584 lit khí NO (đktc) duy nhất. Khối lượng muối khan tạo thành:
A. 39,7g

B. 29,7g

C. 39,3g

D. 40,18g

Lời giải:
 Ý tưởng
-

Áp dụng công thức (1.2) tính khối lượng muối khan.

 Phép tính
m muối nitrat = 9,94 + 62  3  3,584/22,4 = 39,7(g)
Bài 7: Cho 3 kim loại Al, Fe, Cu tan hết trong 2 lit dung dịch HNO3 thu được 1,792 lit
(đktc) hỗn hợp khí gồm NO và N2O có tỉ khối so với He là 9,25. Nồng độ CM của
dung dịch HNO3 ban đầu là (Biết He = 4)
A. 0,28M

B.1,4M

C. 1,7M

D. 1,2M

Lời giải:
 Ý tưởng
- Từ M hh ta nhẩm được mol (NO) = mol (N2O)
- Áp dụng công thức (2.1) tính mol (HNO3 phản ứng) 
 CM (HNO3).
 Phép tính
- mol (NO) = mol (N2O) =
- CM 

1 1, 792

 0, 04
2 22, 4

4  0, 04  10  0,04
 0, 28( M )
2

See on vietmaths.com

-9-


www.vietmaths.com

Bài 8: ĐH 2007 KA: Hoà tan hoàn toàn 12g hỗn hợp Fe và Cu ( tỉ lệ mol 1:1) bằng
axit HNO3 thu được V lit hỗn hợp khí X gồm NO và NO2 và dung dịch Y (chỉ chứa 2
muối và axit dư). Tỉ khối của X so với H2 là 19. Giá trị của V là:
A. 2,24

B. 3,36

C. 4,48

D. 5,6

Lời giải:
 Ý tưởng
-

Tính mol(Fe) và mol(Cu)

-

Từ M hh ta nhẩm được mol (NO) = mol (NO2) = a mol

-

Áp dụng ĐLBT electron tính Vhh khí = 22,4  2  a

 Phép tính

-

Vhh khí

12
 (2  3)
64

56
 22, 4 
 2  5, 6(lit )
4

Bài 9: ĐH Y Dược HN 2000. Hoà tan 4,431g hỗn hợp Al và Mg trong dung dịch
HNO3 loãng thu được dung dịch X (không chứa muối amoni) và 1,568 lit (đktc) hỗn
hợp khí không màu có khối lượng 2,59g trong đó có một khí hoá nâu trong không khí.
Số mol HNO3 phản ứng là:
A. 0,51

B. 0,455

C. 0,55

D. 0,49

Lời giải:
 Ý tưởng
- khí không màu hoá nâu ngoài không khí 
 khí NO
- Từ M hh khí suy ra khí không màu còn lại là N2O và mol (NO) = mol (N2O).
- Tính số mol mỗi khí (a mol)
- Từ (2.1) tính số mol HNO3 phản ứng = 4  nNO + 10  nN O = 14  a
2

 Phép tính
- M hh 

2, 59  22, 4
 37 
 mol (NO) = mol (N2O)
1,568

- mol (HNO3) = (4  10) 

1,568
 0, 49(mol )
2  22, 4

Bài 10: Hoà tan hoàn toàn m gam hỗn hợp gồm 3 kim loại bằng dung dịch HNO3 thu
được 1,12 lit hỗn hợp khí X (đkc) gồm NO2 và NO. Tỉ khối hơi của X so với H2 là
18,2. Thể tích dung dịch HNO3 37,8% (d = 1,242g/ml) cần dùng là

See on vietmaths.com

- 10 -