Sáng kiến kinh nghiệm tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh qua các tiết học vật lí

S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh

Sáng kiến kinh nghiệm
Tích cực hóa hoạt động học tập
của học sinh qua các tiết học vật
lí (Phan Văn Thành, THPT Phù
Cừ, Hưng Yên)

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

1


S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh
MỞ ĐẦU

I.LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Chúng ta đang sống trong thế kỷ của trí tuệ sáng tạo. Đất nước ta đang trong thời kỳ đổi mới,
đó là thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Phát triển giáo dục và đào tạo là một động lực quan
trọng thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, là điều kiện phát huy nguồn lực con
người- yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững. Sự nghiệp
giáo dục phải góp phần quyết định vào việc bồi dưỡng cho thế hệ trẻ tiềm năng trí tuệ, tư duy
sáng tạo, năng lực tìm tòi chiếm lĩnh tri thức, năng lực giải quyết vấn đề thích ứng được với thực
tiễn cuộc sống, với sự phát triển của kinh tế tri thức. Mục tiêu đổi mới này đòi hỏi ở người thầy
phải phân tích và nhận thức được tầm quan trọng trong công tác giảng dạy, ngay chính trong bản
thân người thầy cũng phải đổi mới về phương pháp giảng dạy cho phù hợp với thực tiễn đặt ra.
Dạy học trước kia mang tính chất “độc thoại thông báo, giảng giải áp đặt” của sự dạy và

tính chất “thụ động chấp nhận, ghi nhớ, thừa hành, bắt buộc” sự học của trò. Kiểu dạy học như
thế không thể khích lệ, phát huy được hoạt động tự chủ, tìm tòi, sáng tạo giải quyết vấn đề của
học sinh trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Cách thức dạy học đó ngày nay không còn phù hợp
với xu thế thời đại. Kiểu dạy học đó không thể tồn tại và chấp nhận được.
Trong chương trình Vật lý ở bậc học THPT, định luật vật lý là một trong những nội dung
cơ bản nhất, song song tồn tại với định nghĩa các đại lượng vật lý mà người giáo viên cần
truyền đạt cho học sinh. Vì vậy, việc giảng dạy các định luật vật lý, định nghĩa các đại lượng vật
lý theo phương pháp đổi mới là rất cần thiết.
Từ đó, nảy sinh cho tôi câu hỏi “ Dạy học như thế nào để bồi dưỡng cho học sinh tiềm
năng trí tuệ sáng tạo, tư duy khoa học vật lý, năng lực giải quyết các vấn đề của vật lý” .Với
các vấn đề nêu trên, bài sáng kiến này đề cập vấn đề: TÍCH CỰC HÓA VIỆC HỌC TẬP
CỦA HỌC SINH QUA CÁC TIẾT HỌC
II. MỤC ĐÍCH
- Đưa ra các phương pháp tích cực hóa việc hoc tập của học sinh trên lớp.
- Đưa ra sơ đồ mô phỏng giải quyết vấn đề xây dựng kiến thức vật lý.

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

2


S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh

- Đưa ra phương pháp giảng dạy các định luật vật lý, các định nghĩa các đại lượng vật lý
- Tích luỹ kinh nghiệm kiến thức cho bản thân trong công tác giảng dạy.
III. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU
1 Đối tượng
- Học sinh THPT

- Các thầy cô giáo có kinh nghiệm giảng dạy
2 Phạm vi:
- Trường THPT
IV. NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI
-

Đảm bảo được sự cân đối dạy tri thức Vật lý và dạy kỹ năng tiếp cận tri thứcVật lý

-

Nhận thức rõ cách thực hiện có hiệu quả các chức năng tổ chức, kiểm tra, định hướng
hành động học của học sinh.

-

Khuyến khích trực giác của người học, khuyến khích người học nêu ý kiến của mình.

-

Cách thức lập sơ đồ mô phỏng tiến trình khoa học giải quyết vấn đề, xây dựng kiến thức
cần dạy, từ đó cụ thể hóa tiến trình dạy học cho phù hợp.

V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.
Thông qua việc nghiên cứu tài liệu và trao đổi với các giáo viên bộ môn.
Dự giờ các giáo viên giảng dạy có kinh nghiệm lâu năm trong nghề.
Thực hiện qua một số tiết dạy.
NỘI DUNG

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

3


S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh
PHẦN MỘT: CƠ SỞ LÝ LUẬN

Căn cứ vào mục tiêu của Giáo Dục&Đào Tạo “Nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi
dưỡng nhân tài, hình thành đội ngũ lao động có tri thức, có tay nghề, có năng lực thực hành, tự
chủ, năng động, sáng tạo, có đạo đức cách mạng, có tinh thần yêu Nước, yêu CNXH”. Trong khi
đó, môn học Vật lý trong trường THPT là một trong những môn học cơ bản tạo điều kiện phát
triển tư duy của học sinh. Vật lý có mối quan hệ chặt chẽ với môn kỹ thuật, điều đó khẳng định
tính cần thiết của môn học. Tính chất cơ bản của các khái niệm vật lý, các định luật vật lý là các
luận cứ cơ bản của triết học mang tính khoa học biện chứng một cách sâu sắc, điều đó càng
khẳng định Vật lý có thế giới quan khoa học cho học sinh.
Là một người giáo viên giảng dạy bộ môn Vật lý, tôi nhận thức được nhiệm vụ cơ bản của
mình đó là:


Cung cấp cho học sinh kiến thức phổ thông cơ bản có hệ thống và toàn diện về vật lý. Hệ
thống này phải thiết thực có tính kỹ thuật và phù hợp với quan niệm hiện đại của vật lý
học.



Rèn luyện cho học sinh những kỹ năng chủ yếu sau:
-

Quan sát.

-

Đo lường.

-

Sử dụng các dụng cụ máy đo phổ biến.

-

Thực nghiệm, thí nghiệm vật lý đơn giản.

-

Giải các bài vật lý phổ thông.

-

Vận dụng các kiến thức vật lý để giải thích hiện tượng đơn giản và ứng dụng của vật lý
trong sản xuất.

- Sử dụng các thao tác tư duy lôgic và các phương pháp cơ bản về môn học vật lý


Góp phần phát triển năng lực tư duy lôgic cho học sinh.

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

4

S¸ng kiÕn kinh nghiÖm


Phan V¨n Thµnh

Góp phần xây dựng cho học sinh thế giới quan khoa học và giáo dục lòng yêu Nước, yêu
chủ nghĩa xã hội khoa học và tinh thần quốc tế vô sản.
PHẦN HAI: CƠ SỞ LÝ THUYẾT
“ TÍCH CỰC HÓA VIỆC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH”

Theo lý thuyết hiểu theo nghĩa hẹp “Tích cực hóa việc học tập của học sinh” là làm thế nào
để học sinh thuộc làu tài liệu ngay trong giờ học trên lớp mà không cần nghiên cứu tài liệu ngoài
giờ học. Đồng thời, tích cực hóa việc học tập của học sinh là tổ chức, theo dõi sự chú ý của học
sinh ở tất cả các giai đoạn, ở các kiểu khác nhau sao cho học sinh thu được kiến thức không
phải thụ động mà là trong quá trình làm việc tích cực tự lực muôn hình muôn vẻ.
Trên cơ sở lý thuyết và thực tế khi giảng dạy tại trường THPT Phù Cừ tôi nhận thấy để tích
cực hóa việc học tập của học sinh trong việc tiếp thu kiến thức bộ môn Vật lý thì người giáo viên
cần làm những công việc sau:
I. CHUẨN BỊ THIẾT KẾ BÀI GIẢNG
1. Phải nghiên cứu kỹ tài liệu, xác định mục tiêu bài dạy, phần dạy, kiểu bài dạy, kiến
thức của bài dạy, nội dung trọng tâm cần truyền tải tới học sinh
Sau đây sẽ liệt kê một số kiểu bài dạy và phương pháp giảng dạy
1.1. Giảng dạy các khái niệm vật lý
Định nghĩa:
Khái niệm vật lý là sản phẩm phản ánh bởi bộ óc những tính chất chung về bản chất của
đối tượng và sự vật hiện tượng vật lý.
Đặc điểm:
+ Các khái niệm vật lý thường xuất hiện khi nghiên cứu các đại lượng vật lý và được chia

làm hai nhóm đó là khái niệm vật lý chỉ có đặc điểm định tính và khái niệm vật lý chỉ có đặc
điểm định lượng.

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

5


S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh

+ Khi giảng dạy các khái niện vật lý, giáo viên phải cho học sinh nắm thật chắc các khái
niệm vật lý vì học sinh có nắm chắc các khái niệm vật lý thì mới đi sâu vào bản chất các hiện
tượng vật lý và ứng dụng nó trong cuộc sống và trong kỹ thuật.
Chú ý:
-

Khi giảng dạy các khái niệm vật lý giáo viên phải chỉ rõ cho học sinh nhận thức rõ được
những yêu cầu sau

- Đại lượng có hướng hay đại lượng vô hướng
- Đại lượng đặc trưng cho tính chất gì của sự vật hiện
Đại lượng vật lý ấy là

tượng vật lý.
- Mối liên hệ định lượng giữa nó với các đại lượng

khá thể hiện

trong công thức nào.
- Đơn vị đo,cách đo đại lượng đó ra sao

Phương pháp giảng dạy các khái niệm vật lý
Khi giảng dạy các khái niệm vật lý người giáo viên cần làm theo các bước sau:
Bước 1: Vạch ra đặc điểm lý tính của khái niệm mới cần giảng dạy
Bằng các ví dụ gần gũi hàng ngày, thí nghiệm mở đầu đơn giản, bài kiểm tra cũ giáo viên
cho học sinh thấy trong hiện tượng vật lý hay trong các tính chất vật thể đang nghiên cứu xuất
hiện những đặc điểm mới mà kiến thức cũ không thể đặc trưng hoặc giải thích được. Từ đó giáo
viên cần xây dựng một định nghĩa mới mà đặc tính của nó có trong ví dụ, thí nghiệm, nội dung
kiểm tra ở trên.
Bước 2: Làm sáng tỏ đặc điểm định lượng của khái niệm mới

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

6


S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh

Các đại lượng vật lý có liên quan với nhau bằng nhiều cách khác nhau. Trong sách giáo
khoa mối liên hệ giữa các đại lượng vật lý thường được xác lập bằng thực nghiệm hoặc biến đổi
các biểu thức toán học tìm ra sự phụ thuộc định lượng giữa đại lượng mới và đại lượng cũ.
Trong bước này giáo viên cần vạch ra, chỉ rõ cho học sinh tìm hiểu quan hệ định lượng giữa đại
lượng mới và các đại lượng cũ mà giáo viên đã tổng kết ở bước 1
Bước 3: Định nghĩa khái niệm mới
Giáo viên chỉ thực hiện bước này khi biết học sinh đã nắm chắc bước 2 tổng kết của việc
nghiên cứu đúc rút những tri thức đã thu được về khái niệm vào trong một hình thức giản đơn dễ

hiểu thông thường ta đưa ra khái niệm mới giản đơn bằng lời.
Bước 4 : Xây dựng đơn vị đo
Đơn vị đo thường được suy ra từ công thức của định nghĩa. Trong bước này giáo viên yêu
cầu học sinh tự xây dựng và đặt câu hỏi về ý nghĩa, định nghĩa đơn vị đo đó cũng là một hình
thức giúp học sinh hiểu, nhớ, nắm vũng khái niệm mới.
Bước 5: Vận dụng khái niệm mới vào thực tiễn
Trong bước này giáo viên cho học sinh giải thích hiện tượng vật lý đơn giản hoặc giải bài tập
đơn giản ngay tại lớp học và cuối cùng giao bài tập về nhà cho học sinh vận dụng.
Chú ý:
Đến bước 3 giáo viên chỉ cần học sinh hiểu, nhớ khái niệm mới chứ chưa cần đòi hỏi ở
học sinh nắm vững kiến thức đã học. Khi giảng dạy giáo viên hay bỏ qua bước 4, bước 5 mà đã
đòi hỏi ở học sinh nắm vững kiến thứclà một điều vô lý.
1.2. Giảng dạy các định luật vật lý
Đặc điểm:
+ Định luật vật lý là bước tiếp theo của việc phát triển cao hơn sau khái niệm vật lý. Nó thiết
lập mối quan hệ chặt chẽ sâu sắc các hiện tượng vật lý.

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

7


Sáng kiến kinh nghiệm

Phan Văn Thành

+ nh lut vt lý cú tớnh tt yu, ph bin, tc l trong iu kin nht nh nú cú tỏc dng bt
k õu v ch no. Vỡ th, mi khi loi ngi phỏt hin ra mt nh lut vt lý thỡ trỡnh
con ngi phỏt trin cao hn.
+ Khỏc vi cỏc quy lut ca thc t khỏch quan khụng thay i v tn ti c lp vi ý thc

con ngi, thỡ nh lut vt lý l kt qu ca t duy khoa hc khi nhn thc v t nhiờn, nhn
thc ca con ngi cao hay thp m nh lut vt lý phn ỏnh ỳng thc t khỏch quan nhiu
hay ớt.
+ Thc nghim Thớ nghim, quan sỏt, o lng l phng tin c bn ca vt lý, hu ht
cỏc nh lut vt lý u rỳt ra t thc nghim cho nờn nú th hin tớnh khoa hc, tớnh thc tin
cao.
Chớnh bi cỏc c im trờn m khi hc sinh cn nm vng mt nh lut vt lý cn bit cỏc
yờu cu sau
nh lut vt lý:
- Phn ỏnh c mi quan h gia cỏc hin tng ra sao.
-

Ni dung nh lut c phỏt biu nh th no.

-

Biu thc toỏn hc ca nh lut (nu cú)

-

ng dng ca nh lut (nu cú)

-

Gii hn ỏp dng nh lut.

-

Cỏch thc, quỏ trỡnh hỡnh thnh nh lut.

Phng phỏp ging dy cỏc nh lut vt lý
Khi ging dy cỏc nh lut vt lý giỏo viờn cn thc hin cỏc bc sau
Bc 1: ễn tp nhng khỏi nim c cú mt trong nh lut
Trong bc ny giỏo viờn cn kim tra nhn thc ca hc sinh v cỏc khỏi nim c cú mt

Trường THPT Phù cừ Hưng yên

8


S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh

trong định luật mà học sinh đã học. Tuy nhiên không phải ôn lại tất cả những gì có liên quan tới
nội dung của định luật mà người giáo viên cần hướng học sinh vào những nội dung khái niệm cơ
bản. Nếu khái niệm đó là quá khó hoặc học sinh đã học ở THCS mà học sinh chưa nhớ thì giáo
viên có thể dành hẳn một khoảng thời gian củng cố lại các khái niệm đó trước khi vào mục mới.
Chỉ sau khi biết chắc học sinh hiểu rõ bản chất của khái niệm liên quan, giáo viên mới bước
vào giảng phần đó.
Bước 2: Định hướng sự chú ý của học sinh vào mối liên hệ các hiện tượng, sự vật trong tự
nhiên cần nghiên cứu, vạch rõ các đại lượng sắp nghiên cứu
Để thực hiện bước này giáo viên cần lấy các ví dụ đơn giản về các hiện tượng vật lý gần
gũi với đời sống hàng ngày hoặc các thí nghiệm định tính đơn giản
Chú ý: Trong bước này khi phân tích các hiện tượng, các ví dụ đã chọn, giáo viên cần
hướng học sinh vào phạm vi giới hạn của các đại lượng liên quan tới định luật vì giữa các mặt
của sự vật hiện tượng cũng có nhiều mối quan hệ qua lại phức tạp, nếu không hạn chế phạm vi
học sinh sẽ không hiểu mục đích nghiên cứu. Mục đích cuối cùng của bước này là học sinh chỉ
ra được các đại lượng liên quan tới định luật và mối quan hệ qua lại định tính giữa chúng.
Bước 3: Tìm nội dung định luật hay tìm mối liên hệ qua lại giữa các đại lượng

Trong SGK nhìn chung các định luật vật lý được xây dựng từ thí nghiệm, hoặc các bài toán định
lượng. Đối với kiểu bài xây dụng bằng thí nghiệm, giáo viên cần chú ý chuẩn bị thí nghiệm kỹ vì
khi tiến hành trên lớp cần chính xác thành công ngay. Từ nội dung kết quả của thí nghiệm, giáo
viên hướng dẫn cho học sinh phân tích hoặc dẫn dắt học sinh biện luận tìm mối quan hệ định
lượng giữa các đại lượng, khái niệm liên quan trong thí nghiệm và kết thúc bằng việc học sinh tự
tổng kết phát biểu thành nội dung của định luật cần học, biểu thức liên quan.
Bước 4: Vận dụng định luật vào giải các bài tập liên quan, giải thích các hiện tượng trong tự
nhiên
Trong bước này giáo viên cho học sinh giải bài tập đơn giản hoặc giải thích một số hiện
tượng vật lý xẩy ra trong cuộc sống hàng ngày mục đích của bước này giúp học sinh củng cố lại
nội dung định luật, hiểu và nắm vững định luật.

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn

9


S¸ng kiÕn kinh nghiÖm

Phan V¨n Thµnh

Bước 5: Nêu vị trí, giới hạn áp dụng của định luật
Với các định luật cần thiết, giáo viên cho học sinh thấy vai trò của định luật và phạm vi áp
dụng của định luật, giới hạn của định luật. Điều này chứng minh cho học sinh thấy khoa học là
vô tận, tri thức của con người không ngừng nâng cao, từ đó giúp học sinh nhìn nhận khoa học
vật lý một cách đúng đắn hơn.
1.3. Giảng dạy các bài có thí nghiệm
Đặc điểm:
+ Thí nghiệm vật lý là con đường ngắn nhất để học sinh tiếp thu kiến thức vật lý một cách
nhanh nhất.

+ Thí nghiệm vật lý giúp học sinh biết cách quan sát hiện tượng, biết cách đo lường, sử dụng
các dụng cụ đo từ thí nghiệm và áp dụng vào cuộc sống hàng ngày.
+ Vật lý là một bộ môn khoa học thực nghiệm gắn liền với bộ môn kỹ thuật, vì vậy từ các thí
nghiệm học sinh hiểu sâu sắc hơn về các hiện tượng, các khái niệm, các định luật vật lý.
+ Thí nghiệm vật lý là môi trường, là chân lý kiểm nghiệm các định luật vật lý.
Phương pháp giảng dạy
Khi giảng dạy các bài có thí nghiệm vật lý giáo viên cần thực hiện các bước sau
Bước 1: Giới thiệu dụng cụ làm thí nghiệm
Trong bước này giáo viên vừa ôn tập, kiểm tra học sinh trên các dụng cụ làm thí nghiệm học
sinh đã biết và giới thiệu tác dụng của các dụng cụ mới, cách đo. Đồng thời nhắc nhở học sinh
các điểm chú ý về việc an toàn trong khi làm thí nghiệm.
Bước 2: Tiến hành thí nghiệm
Khi tiến hành thí nghiệm, giáo viên cần chú ý làm chậm, làm mẫu, khi đã tiến hành xong
giáo viên yêu cầu học sinh mô tả lại, sau đó yêu cầu học sinh tự làm. Việc tiến hành thí nghiệm

Tr­êng THPT Phï cõ – H­ng yªn
10