YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG SÁNG TÁC VÕ THỊ HẢO (QUA TIỂU THUYẾT GIÀN THIÊU VÀ TẬP TRUYỆN NGẮN NHỮNG TRUYỆN KHÔNG NÊN ĐỌC LÚC NỬA ĐÊM)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––

––––––––––––––––––

CAO THỊ THU HOÀI

CAO THỊ THU HOÀI

YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG SÁNG TÁC VÕ THỊ HẢO
(QUA TIỂU THUYẾT GIÀN THIÊU VÀ TẬP TRUYỆN NGẮN
NHỮNG TRUYỆN KHÔNG NÊN ĐỌC LÚC NỬA ĐÊM)

YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG SÁNG TÁC VÕ THỊ HẢO
(QUA TIỂU THUYẾT GIÀN THIÊU VÀ TẬP TRUYỆN NGẮN
NHỮNG TRUYỆN KHÔNG NÊN ĐỌC LÚC NỬA ĐÊM)
Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 60 22 34

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN
Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN ĐỨC HẠNH

THÁI NGUYÊN - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

THÁI NGUYÊN - 2009



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




1

2

MỞ ĐẦU

mới mẻ về hiện thực là một văn phong táo bạo, những sáng tác đậm chất kì ảo
xuất hiện ngày càng nhiều trong đời sống văn học hiện nay.

1. Lý do chọn đề tài
1.1. Sau 1975, đặc biệt là sau 1987, đời sống văn học Việt Nam có
nhiều thay đổi. Sự chuyển tiếp từ thời chiến sang thời bình với những quy luật

Yếu tố kì ảo cũng chính là một trong những gam màu chủ đạo làm nên bức
tranh đầy mê hoặc và lôi cuốn trong những sáng tác của nhà văn Võ Thị Hảo.

bình thƣờng của nó, ảnh hƣởng của công cuộc đổi mới tƣ duy mà Đảng khởi

1.3. Kì ảo là một trong những thủ pháp nghệ thuật hữu hiệu và độc đáo

xƣớng, những vấn đề bức thiết cộm lên trong lịch sử dân tộc thời hậu chiến và

của kho tàng văn xuôi thế giới. Nó trở thành một dòng chảy liên tục trong tiến

một độ lùi thời gian tƣơng đối thích hợp... là những nguyên nhân cơ bản dẫn

trình của lịch sử văn học nhân loại từ thời cổ đại, qua Trung đại đến cận đại

đến những thay đổi quan trọng của văn học. Cùng với sự nghiệp đổi mới của

và hiện đại. Bên cạnh đó ngoài vai trò tạo sự "lạ hoá" nhằm hấp dẫn ngƣời

Đảng, các phƣơng diện của đời sống văn học nhƣ tác giả, tác phẩm, các hoạt

đọc, yếu tố kì ảo còn có tác dụng giúp nhà văn biểu hiện, khám phá hiện thực

động sáng tác, lí luận, phê bình... đều có sự chuyển biến tích cực.

và thể hiện những quan niệm mới mẻ về nhân sinh, thế sự, con ngƣời.

Trong bức tranh chung ấy, chúng ta rất dễ nhận ra sự khởi sắc của thể

1.4. Nghiên cứu yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn và tiểu thuyết của

loại tiểu thuyết và truyện ngắn. Nhiều nhà văn, nhà nghiên cứu đã nhận ra xu

Võ Thị Hảo, chúng ta có thêm cơ sở khoa học để nghiên cứu, khẳng định

hƣớng vận động mới - xu hƣớng của những tìm tòi sáng tạo, của những lối

những đổi mới trong nghệ thuật tự sự của văn xuôi Việt Nam hiện đại từ 1987

viết hoàn toàn mới mẻ. Và hoà vào dòng chảy ấy, ta thấy xuất hiện một nữ

đến nay. Và từ đó chúng ta nhận ra xu thế hoà nhập của văn xuôi Việt Nam

văn sỹ có cá tính sáng tạo độc đáo - nhà văn Võ Thị Hảo.

hiện đại vào văn xuôi thế giới hiện nay.

Cái tên Võ Thị Hảo đã từng gây ấn tƣợng mạnh trên văn đàn những

Chính vì thế, nghiên cứu về yếu tố kì ảo trong sáng tác của Võ Thị Hảo

năm 90 của thập kỷ trƣớc bởi những truyện ngắn Người sót lại của rừng cười,

(qua tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện ngắn Những truyện không nên đọc

Biển cứu rỗi, Vườn yêu… và mấy năm gần đây, chị lại làm độc giả sửng sốt

lúc nửa đêm) sẽ giúp chúng tôi hiểu sâu sắc hơn về thế giới nghệ thuật của

bằng cuốn dã sử đậm chất "liêu trai" với cái tên mang cảm giác mạnh Giàn

nhà văn, cũng nhƣ có những nhìn nhận, đánh giá xác đáng hơn về quá trình

thiêu (2005), cùng với đó là tập truyện ngắn Những truyện không nên đọc lúc

vận động của văn xuôi Việt Nam đƣơng đại.

nửa đêm (2005) cũng khiến không ít ngƣời kinh ngạc. Đây là 2 tác phẩm đạt

2. Lịch sử vấn đề
Với 10 tập truyện ngắn, một tiểu thuyết và ba kịch bản phim truyện,

giải thƣởng của Hội nhà văn Hà Nội.
1.2. Cùng với những tên tuổi nhƣ Nguyễn Bình Phƣơng, Phạm Thị Hoài,
Nguyễn Huy Thiệp, Tạ Duy Anh..., Võ Thị Hảo là nhà văn góp phần tạo ra xu

sáng tác của Võ Thị Hảo đang là mối quan tâm và bình luận của rất nhiều nhà
văn, nhà phê bình và độc giả.

hƣớng cách tân trong nền văn xuôi Việt Nam đƣơng đại. Các nhà văn này đã

Đã có khá nhiều bài báo và rất nhiều trang web viết về sáng tác của

mang vào văn học hơi thở của cuộc sống và con ngƣời hiện đại. Để làm đƣợc

Võ Thị Hảo, mà chủ yếu tập trung ở tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện ngắn

điều đó, trƣớc hết họ phải tự làm mới chính mình. Cùng với một quan niệm

Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

3

4

Chúng tôi khái quát những ý kiến đánh giá về các vấn đề xung quanh

Nhƣ vậy, tác giả Nguyễn Hoài Nam đã nhìn nhận và đánh giá Giàn

đề tài trên hai phƣơng diện sau:

thiêu trên cả hai phƣơng diện: trƣớc hết, đây là một tiểu thuyết lịch sử và xa

2.1. Về nghệ thuật

hơn nữa còn là cuốn sách làm tan khối băng lịch sử, kéo quá khứ về hiện tại,

2.1.1. Theo nhận xét của Phạm Xuân Nguyên: "Văn Võ Thị Hảo,
không chỉ là những dòng chữ. Không chỉ là những truyện ngắn hay tiểu

đặt quá khứ - hiện tại trong một dòng chảy liên tục của thời gian.
2.1.4. Tác giả Quang Hải trong nhà văn Võ Thị Hảo và những cố gắng

thuyết. Văn Võ Thị Hảo có nhiều tầng hình tƣợng mà mỗi lần tiếp cận ngƣời

giải thiêng huyền sử lại dẫn dắt ngƣời đọc vào thế giới của tập truyện Những

đọc lại ngạc nhiên thấy mình khám phá ra một lớp ngữ nghĩa ẩn mình sau

truyện không nên đọc lúc nửa đêm:

những câu chữ. Đó là lối viết văn đã đƣợc tác giả thổi linh hồn, linh hồn đó
tạo nên những câu văn huyễn ảo mê hoặc, thậm chí ma quái".
("Giàn thiêu” - xứ sở của lối văn chương mê hoặc, huyền bí - trang 8).
2.1.2. Trên báo Thể thao văn hoá, tác giả Lƣơng Thị Bích Ngọc trong
bài viết Võ Thị Hảo giữa những trang viết trang đời nhận xét: "Đọc truyện
chị, thấy cuốn hút cứ tƣởng hình nhƣ mình bị mê hoặc bởi lối kể truyện cuốn
hút, có duyên và lối văn phong vừa cũ, vừa mới, vừa quen, vừa lạ", "một hiện
thực nghiệt ngã đƣợc chở đi trên lối văn phong ảo - thực và câu chữ ngọt
ngào, dịu nhẹ".
2.1.3. Tác giả Nguyễn Hoài Nam trong bài Giàn thiêu - một nghệ thuật
làm tan khối băng lịch sử đã nhấn mạnh đến những đặc sắc về nghệ thuật của
tác phẩm này: “Tiểu thuyết lịch sử Giàn thiêu của Võ Thị Hảo là một nghệ
thuật làm tan khối băng lịch sử mà chị đã gặp phải khi dựng lên một “Giàn
thiêu” với rất nhiều “lửa” của mình”. Cũng trong bài viết, tác giả chú ý hơn cả
đến hai nhân vật: Nguyên Phi Ỷ Lan và Thiền sƣ Từ Đạo Hạnh:

Đêm bướm ma là câu chuyện “mang không khí huyền hoặc pha mùi cổ
sử thi đọng lại rất lâu. Có hơi hƣớng của Liêu trai chí dị, của Truyền kì mạn
lục và dĩ nhiên nó đƣợc cảm nhận bởi con ngƣời hiện đại …”.
Ngƣời viết cũng chỉ ra sự khác biệt về nghệ thuật qua giọng điệu của hai
truyện ngắn Dệt cỏ và Người chăn bò thần thánh. Ở Dệt cỏ là giọng văn thƣơng
cảm, xót xa. Còn Người chăn bò thần thánh là giọng giễu nhại, phê phán.
Đặc biệt, bài viết này đã ít nhiều đề cập đến một khía cạnh nhỏ của yếu
tố kì ảo khi nhấn mạnh: mạch truyện giải thiêng là mạch chính, giọng chủ của
tác phẩm.
2.1.5. Bài viết Võ Thị Hảo, vầng trăng mồ côi trên trang web http://
chimviet.free.tr| tacpham1 | stt1| vothihao.html đã đặt sáng tác của Võ Thị Hảo

trong sự so sánh với các nhà văn khác: “Ngƣời đọc có thể tìm thấy trong văn
phong Võ Thị Hảo cái tàn nhẫn, chất huyền thoại phảng phất cơn mƣa
Nguyễn Huy Thiệp, bóng mây Phạm Thị Hoài”. Đồng thời ngƣời viết cũng
cho rằng “cay độc và ẩn dụ trở thành phong trào, thành phong cách thời đại,
dấu ấn của thế hệ này”.

“Võ Thị Hảo đã làm tan rã khối băng nhận thức về Ỷ Lan - với tƣ cách

2.1.6. Báo Người đại biểu nhân dân (2005) bày tỏ sự ca ngợi những

là một nhân vật lịch sử, một khối băng vốn đã cố kết vững chắc”. Còn với

cách tân nghệ thuật của Giàn thiêu: “Cuốn tiểu thuyết này đang đi theo con

nhân vật Từ Đạo Hạnh, cách làm tan rã khối băng lịch sử của Võ Thị Hảo lại

đƣờng riêng của nó, ngấm dần vào trái tim ngƣời ta và những tầng lớp ngữ

thể hiện ở một phƣơng diện khác - đó là đặt một giả thiết rõ ràng lên làn

nghĩa cũng nhƣ những hình tƣợng nghệ thuật của cuốn tiểu thuyết này thƣờng

sƣơng mù mờ vốn đã bao quanh nhân vật này suốt mƣời thế kỉ.

trở đi trở lại ám ảnh ngƣời đọc”.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

5

6
xao, Hành trang người đàn bà Âu lạc tỏ ra đặc biệt hứng thú với đề tài này.

2.2. Về nội dung
2.2.1. Trong buổi toạ đàm về sáng tác của Võ Thị Hảo (Trên Vietnamnet.vn.
20.10.2005) có một số ý kiến:

Dựa vào cảnh ngộ của những ngƣời phụ nữ mang nỗi đau của "cả giới đàn bà",
Võ Thị Hảo tìm ra những quy luật nghiệt ngã của đời ngƣời phụ nữ ...".

- Nhà phê bình văn học Lại Nguyên Ân trong bài "Tiểu thuyết và lịch

2.2.3. Ngay trong bài phỏng vấn “Tôi không định mê hoặc…” của

sử - nhân đọc "Giàn thiêu" của Võ Thị Hảo” đã đặt ra vấn đề mối quan hệ

Minh Đức trên báo Người Đại biểu Nhân dân (2005), khi đƣợc hỏi: “Thông

giữa tiểu thuyết và lịch sử, cũng nhƣ định nghĩa thế nào là "tiểu thuyết lịch

điệp của Giàn thiêu là gì?”, Võ Thị Hảo đã trả lời rằng, điều mà chị muốn gửi

sử" và quyền tự do của nhà văn trong việc sử dụng chất liệu lịch sử vào tiểu

gắm qua tiểu thuyết này chính là khát vọng tự do và tình yêu. Và chị cũng

thuyết. Ông cũng nhấn mạnh thêm rằng: “Tiểu thuyết “Giàn thiêu” còn có

khẳng định: sức sống của Giàn thiêu sẽ quyết định sự mê hoặc hay không mê

nhiều mặt đáng nói, nhất là xu hƣớng nữ quyền khá lộ liễu của nó với mấy

hoặc ngƣời đọc.

nhân vật nữ đặc sắc: Nhuệ Anh, Lê Thị Đoan, cung nữ Ngạn La. Cả ba đều là

2.2.4. Luận án tiến sỹ của Bùi Thanh Truyền đã chỉ ra những thông

những nhân vật hƣ cấu, đƣợc cài xen vào một quá khứ lịch sử, đƣợc đặt bên

điệp mà Võ Thị Hảo muốn gửi gắm qua các tác phẩm: “Người chăn bò thần

cạnh nhiều nhân vật lịch sử (…). Không khó để nhận ra rằng tác giả đã đƣa

thánh với những chi tiết về giống bò tập thể kì lạ: chúng không cần ăn cỏ,

vấn đề của thế giới hiện đại vào tài liệu quá khứ. Đây không phải là điểm yếu,
ngƣợc lại là điểm mạnh, đem lại sức sống cho ngòi bút nhà tiểu thuyết khi
nhúng bút vào tích xƣa chuyện cũ”.
- Hai nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên và Hoàng Ngọc Hiến thì
cùng chung một lời nhận xét: Giàn thiêu là một tiểu thuyết, trƣớc hết là
tiểu thuyết, nghĩa là Giàn thiêu trƣớc hết không phải là một truyện lịch sử,
không phải là minh chứng lịch sử mà là một sự tƣ duy lại lịch sử bằng

phƣơng pháp tiểu thuyết.
- Nhà văn Châu Diên thì nói rằng: ông "lấy làm tiếc cho Võ Thị Hảo" giá nhân vật chính của Giàn thiêu là Ỷ Lan thay vì Từ Đạo Hạnh thì cuốn tiểu
thuyết còn thành công hơn.

không cần bài tiết, chỉ cần “chúm môi, phồng má thổi phù một cái, thế là cả
đàn bò cứ ngoan ngoãn lừ lừ ra nhƣ một đàn bóng khổng lồ” chính là cái nhìn
phê phán một thời kì hợp tác xã không ít những non nớt, tiêu cực (…), ngƣời
viết phần nào làm lộ ra cái thế giới bí ẩn, phức tạp của tâm hồn con ngƣời
hôm nay” [55, tr.181].
Tuy có không ít những ý kiến đánh giá về yếu tố kì ảo trong sáng tác
Võ Thị Hảo, nhƣng chúng chỉ nằm rải rác trong những bài báo, bài nghiên
cứu chứ chƣa có một công trình chuyên biệt nào nghiên cứu một cách có hệ
thống và bao quát về vấn đề này. Bởi vậy, luận văn của chúng tôi sẽ lấp đầy
“khoảng trống” đó, nhằm khám phá sâu một phƣơng diện nghệ thuật đặc sắc
làm nên giá trị sáng tác Võ Thị Hảo, đặc biệt là yếu tố kì ảo qua tiểu thuyết
Giàn thiêu và tập truyện Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm.

2.2.2. Phùng Hữu Hải trong Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

hiện đại từ sau 1975 lại nhìn nhận về sáng tác của Võ Thị Hảo ở một khía cạnh

Luận văn đi sâu khảo sát, phân tích lý giải những biểu hiện của cái kì

khác - đó là cảm hứng triết luận về ngƣời phụ nữ (mà theo ông đây là một nội

ảo trong tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện Những truyện không nên đọc lúc

dung của yếu tố kì ảo): "Võ Thị Hảo qua chùm chuyện Tim vỡ, Nàng tiên xanh

nửa đêm cùng nghệ thuật xây dựng, miêu tả cái kì ảo trong hai tác phẩm trên.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên






7

8

NỘI DUNG

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Yếu tố kì ảo với những biểu hiện đa dạng và hiệu quả thẩm mĩ của nó trong
tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Tiểu thuyết Giàn thiêu - nhà xuất bản Phụ nữ - 2005, (tái bản có bổ
sung) và tập truyện Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm - nhà xuất bản
Phụ nữ - 2005.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng một số phƣơng pháp nghiên
cứu chính sau:
1. Phƣơng pháp nghiên cứu thi pháp học.

2. Phƣơng pháp hệ thống.

Chƣơng 1
SÁNG TÁC CỦA VÕ THỊ HẢO TRONG KHUYNH HƢỚNG
VĂN HỌC KÌ ẢO VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI
Khái niệm khuynh hƣớng “ghi nhận tính cộng đồng về cơ sở tƣ tƣởng
thẩm mĩ của nội dung nghệ thuật; tính cộng đồng này đƣợc quy định bởi sự
thống nhất về truyền thống nghệ thuật và văn hoá, bởi sự gần gũi trong cách
hiểu của các nhà văn đối với các vấn đề của đời sống, bởi sự giống nhau về
các tình thế xã hội, thời đại, văn hoá, nghệ thuật” [7]. Đặc điểm cốt lõi nhất
của mọi khuynh hƣớng văn học là phƣơng pháp sáng tác của nó, chính

3. Phƣơng pháp thống kê.

phƣơng pháp quy định tính chất của việc lựa chọn chất liệu đời sống và

4. Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, so sánh.

phƣơng thức nghệ thuật để xử lí chất liệu. Sở dĩ chúng tôi xếp Võ Thị Hảo

6. Đóng góp của luận văn
6.1. Có đƣợc những kết luận khoa học về yếu tố kì ảo trong sáng tác
Võ Thị Hảo, tiếp tục mở rộng con đƣờng đi vào thế giới nghệ thuật của
tác giả.
6.2. Góp phần giải mã các yếu tố kì ảo trong văn học và cách tiếp cận

vào khuynh hƣớng trên bởi các sáng tác của nhà văn này cũng chứa nhiều yếu
tố huyễn ảo, li kì và có một số điểm tƣơng đồng về bút pháp nghệ thuật với
một số nhà văn sáng tác thiên về khuynh hƣớng kì ảo nhƣ Tạ Duy Anh,
Nguyễn Bình Phƣơng, Nguyễn Huy Thiệp...

văn học kì ảo.

1.1. Vài nét về tiểu sử và sự nghiệp sáng tác Võ Thị Hảo

6.3. Đóng góp một tài liệu học tập, nghiên cứu về Võ Thị Hảo và văn
học kì ảo Việt Nam đƣơng đại.

1.1.1. Tiểu sử

7. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phần nội dung của

Võ Thị Hảo sinh ngày 13 - 4 - 1956 ở Diễn Châu - Nghệ An.
Tốt nghiệp khoa văn trƣờng Đại Học Tổng Hợp Hà Nội. Ra trƣờng chị

luận văn gồm 3 chƣơng:

về công tác tại nhà xuất bản Văn hoá dân tộc. Chị làm thơ từ rất sớm và từng

Chƣơng 1: Sáng tác của Võ Thị Hảo trong khuynh hƣớng văn học kì ảo
Việt Nam đƣơng đại.
Chƣơng 2: Các kiểu loại nhân vật kì ảo trong sáng tác của Võ Thị Hảo.

nghĩ sẽ trở thành nhà thơ, nhƣng chị lại viết văn và thành danh với văn xuôi.

Chƣơng 3: Một số thủ pháp nghệ thuật xây dựng yếu tố kì ảo trong

giàu nữ tính. Những thân phận bé nhỏ, lam lũ trƣớc cuộc đời luôn khiến chị

sáng tác của Võ Thị Hảo.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Dù vào nghề văn chƣa đƣợc bao lâu, song Võ Thị Hảo nhanh chóng đƣợc
ngƣời đọc biết đến. Chị đƣợc đánh giá là một trong những cây bút sắc sảo và
trăn trở trên từng trang viết của mình. Ngoài ra, Võ Thị Hảo còn “bén duyên”



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




9

10

với điện ảnh và hội hoạ. Ba kịch bản phim truyện của chị đƣợc đánh giá khá

Giải thƣởng báo chí toàn quốc 1999: loạt bài phóng sự điều tra về các

cao. Bên cạnh đó, chị còn say mê vẽ tranh và đã mở một triển lãm tranh với

lao động nữ ở Samoa.

tên gọi Đường chân trời khiến bạn bè hội họa không khỏi kinh ngạc. Giản dị

1.2. Những sáng tác đậm chất kì ảo của Võ Thị Hảo

trong đời thƣờng nhƣng mạnh mẽ trong văn chƣơng là điều dễ nhận thấy ở

Tiểu thuyết Giàn thiêu.
Các tập truyện: Người sót lại của rừng cười, Biển cứu rỗi, Goá phụ

nhà văn này.

đen, Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm, Hồn trinh nữ.

1.1.2. Sự nghiệp sáng tác
Với 10 tập truyện ngắn, một tiểu thuyết đã in và ba kịch bản phim
truyện, sáng tác của Võ Thị Hảo đang gây ấn tƣợng mạnh trên văn đàn.
Sách đã in:

1.3. Võ Thị Hảo trong khuynh hƣớng văn học kì ảo Việt Nam đƣơng đại
1.3.1. Khái niệm kì ảo và văn học có yếu tố kì ảo
1.3.1.1 Khái niệm kì ảo
Bàn về khái niệm này, đến nay, không chỉ ở Việt Nam mà trên thế giới

Biển cứu rỗi - tập truyện ngắn, Nxb HN 1991, giải thƣởng cuộc thi tiểu
thuyết và truyện ngắn.

giới nghiên cứu vẫn chƣa tìm đƣợc định nghĩa thống nhất. Gần đây, trên
nhiều sách, báo, tạp chí, ngoài thuật ngữ “truyện kì ảo”, chúng ta còn thấy

Chuông vọng cuối chiều - tập truyện ngắn, Nxb Lao động, 1993.

nhiều thuật ngữ khác nhƣ: truyện kinh dị, truyện kì lạ, truyện huyền ảo, truyện

Truyện ngắn chọn lọc Võ Thị Hảo, Nxb Hội nhà văn, 1995, giải thƣởng

huyễn tƣởng… để gọi tên những truyện mà nội dung và hình thức có chứa
đựng yếu tố kì ảo. Theo cách chia của TS Bùi Thanh Truyền, có thể chia hệ

5 năm văn học Hà Nội.

thống thuật ngữ trên làm ba hƣớng:

Ngậm cười - tập truyện ngắn, Nxb Phụ nữ, 1998.
Nàng tiên xanh xao - tập truyện ngắn viết cho thiếu nhi, Nxb Kim Đồng, 2000.
101 cái dại của đàn ông (phóng tác), Nxb Văn hoá dân tộc,1994.
Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm - tập truyện ngắn, Nxb Phụ nữ, 2005.

Chú trọng đến chức năng tâm lý mà loại truyện này gây ra, nhấn mạnh
nhiều đến tính chất khác thƣờng, không thực. Nó có chức năng giải trí, tiêu
khiển. Những khái niệm: truyện linh dị, truyện huyễn hoặc, truyện dị
thƣờng… đƣợc xếp theo hƣớng này.

Goá phụ đen - tập truyện ngắn, Nxb Phụ nữ, 2005.

Coi kì ảo nhƣ một thủ pháp nghệ thuật đắc lực để nhận thức và phản

Hồn trinh nữ - tập truyện ngắn, Nxb Phụ nữ, 2005.

ánh cuộc sống, nhƣng vẫn chú trọng đến tính truyền thống vốn có. Ví dụ:

Người sót lại của rừng cười, Nxb Phụ nữ, 2006.

Lê Nguyên Cẩn sử dụng khái niệm truyện kì ảo, Đỗ Lai Thuý sử dụng khái

Tiểu thuyết “Giàn thiêu”, Nxb Phụ nữ 2003, giải thƣởng Hội nhà văn

niệm truyện kinh dị, Vũ Thanh sử dụng khái niệm truyền kì đời mới… Trong
khuôn khổ luận văn, chúng tôi sẽ chọn cách hiểu này để tìm hiểu và phân tích

Hà Nội năm 2004.
Ba kịch bản phim truyện: Con dại của đá, Mùa thu kiếp sau, Biển cứu
rỗi, Nxb Hội nhà văn, 2006.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

về yếu tố kì ảo trong hai sáng tác của Võ Thị Hảo.
Hƣớng thứ ba bao gồm những nhà nghiên cứu nhƣ Nguyễn Văn Dân,
Đặng Anh Đào, Lê Huy Bắc với các thuật ngữ nhƣ: truyện huyễn tƣởng,



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




11

12

truyện quái dị, truyện huyền ảo… chỉ những truyện kì ảo hiện đại ra đời vào
cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX ở phƣơng Tây.

Còn “ảo” là không thực, nó biểu hiện trạng thái mơ hồ của con ngƣời.
Nó xuất hiện do sự kích thích của một hiện thực cụ thể thường có tích chất kì

Chính sự không thống nhất trên đã khiến cho việc xác định nội hàm

lạ, siêu phàm và trở thành cái bóng của hiện thực [55]. Tức kì ảo phải bao

khái niệm kì ảo gặp nhiều khó khăn, phức tạp. Thực trạng đó đòi hỏi chúng

hàm trong nó cả cái ảo và cái kì, nghĩa là không phân biệt nổi ranh giới giữa

tôi phải lựa chọn tìm ra một thuật ngữ phù hợp để thuận tiện trong việc nghiên

thực - hƣ, hoặc cũng hoàn toàn có thể có thật - cái thật mà ngƣời ta chƣa biết

cứu đề tài.

hoặc ít thấy.

Nét chung giữa các thuật ngữ này là yếu tố lạ lẫm, bất thƣờng, nửa

Cũng nhƣ cái điển hình, kì ảo cũng lấy chất liệu từ một nền hiện thực

hƣ nửa thực. Trong cuốn Truyện kì ảo thế giới ta thấy xuất hiện thuật ngữ

này để nhào nặn lại và tạo dựng một hiện thực khác mà nhìn vào đó hiện thực

“le fantastique” có khá nhiều điểm gần gũi với các nghĩa trên. Trong từ điển

nền tảng kia đƣợc soi chiếu rất nhiều. Chỉ có một điểm khác biệt: sự “nhào

Petit Robert của Pháp, sự kì ảo (le fantastique) đƣợc định nghĩa là “cái đƣợc

nặn” chất liệu hiện thực của cái điển hình vẫn tuân thủ lôgic thông thƣờng của

sinh ra bởi sự tƣởng tƣợng, cái không tồn tại trong thực tế, cái có tính tƣởng
tƣợng siêu nhiên” [12].
Từ những điểm tƣơng đồng đó, chúng tôi nhận thấy từ fantastique
tƣơng đƣơng với khái niệm kì ảo. (Khái niệm “kì ảo” còn đƣợc gọi tên là yếu
tố kì ảo, cái kì ảo hay sự kì ảo).
Trong Hán ngữ đại tự điển, “kì” là “khác thƣờng”, còn “ảo” là “không
thực”. Nó thiên về tính chất li kì, hiếm thấy.
Nhƣng “kì” còn đƣợc coi là một hình thức tƣ duy nghệ thuật để tạo nên
các “kì văn”. Điều này thể hiện rõ nét trong thể loại Truyền kì của Trung
Quốc và một số nƣớc khác nhƣ Nhật Bản, Việt Nam... Nhờ có “kì” mà câu
truyện không chỉ dừng lại ở việc ghi chép mà còn trở thành sản phẩm hƣ cấu.
Nói theo cách khác, nó đã biến những sự vật, hiện tƣợng bình thƣờng, quen

đời sống, sự “nhào nặn” chất liệu hiện thực của cái kì ảo lại tuân theo lôgic phi
thƣờng hoá, lôgic của những giấc mơ, của một thế giới siêu thực. Sự kết hợp
song hành hai yếu tố này khiến kì ảo trở thành một trong những hƣớng tiếp cận
có ƣu thế đối với bản chất hiện thực, bên cạnh các hƣớng tiếp cận khác.
Từ những lí giải trên có thể thấy yếu tố kì ảo là những điều lạ lùng,
huyền bí, vừa chân thực vừa hƣ huyễn. Nhân tố quan trọng nhất của nó là sự
tƣởng tƣợng, hƣ cấu của ngƣời sáng tạo nhằm thể hiện ý đồ nghệ thuật nào đó
theo khuynh hƣớng phi thƣờng hoá.
Thực ra, yếu tố kì ảo đã xuất hiện từ rất lâu trong lịch sử văn học nhân
loại. Ngay trong các tác phẩm văn học dân gian, yếu tố kì ảo đã xuất hiện và
phản ánh nhận thức còn "ngây thơ", niềm tin lý tƣởng của ngƣời cổ đại về thế

thuộc thành khác lạ, thu hút ngƣời đọc. Ngay tên gọi thể loại tiểu thuyết qua

giới. Nói nhƣ Phùng Hữu Hải thì "yếu tố kì ảo cũng bắt nguồn từ những tiền

các thời kì và tên tác phẩm cũng có chứa yếu tố kì: tiểu thuyết chí quái, tiểu

đề xã hội nhất định". Nó gắn chặt với tâm lý lo sợ của con ngƣời về những gì

thuyết chí nhân, tiểu thuyết truyền kì… Đọc tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc,

không lý giải đƣợc hoặc không đƣợc phép lý giải. Mặt khác, yếu tố kì ảo còn

ta thấy hầu nhƣ tác phẩm nào cũng đề cập đến những sự kì lạ, ví dụ: kì sự, kì

đƣợc sử dụng để phản ánh thái độ của con ngƣời về những ẩn ức xã hội,

ngộ, kì duyên, kì nhân, kì nữ… nhằm nói về các thần linh, những hiện tƣợng

những điều kiêng kị trong xã hội, mà một trong những mục đích của việc sử

không giải thích đƣợc.

dụng yếu tố kì ảo chính là để "thoả mãn cái lý tƣởng đạo đức đầy mâu thuẫn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

13

14

với một môi trƣờng xã hội nhất định" [17]. Tuy nhiên ý kiến này chỉ thiên

đƣợc nhiều cây bút vận dụng trong nhiều thể loại văn học nhằm đạt đƣợc hiệu

về yếu tố tâm lí của ngƣời đọc khi tiếp nhận tác phẩm. (ví dụ Tây du kí của

quả nghệ thuật và chuyển tải những vấn đề tâm huyết của tác giả. Cội nguồn

Ngô Thừa Ân).

của sự tƣởng tƣợng li kì vẫn là những điều hiện hữu trên thế giới này. Các tác

Roger Caillor cho rằng mọi cái kì ảo đều là một sự vi phạm trật tự quen

giả sử dụng yếu tố kì ảo nhằm “lạ hoá” hiện thực, đôi khi xáo trộn hiện thực để

thuộc, một sự đảo lộn của cái không thể tiếp nhận đƣợc trong lòng những quy

tăng trí tƣởng tƣợng của ngƣời đọc khi bƣớc chân vào thế giới của một “trò

luật bất biến của đời thƣờng [12]. M.Schemeider nhận xét: “Cái kì ảo khai

chơi” đầy lôi cuốn. Trong truyền thống, cách biểu đạt này vừa thể hiện một

thác không gian nội tâm, nó gắn liền với sợ hãi trong cuộc sống và trong hi

kiểu tƣ duy nghệ thuật lại vừa là cách thức để con ngƣời chiếm lĩnh thế giới.

vọng thay đổi” [12]. Ông cũng cho rằng trong văn học, cái kì ảo là hình thức

Tƣ duy văn học hiện đại sẽ kế thừa những thành quả quan trọng của văn học kì

thuần tuý…. Nó đƣợc tạo ra từ những giấc mơ, từ sự mê tín, hối hận hay sự

ảo truyền thống và tiếp thêm cho nó những luồng sinh khí mới.

kích thích quá độ của trí não, từ sự mê đắm mang tính chất bệnh lý. Nó đƣợc

1.3.1.2. Văn học có yếu tố kì ảo (văn học kì ảo)

nuôi dƣỡng bằng ảo giác, bằng sự khủng khiếp điên cuồng [12, tr.14].

Văn học kì ảo là khái niệm đặc trƣng của một vấn đề văn học mà ở đây

P.G.Caspex trong Truyện kì ảo Pháp từ Nodier tới Maupassant cho

là cái kì ảo. Từ nội hàm khái niệm kì ảo, có thể thấy “văn học kì ảo chứa đựng

biết: “Cái kì ảo (…) hiện ra (…) nhƣ một sự đứt gãy đột ngột của cái huyền bí

trong nó những yếu tố ma quái, những điều lạ lùng hay những sự kiện, con

trong bối cảnh đời sống hiện thực” [12, tr.16].

ngƣời không có thực” [12, tr.12].

Tác giả Ngô Tự Lập nhận định: “Kì ảo, đó chính là mê lộ nghệ thuật,

Trong đội ngũ hùng hậu các nhà văn nƣớc ngoài có tên tuổi hiện diện

và cũng nhƣ trong những lĩnh vực khác, nó xuất hiện ở mọi nơi, khi trật tự đã

trong văn học, thật không khó để nhận ra một bộ phận không nhỏ các gƣơng

trở nên bó buộc, vừa đáng ghét vừa đáng sợ và tính hợp lý của trật tự ấy bị đặt

mặt văn học kì ảo nổi tiếng: phƣơng Tây có Trekhov, Horoné de Balzac,

thành câu hỏi. Tuy nhiên, những thiết chế văn minh càng chặt chẽ, càng ráo

Thomas Mann, E.T.A.Hoffman…; phƣơng Đông với Paplon, Ueda Akinari,

riết thì sự xuất hiện của nó càng kịch tính, nhƣ những gì chúng ta chứng kiến

Lỗ Tấn…

ở phƣơng Tây” [28, tr.29].

Ở Việt Nam, cùng với những thay đổi trong cơ chế quản lí văn hoá văn

Còn Lê Nguyên Cẩn định nghĩa: “Yếu tố kì ảo (hay cái kì ảo) là một

nghệ, tâm lí hiếu kì của ngƣời đọc, cộng với môi trƣờng văn hoá truyền thống

phạm trù tƣ duy nghệ thuật, nó đƣợc tạo ra nhờ trí tƣởng tƣợng và đƣợc biểu

của dân tộc ta cũng là mảnh đất màu mỡ để yếu tố kì ảo ngoại nhập và bén rễ.

hiện bằng các yếu tố siêu nhiên, khác lạ, phi thƣờng, độc đáo… nó có mặt trong

Sự thực thì yếu tố kì ảo không hề xa lạ mà trái lại, nó đã gắn liền với văn học

văn học dân gian, văn học viết qua các thời đại. Nó tồn tại trên trục thực - ảo và

Việt Nam ngay từ lúc mới chào đời. Điều này đƣợc phản ánh rõ trong các

tồn tại độc lập, không hoà tan vào các dạng thức khác của trí tƣởng tƣợng” [12].

sáng tác văn học dân gian và trong các tác phẩm cổ xƣa, những tác phẩm

Từ những cơ sở lý thuyết và khảo sát một số tác phẩm của văn học kì ảo

hoang đƣờng, kì lạ chiếm lĩnh đời sống của mọi thành viên, tầng lớp trong xã

Việt Nam và nƣớc ngoài, chúng tôi chỉ xem kì ảo nhƣ một thủ pháp nghệ thuật

hội. Nói nhƣ Lê Ngọc Trà:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

15

16

“Ngoài văn học dân gian - cái nôi của văn hoá, văn học dân tộc, cái kì

tố kì ảo đƣơng đại, dù chịu ảnh hƣởng và tác động của văn học phƣơng Tây

ảo trong tiểu thuyết văn học phƣơng Đông còn gắn bó chẽ với triết học Phật

vẫn không ngừng bám chặt để hút dƣỡng chất từ truyền thống. Càng về sau

giáo và phần nào triết học Lão Trang, hai học thuyết đối trọng với nho giáo

này, với sự đa dạng, phong phú của đề tài và nội dung phản ánh, các sáng tác

nhƣng lại khá dung hoà với tín ngƣỡng gốc dân gian để góp phần tạo ra bản

mang màu sắc kì ảo đã phần nào “lột tả” chân thực cuộc sống với đủ mọi gam

sắc dân tộc Việt Nam. Nếu nhƣ văn hoá nho giáo không khuyến khích hƣ cấu,

màu sáng tối. Bên cạnh đó, ta cũng thấy yếu tố kì ảo còn hiện hữu trong nhiều

tƣởng tƣợng, chủ trƣơng không nói chuyện ma quái, thần linh… thì học

tác phẩm lấy chất liệu từ lịch sử, viết về những con ngƣời có thực trong lịch

thuyết về vai trò của Tâm lại đề cao vai trò của trí tƣởng tƣợng, bay bổng,

sử từ hàng ngàn năm trƣớc nhƣ Giàn thiêu (Võ Thị Hảo), Mẫu Thượng Ngàn

giúp nhà văn đƣợc tự do trong sáng tạo nghệ thuật. Cũng chính học thuyết về

(Nguyễn Xuân Khánh) hay Sắc đẹp khuynh thành (Kiều Thanh Tùng)…. Tuy

kiếp, về cuộc sống sau cái chết, vấn đề lai sinh hay tái sinh của đạo Phật đã

nhiên việc sử dụng gam màu kì ảo ở trên không phải để khơi gợi lại lịch sử

mở ra cho văn học Truyền kì phƣơng Đông một nguồn mạch tƣ duy phong

hay soi xét lại quá khứ mà nhằm mục đích “lạ hoá” để nhà văn thể hiện một ý

phú” [55, tr.28].

đồ nghệ thuật nào đó, có khi là sự phản ánh cuộc sống hiện đại trong văn học.

Bằng cách khai thác tối đa thế mạnh từ đặc trƣng của yếu tố kì ảo,

Để hiểu rõ hơn về vấn đề này, chúng tôi xin đƣa ra khái niệm của

những sáng tác ngôn từ của các nhà văn Trung đại xứng đáng đƣợc gọi là

TS Bùi Thanh Truyền: văn học có yếu tố kì ảo (hay còn gọi là văn học kì ảo)

những “kì văn”. Với đặc trƣng nhận thức và phản ánh cuộc sống bằng những

là “bộ phận văn học nhận thức và phản ánh cuộc sống từ đặc trƣng và thế

yếu tố thần kì, linh dị, kì ảo, các sáng tác này dễ dàng giúp tầng lớp nho sĩ

mạnh của những yếu tố khác lạ, phi thƣờng, đôi khi vƣợt ra khỏi khả năng

vốn bị kìm toả trong “tam cƣơng ngũ thƣờng” tìm đƣợc con đƣờng để giải

nhận thức thông thƣờng của lí trí” [55, tr.52].

thoát những ẩn ức dồn nén, đồng thời qua đó bộc lộ suy tƣ chiêm nghiệm về

Còn tác giả Tzvetan Todorov trong Dẫn luận về văn học kì ảo lại chỉ ra

cuộc đời. Nói nhƣ Bồ Tùng Linh trong Liêu trai chí dị: “con ngƣời không có

rằng: “văn học kì ảo đặc biệt chú ý miêu tả các hình thức thái quá lẫn sự

sự ngăn cách tuyệt đối giữa “cõi sống” và “cõi chết”, chỉ có một chiều hƣớng

chuyển hoá đặc biệt của chúng, hoặc là sự đồi bại. Chƣa kể vị trí của cái tàn

duy nhất nhận ra mình là quay nhìn lại quá khứ, hoá thân vào quá khứ mà nảy

nhẫn và bạo lực, ngay cả cái chết, cuộc sống sau chết, các xác chết mà ma

sinh nhu cầu sáng tác, thƣởng thức, truyền bá những câu chuyện li kì ma

quái cũng đều gắn với đề tài tình yêu” [12, tr.18].

quái” [30].

Lần theo hành trình của văn học kì ảo thế giới, ta thấy đó là một dòng

Nhƣ một hệ quả tất yếu, ngƣời đọc đón nhận và chấp nhận những

chảy liên tục từ quá khứ đến hiện tại và trở nên gần gũi, quen thuộc với con

chuyện quái dị, hoang đƣờng là có thật - điều này xuất phát từ niềm tin mang

ngƣời. Trƣớc tiên là dòng truyện kì ảo cổ đại, thƣờng gắn với thần thoại, cổ

tính chất tâm linh vào những lực lƣợng thần bí, siêu nhiên trong vũ trụ. Nghĩa

tích, truyền thuyết… Nó gắn với niềm tin chất phác, ngây thơ và tuyệt đối của

là mỗi con ngƣời Việt Nam hiện đại vẫn ít nhiều mang tâm hồn của ngƣời

con ngƣời vào các thế lực siêu nhiên, thể hiện nhu cầu, khát vọng nhận thức,

phƣơng Đông cổ xƣa. Đó là những nhân tố quan trọng khiến văn xuôi có yếu

cải tạo thế giới cũng nhƣ số phận của mình ở mức độ sơ khai, đơn giản nhờ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

17

18

vào sự phù trợ của những bà tiên ông bụt. Đồng thời đó cũng là lời giải thích

thể hiện ƣớc mơ về hạnh phúc, công lí (ví dụ truyện cổ tích Tấm Cám,

cho những hiện tƣợng tự nhiên, xã hội mà họ không thể lý giải nếu không tìm

Thạch Sanh....). Bởi theo tƣ duy của ngƣời xƣa, chỉ các lực lƣợng siêu phàm

đến yếu tố kì ảo.

mới đủ sức thay đổi trật tự xã hội, đem lại chiến thắng cho cái đẹp.

Ở Việt Nam, khởi nguồn là những sáng tác nhƣ: Thần trụ trời - giải

Trong văn học viết Trung đại nƣớc ta, yếu tố kì ảo đƣợc biểu hiện rõ rệt

thích sự hình thành mặt đất, Sơn Tinh - Thuỷ Tinh - lí giải lũ lụt hàng năm và

nhất ở thể loại truyền kì. Đó là những câu truyện cổ kim mang nhiều yếu tố

cách phòng ngừa những cơn lũ đó. Hay những truyền thuyết về ngƣời thực,

hoang đƣờng, đƣợc các bậc trí giả sử dụng với dụng ý phản ánh hiện thực

việc thực song lại đƣợc bao phủ bởi ánh sáng lung linh, hƣ ảo nhƣ Thánh Gióng,

cuộc sống và thể hiện quan niệm sống trƣớc cuộc đời. Ví dụ: Truyền kì mạn

An Dƣơng Vƣơng…

lục, Truyền kì tân phả... Cũng qua thể văn này, họ có thể gửi gắm vào đó

Còn dòng truyện kì ảo Trung - cận đại, dù vẫn mang bóng dáng của văn
học dân gian nhƣng đây là những sáng tác đậm dấu ấn cá nhân tác giả, gắn

những bài học để răn dạy, giáo huấn con ngƣời. Màu sắc hoang đƣờng kì ảo
làm mềm đi, mờ đi tính giáo huấn lộ liễu.

với sự giác ngộ, sự ý thức của con ngƣời với thực tế cuộc sống. Nó không còn

Văn học kì ảo hiện đại ra đời vào khoảng cuối thế kỉ XVIII, đầu XIX ở

tính chất nguyên sơ, thuần khiết nhƣ buổi ban đầu mà nhƣ một thế giới riêng,

phƣơng Tây với những đại diện ƣu tú nhƣ Hoffmann, Edgar Poe…, nó đi sâu

một thế giới với những lâu đài, hầm mộ, thành quách… một thế giới con

khai thác nội tâm, khám phá những khoảng sáng tối ngay trong tâm hồn mỗi

ngƣời không thể đặt chân đến đƣợc.

con ngƣời. Khác với tƣ duy của các nhà văn cổ - Trung đại, ngƣời ta không

Các sáng tác văn học nƣớc ngoài càng tô đậm thêm cho khuynh hƣớng

còn tin một cách ngây thơ vào thế giới huyền thoại, cổ tích nữa. Giờ đây, nó

sáng tác kì ảo giai đoạn này. Ở Đức có Thần khúc của A.Đantê, A.Hoffmann

đã trở thành một thủ pháp nghệ thuật đắc lực để nhà văn nắm bắt mọi biểu

với Rượu ngon và quỷ, nhà văn Mĩ Edgar Poe có Sự sụp đổ của ngôi nhà

hiện của cuộc sống.

Usher…, ở Pháp có Miếng da lừa của Banzăc.

Ở Việt Nam, một số nhà văn lãng mạn nửa đầu thế kỉ XX đã có ý thức

Còn phƣơng Đông gắn với thành tựu của văn học Trung quốc gồm

tạo ra cái thần kì để đối lập với cuộc sống thực dụng, duy lý đến trần trụi

nhiều thể loại phong phú, đa dạng nhƣ tiểu thuyết chí quái có Sưu thần kí của

đƣơng thời. Nguyễn Tuân viết Yêu ngôn với mục đích khám phá những điều

Can Bảo, tiểu thuyết truyền kì có Chẩm trung kí và Nhậm tiền truyện của

vô cùng kì bí trong tâm hồn mỗi con ngƣời. Thế Lữ trong một số truyện ngắn

Thậm Kí, tiểu thuyết chí dị thời Minh - Thanh có Tiễn đăng tân thoại của

đƣờng rừng đã sử dụng yếu tố kì ảo để tạo không khí ma quái, rùng rợn cho

Cù Hựu… [52, tr.9].

câu chuyện về chốn ma thiêng nƣớc độc tăng ấn tƣợng (Ví dụ Cái đầu lâu,

Trong xã hội Trung đại Việt Nam, trình độ tƣ duy của con ngƣời đã

Lưỡi tầm sét, Vàng và máu…).

phát triển, thoát khỏi thế giới quan thô sơ, ấu trĩ. Ở thời kì này, con ngƣời

Yếu tố kì ảo xuất hiện từ truyền thống đến hiện đại ở cả Đông - Tây và

phải chịu nhiều áp bức, bất công do sự hà khắc của chế độ phong kiến. Khi

đều mang những đặc trƣng riêng. Càng về sau này các sáng tác đậm chất kì ảo

thất vọng trƣớc thực tại đầy đen tối, ngƣời ta ngƣời ta mƣợn yếu tố kì ảo để

xuất hiện trong văn học ngày càng đa dạng, phong phú. Cùng với đó là sự đổi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

19

20

mới về tƣ duy nghệ thuật trong sáng tạo văn chƣơng, khiến văn học có yếu tố

có hiện thực bị chi phối bởi vô vàn những điều ngẫu nhiên may rủi đầy bí ẩn,

kì ảo trở thành một bộ phận không thể thiếu trong dòng chảy của văn học

bất ngờ. Thử khảo sát trên một số tập truyện ngắn, chúng tôi thấy tỉ lệ các

nhân loại.

truyện sử dụng yếu tố kì ảo khá cao. Chẳng hạn tất cả các truyện trong Những

Dù trải qua các thời kì lịch sử khác nhau, nhƣng đặc trƣng chung nhất

truyện không nên đọc lúc nửa đêm của Võ Thị Hảo đều có yếu tố kì ảo; Còn

của văn học kì ảo là tính ƣớc lệ, ẩn dụ, tạo ra những biểu tƣợng nghệ thuật,

tập truyện Hồn trinh nữ cũng của tác giả này có 6/12 truyện; Tập truyện

những hình tƣợng đa nghĩa. Độc giả khi đứng trƣớc một sáng tác có yếu tố kì

Tháng có mười lăm ngày của Ngô Tự Lập (Nxb HN 1993) có 9/12 truyện;

ảo vẫn không bị thoát li hay tuyệt vọng trƣớc hiện thực, mà trái lại, sau khi

Tập truyện Người đứng một chân của Hồ Anh Thái (Nxb trẻ 1995) có 7/10

kết thúc tác phẩm, con ngƣời càng thêm tin yêu vào cuộc sống.

truyện; Tập truyện Luân hồi của Tạ Duy Anh (Nxb Văn học 1994) có 9/12

1.3.2. Diện mạo của văn học kì ảo Việt Nam đương đại

truyện; Chùm tác phẩm có tên Những ngọn gió Tua Hát của Nguyễn Huy

Văn học giai đoạn 1945 - 1975 chủ yếu tuân thủ nguyên tắc “phản ánh

Thiệp gồm 10 truyện nhỏ thì cả 10 truyện đều chứa đựng yếu tố kì ảo...

hiện thực”. Mọi sáng tác đều đƣợc quy định bởi nguyên tắc phản ánh hiện

Bên cạnh các truyện ngắn trên, ta thấy tính chất kì ảo còn xuất hiện

thực một cách cụ thể, chân thực, điển hình. Văn học sau 1975 đến nay phát

nhiều trong các tiểu thuyết nhƣ Giàn thiêu (Võ Thị Hảo), Nỗi buồn chiến

triển trong cái nhìn cởi mở, khuyến khích đề cao sự sáng tạo nghệ thuật.

tranh (Bảo Ninh), Thoạt kì thuỷ (Nguyễn Bình Phƣơng), Thiên thần sám hối

Ngƣời viết quan tâm hơn đến những cách thức sáng tác mới, lựa chọn chất

(Tạ Duy Anh)...

liệu nghệ thuật mới.

Nhƣ vậy, văn học Việt Nam đƣơng đại đã trở thành một tấm gƣơng

Từ giai đoạn sau 1987, yếu tố kì ảo trong văn học có chiều hƣớng

phản chiếu cá tính sáng tạo của mỗi nhà văn. Bởi ngày nay, tác phẩm văn học

gia tăng và trở thành “một hiện tƣợng văn học độc đáo” trong sáng tác

hay phải tạo đƣợc một cuộc đối thoại đa chiều, tác giả và ngƣời đọc cùng bàn

của Nguyễn Huy Thiệp, Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà, Phạm Thị Hoài,

luận, vật vã trong một cuộc đồng hành gian khổ. Nghĩa là tính mơ hồ, đa

Đỗ Hoàng Diệu, Tạ Duy Anh, Võ Thị Hảo... Họ chính là những cây bút tích

nghĩa đƣợc chú trọng và đẩy lên đến cao độ trong mỗi tác phẩm. Nhờ sự lung

cực góp phần làm mới cho văn học kì ảo Việt Nam đƣơng đại. Phần lớn họ

linh, hƣ ảo trong tất cả các phƣơng diện cấu thành tác phẩm (từ ngôn ngữ, kết

thuộc thế hệ nhà văn - nói nhƣ Hoàng Ngọc Hiến: “Không hề bị vƣớng mắc

cấu, cốt truyện đến chủ đề, nhân vật, không gian và thời gian nghệ thuật) mà

bởi cái nhìn sử thi”. Đặc điểm chung dễ nhận thấy ở đội ngũ này là phần

ngƣời đọc định hình và nắm bắt dễ dàng hơn thông điệp nội dung do yếu tố kì

nhiều họ trƣởng thành, xuất hiện và tạo đƣợc chỗ đứng của mình trên văn đàn

ảo đem lại.

chủ yếu từ sau ngày đất nƣớc thống nhất. Trẻ trung, giàu nhiệt huyết, muốn

Những năm gần đây, có thể nhận ra một điều, trong mỗi truyện có yếu

đƣợc tự thể nghiệm và khám phá ... đó là những nguyên nhân dẫn họ đến với

tố kì ảo đều có sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại. Nhƣ sáng tác của

yếu tố kì ảo. Thông qua lăng kính kì ảo, cuộc sống hiện lên với muôn nghìn

Nguyễn Huy Thiệp có cả cổ tích, huyền thoại, thế sự và lịch sử. Có nhà

dáng vẻ: có hiện thực vừa quen thuộc, vừa mới lạ, có hiện thực của tâm trạng,

nghiên cứu chia tác phẩm của ông ra làm bốn loại: cổ tích (Con thú lớn nhất,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

21

22

muối của rừng...), huyền thoại (Huyền thoại phố phường, Con gái thuỷ

pháp sáng tác là kì ảo. Đặc điểm chung mà ta nhận ra là đội ngũ các nhà văn

thần...), thế sự (Tướng về hưu...) và lịch sử (Kiếm sắc, vàng lửa...).

này cùng sử dụng kì ảo nhƣ một phƣơng tiện nghệ thuật để phản ánh hiện

Còn sáng tác của Võ Thị Hảo có sự trộn hoà thực - ảo qua việc tái hiện
bức tranh lịch sử (trong Giàn thiêu) với những số phận đã đƣợc ghi và cả
không đƣợc ghi trong chính sử.

thực và gửi gắm thông điệp nhân văn đến bạn đọc.
Trong quan niệm về nghệ thuật của những nhà văn trên đã có sự thay
đổi căn bản về hiện thực và tính hiện thực. Với họ, hiện thực không đồng

Một điều nữa cũng cần nhấn mạnh, đó là, nếu truyện kì ảo Trung Quốc

nghĩa với sự thật, giống nhƣ sự thật, hay nói nhƣ Võ Thị Hảo hiện thực không

thƣờng gắn với sự mơ mộng, kì bí thì truyện kì ảo Việt Nam đƣơng đại có

phải là thực tế 2+2=4 mà nó là vẻ đẹp của cuộc sống đã được khúc xạ qua

những chi tiết, sự việc li kì nhƣng không làm ngƣời ta bàng hoàng, kinh sợ

lăng kính của nhà văn và cuộc sống sẽ không đa tầng đa nghĩa nếu không sử

hay hoàn toàn thoát li thực tại mà đƣợc sử dụng nhƣ một lăng kính để chiêm
nghiệm cuộc đời. Điểm khác biệt của các nhà văn trẻ so với thế hệ nhà văn
đầu thế kỉ XX là các tác giả hiện nay không có ý định dùng lí tính và tri thức
khoa học để “giải mã” cho ngƣời đọc. Tác phẩm chỉ đƣợc cắt nghĩa, tìm lời
giải tuỳ theo sự cảm nhận của từng độc giả. Chính sự tự do trong sáng tạo
nghệ thuật cùng sự đổi mới thi pháp văn xuôi đã góp phần mang lại sự sinh
động, nhiều dáng vẻ màu sắc cùng sức quyến rũ, nhân bản của văn học, đồng
thời thể hiện niềm khát khao mãnh liệt của ngƣời viết trong việc cải tạo xây

dụng yếu tố kì ảo. (Phỏng vấn nhà văn ngày 15/3/2009).
Phản ánh hiện thực không phải là sự sao chép hiện thực mà là sự sáng
tạo của ngƣời nghệ sĩ nhằm khám phá hiện thực sâu sắc hơn. Đội ngũ các nhà
văn đƣơng đại sớm nhận ra rằng: không thể khuôn đối tƣợng nhận thức phản
ánh của văn học vào những lĩnh vực hạn hẹp, cứng nhắc nhằm những nhiệm
vụ không phù hợp với bản chất của nó, mà chính là phải mở rộng phạm vi
khám phá của văn học để loại hình nghệ thuật này ngày càng đáp ứng đƣợc
những đòi hỏi mới của ngƣời đọc. Biên độ của hiện thực trong quan niệm của

dựng cuộc sống.
Yếu tố kì ảo có truyền thống lâu đời trong văn học dân tộc. Do hoàn

ngƣời cầm bút hôm nay đã đƣợc mở rộng hơn, đƣợc soi chiếu từ nhiều góc

cảnh đặc biệt của đất nƣớc dẫn đến sự phát triển riêng biệt của văn học, nó bị

độ, tạo điều kiện để họ có thể thâm nhập vào những địa hạt mới mẻ phù hợp

đứt đoạn trong một thời gian khá dài. Trong quỹ đạo vận động đổi mới của

với cá tính sáng tạo của mình. Sử dụng yếu tố kì ảo cũng là một phƣơng tiện

văn học sau 1975, yếu tố kì ảo lại đƣợc hồi sinh và có xu hƣớng phát triển

đắc lực trong phản ánh hiện thực và là “điểm nối” giữa nhà văn - tác phẩm -

mạnh mẽ. Rõ ràng nó đã góp phần tích cực làm thay đổi nghệ thuật văn xuôi

ngƣời đọc.

nƣớc nhà, đồng thời cũng tạo ra diện mạo mới cho văn học kì ảo Việt Nam

Ngô Tự Lập cho rằng: “Ngay cả hiện thực cũng chỉ là một giấc mơ,

đƣơng đại.

một giấc mơ hỗn loạn, vô tận, giấc mơ với những đƣờng bay của mê lộ...”

1.3.3. Võ Thị Hảo trong khuynh hướng văn học kì ảo Việt Nam đương đại

[29]. Còn Tạ Duy Anh thì quan niệm: “Mất đi sự bí ẩn, dù đó là bí ẩn mang

Võ Thị Hảo là một tiếng hát trong dàn đồng ca kì ảo, vừa có điểm

bộ mặt thần chết, thì cuộc sống kém đi biết bao sự hấp dẫn” (Đi tìm nhân vật).

tƣơng đồng, vừa có điểm khác biệt so với các tác giả cùng sử dụng một thủ

Hồ Anh Thái qua một loạt những sáng tác gây tiếng vang nhƣ Trong sương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên






23

24

hồng hiện ra, Tiếng thở dài qua rừng kim tước, Cõi người rung chuông tận

Thông điệp mà nhà văn của Giàn thiêu muốn gửi gắm là trong mỗi con

thế... cũng bày tỏ sự đồng tình với những quan điểm trên khi cho rằng: cái

người đều có phần tốt đẹp và xấu xa, thiên thần và ác quỷ, điều quan trọng là

hiện thực ngoài đời kia phải thông qua sự cảm thấy của nhà văn, đựơc nhào

tự mỗi người phải biết vượt qua ranh giới đó để sống cuộc sống của chính

nặn lại bằng những suy tƣởng và tƣởng tƣợng của chủ thể sáng tạo. Còn

mình theo xu thế hướng thiện.

Ma Văn Kháng thì nhận định: cuộc sống là sự phức hợp của nhiều sắc độ, vừa

Tuy nhiên, ta cũng nhận ra nhiều điểm khác biệt giữa Võ Thị Hảo và

sôi nổi vừa “trầm hóa”, đó là “một kết cấu của cả cái tốt lẫn cái xấu, cái thiện

nhiều nhà văn cùng thời khác. Các nhân vật nữ trong tác phẩm của chị có

và cái ác” (Bồ nông ở biển). Nguyễn Khải trong Thời gian của người lại chỉ
ra “bên cạnh Chúa có Quỷ, bên cạnh Phật có Ma. Ma Quỷ cũng dự phần bất
tử để làm mặt đối lập, để thế giới này tiếp tục vận động và tồn tại”. Nói nhƣ
Hoà Vang: “Tôi cho rằng phản ánh cái cõi đời, cõi ngƣời này mà chỉ dùng cái
công cụ hiện thực thôi thì không đủ”. Ngay Ngô Tự Lập cũng khẳng định:
“Ngày nay có lẽ chẳng có ngƣời cầm bút nào không cảm thấy trong mình ít
nhiều phẩm chất có tên kì ảo” (Ngô Tự Lập, Lƣu Minh Sơn, 1998, giới thiệu
lời tựa Đêm bướm ma, Nxb Văn học, H). Chính yếu tố kì ảo đã đảm nhiệm
chức năng nghệ thuật quan trọng là “lạ hoá” cuộc sống, tạo ra tính đa thanh đa
nghĩa cho tác phẩm và ấn tƣợng thẩm mĩ mạnh mẽ ở ngƣời đọc.

“thiên tính nữ” nhƣ: Nhuệ Anh, Ngạn La, Lê Thị Đoan... Các nhân vật này
không chỉ đẹp ở ngoại hình mà còn đẹp ở phẩm chất, trí tuệ và giàu đức hi
sinh. Qua đó thể hiện rõ sự ngợi ca nữ quyền của tác giả. Nhƣng đi liền với vẻ
đẹp, những nhân vật của chị còn chịu nhiều thiệt thòi, bất hạnh và có số phận
không may mắn. Song họ luôn dũng cảm đấu tranh để giành lấy hạnh phúc
cho mình. (Ngạn La, Nhuệ Anh là hiện thân của sắc đẹp và khát vọng đấu
tranh đòi quyền sống cá nhân, Lê Thị Đoan là biểu hiện của lòng dũng cảm,
dám bênh vực cho ngƣời phụ nữ và lên tiếng phê phán bộ máy phong kiến

cùng bè lũ quan lại xấu xa trong xã hội cũ).
Sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp cũng có “thiên tính nữ”: Mẹ Cả (Con
gái thuỷ thần) hiện ra với vẻ đẹp nhân từ, thánh thiện, Thắm (Chảy đi sông ơi)

Là một hạt nhân trong “dòng chảy” của văn học kì ảo Việt Nam,

đẹp đẽ và tốt bụng, hay nàng Ngô Thị Vinh Hoa (Phẩm tiết) xinh đẹp, tài

Võ Thị Hảo đã tự làm mới và hoàn thiện mình bằng nhiều sáng tác có giá trị

giỏi... Nhƣng khác với Võ Thị Hảo, nhân vật nữ của Nguyễn Huy Thiệp đƣợc

về nội dung và nghệ thuật. Tác phẩm của chị không đi “chệch” khỏi mục tiêu

tạo ra từ trong huyền thoại, truyền thuyết lung linh ảo mộng và có phần yếu

coi yếu tố kì ảo là một thủ pháp đắc lực trong việc biểu hiện đời sống. Thông

đuối, cam chịu số phận. Kết thúc mỗi tác phẩm hầu hết những nhân vật này

qua lăng kính kì ảo, hiện thực hiện ra với vô vàn những chiều sâu triết lí và tƣ

đều có một số phận không may mắn: Thắm chết đuối vì không đƣợc ai cứu

tƣởng sâu xa nhƣng vẫn rất đỗi gần gũi với đời thƣờng.

giúp, cả Nàng Bua và Ngô Thị Vinh Hoa đều chết...

Hầu hết các sáng tác kì ảo của Võ Thị Hảo và các nhà văn kể trên đều

Nhân vật nữ trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu có bản năng nữ tính

chứa đựng tình cảm, thái độ của ngƣời nghệ sĩ trƣớc những số phận va đập

rất gần với tự nhiên. Mỗi ngƣời phụ nữ đều mang trong mình một trái tim

với bão tố cuộc đời, cho dù đó là hiện thực lịch sử nghiệt ngã hay thực tế đau

mẫn cảm kì diệu. Song khác với nhân vật nữ của Võ Thị Hảo, họ lại sống

thƣơng, nhƣng tất cả vẫn sáng lên niềm hi vọng chứa chan vào tình yêu cuộc

nhiều bằng kỉ niệm, bằng những hồi ức về một thời đã qua. Ở những con

sống, vào mối quan hệ gắn bó máu thịt giữa ngƣời với ngƣời.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



ngƣời này, khả năng giao cảm với quá khứ chính là điểm tựa vững chắc nhất
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




25

26

cho cuộc đời đầy giông bão của họ (Hạnh - Bên đường chiến tranh, Thai - Cỏ

ràng buộc vào nó, thì các ngƣời đâu có hiểu rằng giáo lí của ta có khác nào là

lau, Quỳ - Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành...).

chiếc bè để đƣa qua sông chứ không phải để buộc trói ngƣời vào đó...”.

Một điểm khác biệt cơ bản nữa cần phải kể đến, đó là sáng tác của

Trên cơ sở tìm hiểu sáng tác của một số tác giả cùng sử dụng yếu tố kì

Võ Thị Hảo dƣờng nhƣ ám ảnh ngƣời ta hơn bởi tính triết học. Dù trong sáng

ảo khác, chúng tôi nhận thấy chỉ có Võ Thị Hảo và Nguyễn Huy Thiệp đƣa

tác của một số nhà văn khác cũng chứa đựng yếu tố này, song Võ Thị Hảo đã

thơ vào tác phẩm của mình nhƣ là một yếu tố ngoài cốt truyện. Tuy nhiên, thơ

vận dụng khá tốt triết học Phật giáo vào tƣ tƣởng tác phẩm của mình.

trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp giống nhƣ một tấm biển chỉ đƣờng

Trong Giàn thiêu, tính triết học thể hiện ở chỗ: “Thiêu” không có nghĩa

kín đáo để ngƣời đọc biết trƣớc nội dung tác phẩm. Còn trong sáng tác của

là chết, có khi “Thiêu” chính là bất tử. Chính linh hồn, tâm hồn con ngƣời là

Võ Thị Hảo, những bài thơ chính là những hình ảnh biểu tƣợng, kết tinh một

một sự bất tử. Qua các tác phẩm, nhà văn muốn đƣa ngƣời đọc vào một thế

chi tiết nghệ thuật đắt giá. Mở đầu mỗi cuốn sách luôn là một bài thơ chứa

giới của những chiêm nghiệm, triết lý, buộc ngƣời đọc phải hoài nghi trƣớc

đầy sự kì ảo, khó hiểu thậm chí ma quái. Trong tập truyện Những truyện

những tín điều. Sự nghi ngờ đó buộc họ phải tìm hiểu để thẩm định chân lý,

không nên đọc lúc nửa đêm là bài thơ Ngủ cùng quỷ dữ, trong Hồn trinh nữ là

độc giả không còn thờ ơ đứng ngoài tác phẩm nữa. Thông qua một loạt các

bài Vòng tay gái làng... Mật độ các bài thơ nhiều hơn cả là ở Giàn thiêu. Tác

hình ảnh, chi tiết đƣợc ảo hoá, tác phẩm của Võ Thị Hảo tranh luận, phản biện

phẩm gồm bốn phần thì mở đầu cả ba phần đều bằng thơ (trừ phần I - Lời Phật).

cùng ngƣời đọc. Đây cũng chính là nét độc đáo và đặc sắc trong văn phong
của cây bút này.

Ví dụ bài thơ Bài ca chu sa đỗ tễ - xuất phát từ sự gợi ý từ cái rốn đỏ
của ngƣời con gái. Bởi vậy bài thơ này nhằm ca ngợi sự hấp dẫn và vẻ đẹp

Đặc biệt, nhà văn đã kế thừa và tiếp thu hai quy luật trong giáo lí

hình thể của con ngƣời, qua đó đƣa ra một hình ảnh có tính biểu tƣợng trong

nhà Phật để biến thành tƣ tƣởng tác phẩm, đó là quy luật số kiếp (thể hiện

tác phẩm. Bài ca đầu lâu Dã Nhân nhƣ một lời nhắc nhở: gây hận thù bao giờ

qua nhân vật Từ Lộ), và quy luật quả báo (qua các nhân vật nhƣ Ỷ Lan,

cũng gặp “quả độc”, “quả độc” đó sẽ giết hại chính ta và những ngƣời thân

Đại Điên...) để qua đó tìm cách khám phá số phận con ngƣời sâu sắc hơn. Bởi

yêu của ta.

vậy Giàn thiêu góp phần ca ngợi tinh thần tự do của Phật giáo. Đạo Phật

Rõ ràng việc đƣa thơ vào văn xuôi nhƣ thế đã tạo ra hình thức mới lạ, kết

không bắt ngƣời ta vác đạo lí trên vai, lại càng không bó buộc tự do của con

hợp yếu tố tự sự với yếu tố trữ tình, chất thơ với chất văn xuôi khiến tác phẩm có

ngƣời. Võ Thị Hảo đã nhận ra một chân lí cơ bản: Phật tôn thờ tự do. Bởi vậy

nhiều tiếng nói khác nhau. Chính sự sáng tạo độc đáo này đã góp phần đổi mới

trong sáng tác của mình, nhà văn đã nhiều lần nhấn mạnh và khẳng định chân

hình thức tác phẩm và tƣ duy nghệ thuật của nhà văn, làm cho khuynh hƣớng

lí đó bằng việc trích dẫn những đoạn thuyết giảng giáo lí nhà Phật. Ngay ở

văn học kì ảo Việt Nam đƣơng đại trở nên hấp dẫn, lôi cuốn và thành công hơn.

trang đầu tiên của Giàn thiêu, ta bắt gặp những lời sau: “Ơi các tỳ kheo! Nếu

Giàn thiêu của Võ Thị Hảo nằm trong nhóm tiểu thuyết cách tân. Khát

các ngƣời lại để mình mắc vào thuyết ấy, nếu các ngƣời ƣa thích nó, nếu các

khao đổi mới thi pháp tiểu thuyết và thoát khỏi lối mòn tƣ duy của tiểu thuyết

ngƣời mê luyến nó, gìn giữ nó nhƣ một kho bảo vật, nghĩa là các ngƣời bị

và truyện ngắn truyền thống, nhà văn muốn sáng tạo những hình thức nghệ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên






27

28

thuật mới cho tiểu thuyết. Đây là hình thức sáng tạo biểu hiện cái nhìn nghệ

Chƣơng 2

thuật độc đáo của tác giả..

CÁC KIỂU NHÂN VẬT

Chính những cách tân trên đã mang đến cho Võ Thị Hảo nhiều thành

KÌ ẢO TRONG SÁNG TÁC CỦA VÕ THỊ HẢO

công cùng các tác phẩm của mình. Một trong những thành công đó là tạo nên
một hệ thống những yếu tố li kì, mới lạ và đặc sắc về cái kì ảo trong Giàn

2.1. Khái niệm về nhân vật văn học và quan niệm về nhân vật kì ảo

thiêu và Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm. Từ đó ta rút ra đƣợc ý

2.1.1. Khái niệm về nhân vật văn học

nghĩa của yếu tố kì ảo trong sáng tác Võ Thị Hảo thể hiện ở những điểm sau:

Văn học là nhân học, là nghệ thuật miêu tả, biểu hiện con ngƣời. Con

nó đã góp phần đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết, đây cũng là một biểu hiện của

ngƣời là đối tƣợng chủ yếu của văn học. Dù miêu tả ma quỷ, thần linh, đồ vật

xu hƣớng dân chủ hoá trong văn học hiện nay, đồng thời đƣa ra một hƣớng

hay các con vật đi chăng nữa, văn học đều thể hiện con ngƣời và tất cả những

giải mã lịch sử bằng kinh nghiệm cá nhân chứ không bằng kinh nghiệm cộng

gì thuộc về con ngƣời.

đồng theo chính sử.

Cuốn 150 thuật ngữ văn học của Lại Nguyên Ân định nghĩa: “Nhân vật
văn học là một đơn vị nghệ thuật, nó mang tính ƣớc lệ, không thể bị đồng
nhất với con ngƣời có thật, ngay khi tác giả xây dựng nhân vật với những nét
rất gần với nguyên mẫu có thật. Nhân vật văn học là sự thể hiện quan niệm
nghệ thuật của nhà văn về con ngƣời; nó có thể đƣợc xây dựng chỉ dựa trên cơ
sở quan niệm ấy”; “nhân vật văn học là một trong những khái niệm trung tâm
để xem xét sáng tác của một nhà văn, một khuynh hƣớng, trƣờng phái hoặc
dòng phong cách” [7, tr.242 - 243]; “Nhân vật văn học đƣợc miêu tả qua các
biến cố, xung đột, mâu thuẫn và mọi chi tiết các loại. Đó là mâu thuẫn nội tại
của nhân vật, mâu thuẫn giữa nhân vật này với nhân vật kia, giữa tuyến nhân
vật này với tuyến nhân vật khác, cho nên nhân vật luôn gắn liền với cốt
truyện...” [18, tr.236].
Nhân vật luôn là trung tâm của các sáng tác văn học, là tấm gƣơng
phản chiếu tƣ tƣởng và năng lực nghệ thuật của nhà văn. Những sáng tác của
Võ Thị Hảo thƣờng gắn với yếu tố kì ảo, do đó thế giới nhân vật trong các tác
phẩm của chị cũng mang đậm dấu ấn của sự kì lạ, khác thƣờng.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

29

30
ảo. Tuy nhiên mỗi loại nhân vật lại đƣợc „bao phủ” bằng sự kì ảo với các mức

2.1.2. Quan niệm về nhân vật kì ảo
Theo quan niệm của Võ Thị Hảo nhân vật kì ảo gốc là nhân vật lịch sử

độ đậm nhạt khác nhau.

có thật, hoàn toàn được biến dạng, chắp nối, đặt trong một không khí huyền

Trên cơ sở đó, chúng tôi chia nhân vật kì ảo trong hai tác phẩm trên ra

ảo phi lôgic, cũng có khi đó là những con người siêu nhiên được tạo ra bởi trí

làm hai kiểu: nhân vật kì ảo và nhân vật có yếu tố kì ảo. Cả hai loại nhân vật

tưởng tượng của nhà văn. (Phỏng vấn nhà văn ngày 15/3/2009).

này đều đƣợc khắc hoạ ở một số phƣơng diện: kì ảo ở ngoại hình, ở hoàn

Trong văn học Trung đại, nhân vật kì ảo thƣờng là những bóng ma, oan

cảnh xuất thân, ở số phận nhân vật, ở các chi tiết nghệ thuật đắt giá và qua các

hồn (Truyền kì mạn lục, Lĩnh Nam chích quái...). Đến văn học đƣơng đại,

hành động kì ảo. Dù ở phƣơng diện nào thì tác giả cũng đều sử dụng hai loại

nhân vật kì ảo xuất hiện khá đa dạng, tồn tại dƣới nhiều hình thức. Nhƣ bào

chi tiết nghệ thuật để miêu tả, đó là chi tiết phi thƣờng hoá (thƣờng đƣợc miêu

thai trong Thiên thần sám hối (Tạ Duy Anh), những hình thù kì dị, quái đản

tả bằng thủ pháp phóng đại) và chi tiết lạ hoá (với những yếu tố kì quái, khác

nhƣ Cún trong tác phẩm cùng tên của Nguyễn Huy Thiệp, những con quỷ đội

thƣờng...).

lốt ngƣời nhƣ Đại Điên, những con vật biết yêu thƣơng nhƣ Dã Nhân trong

2.2.1. Nhân vật có yếu tố kì ảo

Giàn thiêu (Võ Thị Hảo)... Qua đó, có thể thấy nhân vật kì ảo không đơn

Đây là những ngƣời trần mắt thịt có thực trong cuộc sống hiện diện

thuần chỉ là những kẻ kì quái, đáng sợ mà có khi chính là những con ngƣời

giữa cuộc đời phồn tạp và không ngừng trôi chảy. Nghĩa là tự bản thân nhân

thực sự bình thƣờng trong thực tế cuộc sống nhƣng đã đƣợc miêu tả qua lăng

vật không thể tự tạo ra những điều kì lạ. Yếu tố kì ảo của nhân vật chủ yếu

kính kì ảo. Bởi vậy chúng tôi quan niệm: nhân vật kì ảo là sản phẩm sáng tạo

do ngoại cảnh và các lực lƣợng siêu nhiên bên ngoài đem lại. Nhà văn đã

của ngƣời nghệ sỹ nhằm khái quát những phƣơng diện đa dạng và biến đổi

khắc hoạ chân dung, số phận, cuộc đời những nhân vật này qua lăng kính kì

không ngừng của đời sống theo khuynh hƣớng kì ảo hoá.

ảo. Các nhân vật đã đƣợc pha trộn sự lạ lẫm, bất thƣờng để giao lƣu với yếu

2.2. Nhân vật kì ảo qua cái nhìn loại hình trong tiểu thuyết Giàn thiêu và
tập truyện Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm
Qua khảo sát thế giới nhân vật trong hai sáng tác của Võ Thị Hảo, chúng
tôi nhận thấy thế giới nhân vật của tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện Những
truyện không nên đọc lúc nửa đêm rất đa dạng, phong phú với nhiều kiểu nhân
vật khác nhau. Đó có thể là những con ngƣời bình thƣờng, có khi là những kẻ
mang dáng vẻ con ngƣời nhƣng lại xấu xa, độc ác nhƣ dã thú, hay những con
vật mang tình cảm, trái tim nhƣ con ngƣời... Nhƣng dù đƣợc miêu tả dƣới dạng
nào thì tất cả các nhân vật ấy đều thống nhất với nhau ở đặc điểm: có yếu tố kì
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



tố kì ảo. Đó là các nhân vật: Từ Lộ, Ngạn La, Nhuệ Anh, Từ Vinh, Ỷ Lan,
Lý Trác... (Giàn thiêu), Pạng (Chuỗi người đi trong đầm lầy), Ả Tuynh (Dệt cỏ)...
Họ cũng giống con ngƣời trong đời thực với những suy tƣ, trăn trở, có
cả hạnh phúc lẫn khổ đau. Trong cuộc sống muôn màu muôn vẻ hiện nay, ta

bắt gặp bóng dáng của các nhân vật ấy với nhiều cung bậc, trạng thái khác
nhau. Một tiểu thƣ khuê các, yểu điệu và chung tình, một chàng trai quyết dứt
tình riêng để trả thù nhà, một ngƣời đàn bà đầy quyền lực nhƣng đố kị và ích
kỉ... Tất cả đều là những con ngƣời gần gũi với đời thực nhƣng đã ít nhiều đã
đƣợc kì ảo hoá.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




31

32

Trong số các nhân vật trên, nhiều nhân vật đã đƣợc chính sử ghi lại nhƣ

chỉ để trả thù. Quyết dứt tình riêng, Từ tìm đƣờng sang học đạo bên nƣớc Tây

Từ Lộ, Ỷ Lan... Dựa vào những sự kiện, những chi tiết có thực đã đƣợc ghi

Trúc. Sau mƣời ba năm cô độc giữa núi tuyết, chàng trở về và dễ dàng trả thù

chép lại mà Võ Thị Hảo đã có “chất liệu” để xây dựng nên chân dung những

cho cha mẹ. Diên Thành Hầu thành cái xác không hồn ngày ngày chạy theo

con ngƣời vừa thực vừa ảo, vừa thân quen vừa xa lạ với ngƣời đọc.

đứa con trai độc nhất hoá điên, còn Đại Điên - kẻ giết thuê lại tiếp nhận cái

Gán cho những nhân vật trên một số nét kì ảo không đồng nghĩa với

chết một cách bình thản lạ lùng. Sau bao sóng gió, Từ tìm đến ngôi chùa nhỏ trên

việc Võ Thị Hảo muốn lật lại quá khứ, soi xét lịch sử, mà ngƣợc lại, chị muốn

núi Sài rồi trở thành một vị sƣ trụ trì đức độ, đƣợc tôn pháp danh là Đạo Hạnh.

nhìn hiện thực theo cách riêng của mình - thông qua lăng kính kì ảo. Cái đích

Nhƣng nếu chỉ dừng ở đó thì nhân vật này đâu đã trở thành trung tâm của tác

cuối cùng của nhà văn là gửi gắm vào những nhân vật đó một thông điệp nhân

phẩm, thành “điểm nối” giữa lịch sử và hiện tại. Với ngòi bút sắc sảo tinh tế,

sinh, một lời nhắn nhủ với con ngƣời trong cuộc sống hiện đại.

Võ Thị Hảo đã cách tân câu chuyện, đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết bằng việc

Nhân vật Từ Lộ đƣợc coi là nhân vật trung tâm của tác phẩm, là “cầu

tiếp tục đi sâu vào kiếp thứ hai của Từ.

nối” giữa các sự kiện và đƣợc đặt trong mối quan hệ mật thiết với các nhân

Đạo Hạnh đầu thai thành vua Lý Thần Tông. Nhƣng điều duy nhất mà

vật khác. Truyền thuyết về xuất thân và quá trình tu tập, hành đạo của Từ Đạo

nhân vật này làm đƣợc chỉ là những lạc thú để rồi chính những tham vọng và

Hạnh trong Thiền uyển tập anh - nguồn sử liệu đã bị huyền thoại hoá để trở

lạc thú đó đã giết chết ông ta. Nói tóm lại, nhà văn đã thành công khi xây

thành truyền thuyết về gốc tích vua Lý Thần Tông (do Từ Đạo Hạnh đầu thai

dựng nên bức chân dung kì bí về Từ Đạo Hạnh, vén bức màn lịch sử bằng

làm con Sùng Hiền Hầu) và chuyện vua bị hoá hổ, sau đƣợc Minh Không đại

những giả thuyết nghệ thuật của mình.

sƣ chữa khỏi đã đƣợc ghi trong Đại Việt sử kí toàn thư. Võ Thị Hảo đã liên
kết hai tiểu truyện ấy thành một câu chuyện huyền ảo mang triết lí sâu xa.
Tuy vậy, ngoài các cứ liệu trên, chƣa có một phán quyết xác đáng nào
về con ngƣời Từ Đạo Hạnh, về động cơ cho các hành động trong cuộc đời
ông. Tóm lại, nhân vật nửa lịch sử nửa truyền thuyết này tồn tại một cách rắn
chắc trong ấn tƣợng của ngƣời hậu thế về một vị sƣ nhiều quyền pháp linh
diệu. Còn Võ Thị Hảo lại nhìn thấy ở nhân vật này khả năng lí giải và thể hiện
những vấn đề mà chị hằng trăn trở: vấn đề của kiếp ngƣời bị thiêu đốt bởi các

Bên cạnh nhân vật Từ Đạo Hạnh - Thần Tông, Võ Thị Hảo còn vận
dụng khả năng nhạy cảm của mình trong việc đƣa chất liệu lịch sử vào tiểu
thuyết khi miêu tả nhân vật Ỷ Lan thái hậu.
Nhân vật Ỷ Lan đƣợc ghi rất rõ trong sách Đại Việt sử kí toàn thư nhƣ
sau: bà thay chồng (vua Lý Thánh Tông) nhiếp chính, hết lòng chăm lo cho
đời sống nhân dân. Nhƣng Linh Nhân là ngƣời có tính ghen, cho mình là mẹ
đẻ mà không đƣợc dự chính sự, mới kêu với vua rằng: “Mẹ già khó nhọc mới

có ngày nay, mà bây giờ phú quý ngƣời khác đƣợc hƣởng, thế thì sẽ để mẹ già

dục vọng, vấn đề của những số phận bị lỡ dở bởi bi kịch.
Có thể khái quát toàn bộ hai kiếp sống của nhân vật này nhƣ sau: kiếp

vào đâu?”. Nên năm Quý Sửu, Thái Ninh năm thứ hai (1073), bà giam Dƣơng

thứ nhất Từ là một công tử con quan. Tai hoạ đổ xuống gia đình chàng ngay

thái hậu và 76 cung nữ vào cung Thƣợng Dƣơng rồi bức tất cả phải chết chôn

trong đêm nguyên tiêu dạo chơi cùng ngƣời vợ chƣa cƣới: cha bị Diên Thành

theo Lý Thánh Tông [35]. Tác giả đặc biệt chú ý chi tiết này và đƣa vào đó

Hầu nhờ phép thuật của pháp sƣ Đại Điên giết chết. Cũng từ đây, chàng sống

màu sắc kì ảo nhằm “giải thiêng” lịch sử về nhân vật trên.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên






33

34

Ngoài hai nhân vật đƣợc ghi trong chính sử còn một loạt các nhân vật
khác cũng đƣợc bao phủ bởi màu sắc của yếu tố kì ảo (tuy mức độ đậm nhạt

nhặt về. Nhƣng Cún lại có một nghi lực sống phi thƣờng và vẻ đẹp tâm hồn
cao quý.

là khác nhau). Mặc dù các nhân vật này đã đƣợc pha trộn sự khác thƣờng, kì

Trong Những đứa trẻ chết già (Nguyễn Bình Phƣơng), những đứa trẻ

lạ nhƣng họ cũng có đời sống nội tâm, có suy nghĩ, tính cách, hành động nhƣ

khi mới sinh đã là những ngƣời già. Dù chúng là trai hay gái cũng đều có kết

một con ngƣời bình thƣờng.

thúc nhƣ nhau. Từ đứa trẻ thành ông già, thành ngƣời đàn ông trung niên hay

Trƣớc hết sự kì ảo biểu hiện qua hoàn cảnh xuất thân của các nhân vật.

thành một thiếu nữ có chửa... nhƣng cuối cùng tất cả những con ngƣời quái dị

Hoàn cảnh xuất thân cho ta biết đƣợc gốc gác, cha mẹ, các mối quan hệ

ấy đều chết hoặc biến mất kì lạ.

của họ với những ngƣời xung quanh. Nhƣng đối với các nhân vật có yếu tố kì

Sự xuất hiện của bé Hon (Thiên sứ - Phạm Thị Hoài) trong gia đình

ảo trong tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện Những truyện không nên đọc lúc

Hoài cũng đƣợc pha trộn yếu tố lạ lùng. Bộ đồ lót của mẹ bị bỏ quên ngoài

nửa đêm lại không đơn thuần nhƣ thế. Ngoài những điều trên, xuất xứ của

trời, qua một đêm sƣơng, “bị loang lổ những vết từa tựa nhƣ chàm”. Mẹ Hoài

nhân vật đã đƣợc pha trộn không khí lung linh, mờ ảo, có khi ma quái. Đây

tƣởng “không còn khả năng sinh nở nữa” vậy mà ít lâu sau lại hoài thai và

chính là “dòng mạch” dẫn dắt nhân vật vào một thế giới khác, thế giới của

sinh ra bé Hon đẹp đẽ, khác thƣờng “nhƣ một thiên sứ pha lê ghé trần gian

những bí ẩn hoang đƣờng. Cái đích của nhà văn khi đƣa yếu tố kì ảo vào hoàn

nhân cuộc dạo chơi miên viễn”.

cảnh xuất thân của nhân vật là muốn tạo một thế giới đầy rẫy những bất ngờ.

Đặc điểm chung giữa những tác phẩm trên là có sự xâm nhập của yếu

Lạc vào thế giới đó, ngƣời đọc sẽ cảm thấy lo âu, thấp thỏm, sợ hãi nhƣng

tố kì ảo trong xuất thân của các nhân vật, song trong sáng tác của Võ Thị Hảo,

vẫn tò mò muốn biết liệu kết cục sẽ ra sao? Nhân vật sẽ đƣợc sinh ra nhƣ thế

yếu tố kì ảo có phần đậm đặc và độc đáo hơn. Những nhân vật của chị xuất

nào? Sinh ra từ đâu và lớn lên cùng những sự kiện biến cố nào?

hiện bất ngờ, kì dị, thậm chí có những nhân vật đƣợc sinh ra trong hai kiếp

Ta bắt gặp trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp khá nhiều nhân vật có

với hai địa vị, hoàn cảnh trái ngƣợc. Điển hình là Từ Lộ.

xuất thân kì lạ hoặc không rõ ràng. Trong Con gái thuỷ thần, không ai biết Mẹ

Kiếp thứ nhất, Từ là một con ngƣời bình thƣờng với cuộc sống bình dị,

Cả là con ai, từ đâu đến. Đã có rất nhiều lời thêu dệt về nguồn gốc của Mẹ Cả.

hạnh phúc. Nhƣng ở kiếp thứ hai sự ra đời của Từ đƣợc miêu tả qua chi tiết lạ

Có ngƣời kể đã trông thấy một cặp Giao Long trong một đêm mƣa bão quấn

hoá sau: “Linh hồn Từ Đạo Hạnh chỉ là một luồng khí xanh mang hình một

lấy nhau và sinh ra Mẹ Cả dƣới gốc cây Muỗm, có ngƣời đồn Mẹ Cả là con

hài nhi. Linh hồn ngài khi ra khỏi nóc hang chùa Phật Tích thì ngƣng lại, lơ

riêng nên đƣợc cha gửi vào nhà thờ từ khi còn bé... Ngay cả hành tung của

lửng và thiêm thiếp ngủ giữa lƣng chừng trời, rồi biến thành một con rái cá

nhân vật này cũng đầy bí ẩn, lúc là một cô bé bơi rất giỏi, lúc lại trở thành

(...). Hồn đi đến cuối con đƣờng thì đã chui tọt vào trong hình hài một đứa trẻ

ngƣời chuyên cứu mạng những kẻ gặp nạn... Hay xuất thân của nhân vật Cún

trai nằm cuộn tròn sẵn trong bụng Sùng phu nhân, bất động nhƣ một xác chết”

cũng đầy sự kì bí. Cún không cha mẹ, lại tật nguyền, đƣợc một lão ăn mày

[20, tr. 454, 457].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên






35

36

Rõ ràng xuất thân của cậu bé Dƣơng Hoán là vô cùng khác thƣờng.

con Ả Tuynh (Dệt cỏ) không có cha, bọn chúng lớn lên trong thiếu thốn và

Kiếp trƣớc cậu bé đó là một ngƣời đàn ông bốn sáu tuổi già dặn, tinh thông.

nghèo đói. Còn Pạng (Chuỗi người đi trong đầm lầy) sớm mồ côi từ nhỏ,

Nhƣng kiếp sau, trong hình hài đứa trẻ mới lớn, nhân vật này luôn sống trong

đƣợc ông chú nuôi lớn bằng những bữa nộm tai ngƣời trong rừng rậm. Khi

một niềm khát khao không bao giờ thoả nguyện. Nhiều khi mâu thuẫn giằng

đƣợc vợ chồng Ba Xà cứu sống, Pạng mới đƣợc sống nhƣ một con ngƣời. Từ

xé trong trái tim bé nhỏ. Nhƣng mâu thuẫn đó không thể hoá giải đƣợc. Kể cả

cuộc sống của quỷ dữ đến cuộc sống làm ngƣời là một hành trình đầy khó

khi đã băng hà, Từ Lộ vẫn chƣa muốn dứt khỏi bể trầm luân của cuộc đời

khăn, gian khổ. Bởi vậy, miêu tả xuất thân cũng nhƣ nguồn cội của Pạng,

“nhục thân vẫn an nhiên trên bệ đá”. Phải chăng nhân vật này còn muốn tiếp

Võ Thị Hảo đã sử dụng chi tiết lạ hoá nhằm làm cho nhân vật này trở nên lạ

tục sự chuyển giao số kiếp trong một hình hài mới?

lùng, bí ẩn hơn. Từ Lộ có đầy đủ cả cha và mẹ. Nhƣng chỉ trong một thời gian

Bên cạnh đó còn có nhiều nhân vật có hoàn cảnh xuất thân khá giống

ngắn, chàng đã mất cả hai ngƣời thân yêu. Chính sự mất mát đó là nguyên

nhau ở số phận bị “khiếm khuyết”. Đó là sự thiếu vắng tình yêu thƣơng của

nhân biến Từ thành ngƣời khác - con ngƣời của hận thù, chỉ sống vì một mục

cha hoặc mẹ. Những nhân vật mồ côi xuất hiện khá nhiều trong các tác phẩm

đích duy nhất: trả thù.

và đã trở thành một môtip quen thuộc. Rất nhiều truyện cổ tích dân gian đƣợc

Qua những hoàn cảnh mồ côi trên, Võ Thị Hảo đã thể hiện lòng thƣơng

bắt đầu bằng việc các nhân vật không có cha mẹ (Tấm, Thạch Sanh...). Còn

cảm, xót xa với các nhân vật, đồng thời cũng gửi gắm một thông điệp: cuộc

trong văn học hiện đại, nhiều nhà văn cũng vận dụng môtip trên để khắc hoạ

sống không chỉ toàn màu hồng mà vẫn đầy khiếm khuyết, thiếu thốn. Bởi vậy

hoàn cảnh, số phận các nhân vật: Mai Trừng (Cõi người rung chuông tận thế -

con ngƣời hãy biết yêu thƣơng, sẻ chia và giúp đỡ những cuộc đời bất hạnh

Hồ Anh Thái) chỉ đƣợc mẹ nuôi (Miên) nuôi nấng, những đứa con nàng Bua

nhiều hơn nữa.

(Nàng Bua - Nguyễn Huy Thiệp) không có cha...

Dạng biểu hiện thứ hai của loại nhân vật có yếu tố kì ảo là kì ảo ở ngoại

Trong Giàn thiêu và Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm, loại

hình. Mỗi nhân vật đƣợc khắc hoạ bằng một bức chân dung khác nhau. Thông

nhân vật mồ côi xuất hiện khá nhiều. Nhƣng không dừng lại ở việc miêu tả sự

qua ngoại hình của các nhân vật đó, ta nhận ra đƣợc phần nào tính cách, phẩm

côi cút, đáng thƣơng của các nhân vật, Võ Thị Hảo còn coi đây là sợi dây gắn

chất và đoán trƣớc đƣợc cuộc đời, số phận của họ.

kết các nhân vật trong những mối quan hệ bất bình thƣờng hoặc là nguyên

Trong Truyện Kiều, khi miêu tả Thuý Kiều, Nguyễn Du đã phác ra một

nhân dẫn đến sự thay đổi nhân tính của nhân vật. Ngạn La không biết cha

vẻ đẹp kiêu sa, một tuyệt sắc giai nhân trong thiên hạ. Song cũng dự báo trƣớc

mình là ai. Ngƣời mẹ trẻ đã hi sinh tuổi xuân khó nhọc nuôi con khôn lớn.

cuộc đời nàng sẽ gặp nhiều sóng gió, bất hạnh khi đặt sắc đẹp của nàng trong

Trớ trêu thay, ngƣời cha của nàng đã hơn một lần muốn giết chết đứa con đẻ

sự đối sánh với vẻ đẹp thiên nhiên: “Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh”.

của mình. Khi Lý Trác nhận ra Ngạn La là con thì đã quá muộn “Lý Trác sụm

Còn trong sáng tác của Võ Thị Hảo (mà tiêu biểu là trong hai tác phẩm

xuống trƣớc mặt Ngạn La, đƣa tay về phía con dao trên tay nàng, không cất

trên), hình dáng nhân vật đƣợc khắc hoạ rõ nét và ẩn chứa nhiều sự khác

nổi một lời (...) nƣớc bọt văng cả vào mặt Lý Trác” [20, tr.540]. Những đứa

thƣờng. Điển hình là nhân vật Từ Lộ - sinh ra ở hai kiếp và mang hai hình hài,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên






37

38

số phận khác nhau. Ở kiếp thứ nhất, chàng là một thƣ sinh nho nhã, hiền lành

Dƣơng Hoán lâm bệnh ác, thì tham vọng “phạm thƣợng” lại dẫn ông vua trẻ

với gƣơng mặt thanh tú “mày rậm mắt sáng miệng nhƣ vành trăng treo”.

đến cái chết. Cái chết của ngài đã đƣợc dự báo từ trƣớc - đó là khi vua bị hoá

Nhƣng cha chàng đã nhận ra chút khuyết hãm nơi vành thái dƣơng và cho đó

hổ. Lúc này không còn hình dáng của Từ Lộ hay Dƣơng Hoán nữa, thay vào

là “cái tƣớng phúc phận không trọn vẹn”, điều này cũng dự báo trƣớc cuộc

đó là một hình thù quái đản:

đời không phẳng lặng đang chờ đón chàng. Qua chi tiết lạ hoá, ngoại hình
Từ Lộ ở kiếp thứ hai thấm đẫm sắc màu kì ảo.

“Đức vua đang ngồi chồm hổm trên long sàng, hai mắt đỏ đọc long lên,
nhe răng trắng nhởn và bên mép nhoe nhoét máu”, “đám lông vằn vện trên

Trƣớc hết, chi tiết này thể hiện rõ ở sự ra đời của Từ: “đứa trẻ nằm

ngƣời càng mọc dài ra, dài rủ cả xuống mặt sàn đá xanh. Bây giờ, trông nhà

trong bụng mẹ hơn mƣời tháng vẫn không chịu ra đời”. Đôi lúc cái bào thai

vua là một con hổ. Mà lại nhang nhác một con dã nhân” [20, tr.296, 460]. Đây

đó lại “chồi lên nhƣ một quả nhót khổng lồ”. Phải chăng, Từ vẫn đang phân

chính là nghiệp báo mà Từ phải gánh chịu ở kiếp này: không chỉ méo mó,

vân trƣớc sự lựa chọn của mình: tiếp tục đầu thai trong một kiếp sống khác để

biến dạng trong tâm hồn mà còn thay đổi cả vẻ bề ngoài. Sự biến dạng ngoại

thực hiện khát vọng quyền lực hay dừng lại với linh hồn của một vị thiền sƣ

hình là biểu tƣợng cho sự biến dạng của tâm hồn, nhân cách. Đây là một biểu

tốt đẹp? Đọc chi tiết này, ta liên tƣởng đến những bào thai không muốn đƣợc

hiện cụ thể của quy luật tha hoá. Cũng là sự biến đổi hình dạng nhƣng nhân

sinh ra vì sợ phải đối diện với cuộc sống đầy phức tạp trong Thiên thần

vật của Macket trong Trăm năm cô đơn lại xuất phát từ nguyên nhân khác.

sám hối (Tạ Duy Anh). Đến lúc chào đời, cậu bé Dƣơng Hoán có hình thù

Những đứa trẻ ra đời với chiếc đuôi ở sau lƣng và trông nhƣ một quái vật. Đó

kì dị “vai trái ra trƣớc, chìa ra một bàn tay bé xíu đỏ hỏn có ngón út nhƣ bị

là hậu quả của sự loạn luân do bố mẹ chúng gây ra. Vì vậy, Giàn thiêu của

cháy xém”, “cái đầu với đôi mắt hắt ra những tia sáng chói từ từ chuồi ra”

Võ Thị Hảo chứa đựng sự lên án, phê phán pha chút mỉa mai, còn Trăm năm

[20, tr.246].

cô đơn lại là nỗi xót xa đầy thƣơng cảm cho những con ngƣời bất hạnh.

Một điểm “bất thƣờng” mang tính lạ hoá nữa ở đứa trẻ này khiến ngƣời

Bên cạnh nhân vật Từ Lộ, nhiều nhân vật khác cũng có ngoại hình

đọc chú ý, đó là đôi mắt - có lúc non trẻ thơ ngây, nhƣng nhiều khi lại già dặn

mang đậm màu sắc kì ảo nhƣ cung nữ Ngạn La, Nhuệ Anh, Ỷ Lan thái hậu,

nhƣ một ngƣời đàn ông từng trải. Bên trong Dƣơng Hoán có một “ngƣời già”

Lý Trác, Từ Vinh...

Từ Lộ với khao khát khôn giải ở kiếp trƣớc đã in hằn thành một khắc khoải,

Cung nữ Ngạn La hiện lên trong tác phẩm vừa nhƣ một phù thuỷ

mà căn nguyên bí ẩn chỉ lộ rõ khi vua gặp mặt sƣ bà chùa Trầm, vốn chính là

hoang dại có thể hút hồn cả Diêm Vƣơng, ma quỷ, vừa tƣợng trƣng cho vẻ

vợ chƣa cƣới của Từ thời trẻ. Nhƣng trong Từ Lộ ở kiếp thứ hai cũng có một

đẹp thuần khiết, trong trắng, ngây thơ. Nhƣng vẻ đẹp ấy quá xa vời và không

Dƣơng Hoán trẻ tuổi muốn đạt tới quyền uy và danh vọng siêu việt, biểu

nên hiện hữu trên thế giới này đầy bạo liệt này, nó chỉ là nguyên nhân đƣa

trƣng ở việc gắng thành thân bằng đƣợc với cung nữ Ngạn La, cô cung nữ có

nàng đến những bất hạnh, khổ đau. Qua chi tiết lạ hoá ngoại hình Ngạn La

chiếc rốn màu chu sa quý hiếm, vƣu vật mà chính Dƣơng Hoán đã cứu khỏi

hiện ra thật kì lạ: “Đôi mắt mèo màu xám nâu mở to hoảng hốt dƣới đôi mày

giàn thiêu. Nếu những giây tình “hồi cố” hƣớng về một tiền căn mù mờ khiến

mềm mại lƣợn cong vút lên nhƣ hai cánh én. Đôi môi mọng màu hoàng thổ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên






39

40

sẫm kinh ngạc mở rộng làm hé lộ hàm răng đen láy. Mớ tóc dài nuôi nấng qua

cƣớc nhƣng vẻ đẹp của đôi mắt vẫn không đổi. Vẫn dáng ngƣời yểu điệu thƣớt

mƣời hai năm tràn xuống nửa lƣng ôm lấy một bờ vai mảnh mai chảy xuôi

tha, vẫn chiếc cổ cao kiêu hãnh, bàn tay thon mềm với những ngón tay trắng

màu nâu mịn mƣợt nhƣ lụa. Đôi vú mới nhú nhƣ nửa vầng trăng với hai đầu

mịn... dƣờng nhƣ tuổi tác không làm phai nhạt nét đẹp của sƣ bà.

vú nhỏ ƣơng ngạnh và kiêu hãnh...” [20, tr.222]. Đặc biệt là hình ảnh chiếc

Một nhân vật gây nhiều kinh ngạc trong tác phẩm là Ỷ Lan thái hậu.

bớt bên vú trái mờ mờ trông nhƣ một con thạch sùng nhỏ xíu màu tím bốn

Ngoại hình của bà đã có sự thay đổi theo hai biến cố. Khi còn là thái hậu

chân. Chính nó là dấu tích thiêng liêng, là sợi dây ruột thịt giữa nàng và quan

buông rèm chấp chính, bà đƣợc miêu tả nhƣ một phụ nữ quyền uy và cao quý:

thái bảo Lý Trác. Riêng đôi mắt mèo hoang đƣợc tác giả nhắc lại nhiều lần

“Mặt tròn nhƣ trăng rằm, mày tằm, mũi nhƣ trái mật treo, quyền cốt nổi rõ dù

cùng với chiếc rốn màu chu sa quý hiếm khiến nhân vật này càng trở nên bí

đám thị nữ đã khéo che phủ bằng một lớp phấn màu hoa đào...” [20, tr.127 -

ẩn và quyến rũ.

128]. Nhƣng ở đoạn trích Lãnh cung, khi bị Dƣơng thái hậu và bảy mƣơi sáu

Trải qua bao nỗi sợ hãi kinh hoàng từ giàn thiêu cung nữ đến lãnh
cung, Ngạn La vẫn mãi là cô bé ngây thơ thuần khiết. Kể cả khi bƣớc lên giàn
thiêu lần thứ hai - nàng vẫn là trinh nữ. Vẫn cặp mắt mèo hoang hút hồn
ngƣời khác, vẫn đôi môi hoàng thổ và chiếc rốn in hình gƣơng mặt hai vị vua
Nhân Tông, Thần Tông. Nàng giống nhƣ một viên ngọc quý không bao giờ
gạn bẩn.
Có thể nói, bằng thủ pháp so sánh với những hình ảnh mang tính kì ảo,
Võ Thị Hảo đã vẽ nên bức chân dung Ngạn La với vẻ đẹp đầy ma lực. Đây cũng
là một trong ba nhân vật nữ đƣợc nhà văn ƣu ái và ngợi ca trong tác phẩm.
Nhân vật Ngạn La đƣợc xây dựng cùng một môtip với Ngƣời Đẹp

cung nữ lên án vạch tội và trƣớc hành động hung hăng của đàn chuột đói,
ngoại hình Linh Nhân đã bị biến dạng: “Ỷ Lan trợn tròn đôi mắt đã mất sinh
khí (...). Những mảnh áo đại vóc của Ỷ Lan bắt đầu bục ra dƣới bàn tay của
các thị nữ (...) nét mặt của thái hậu co rúm một lần nữa” [20, tr.238 - 239]. Sự
biến dạng từ uy nghiêm thành cô độc, đáng thƣơng trƣớc đàn chuột và lòng
thù hận của những cung nữ bị bức chết năm nào chính là cái giá phải trả cho
những tội ác mà bà đã gây ra khi còn sống. Qua đó ta thấy đƣợc thông điệp
mà nhà văn muốn gửi gắm, đó là quy luật thiện - ác. Tội ác sẽ không bao giờ
bị quên lãng mà trái lại sẽ mãi ám ảnh, dằn vặt và dày vò ngƣời gây tội.

Remediôt (Trăm năm cô đơn - G.Macket). Nàng Rêmediôt xinh đẹp tuyệt mĩ

Ngoại hình của quan thái bảo Lý Trác lại đƣợc khai thác ở khía cạnh

nhƣng lại quá ngây thơ, hoang dại. Nàng thích sống tự do theo bản năng tự

khác. Hắn chỉ là kẻ nịnh thần đầy tham vọng, vì địa vị mà bán cả nhân phẩm

nhiên của mình. Đây chính là điểm gần gũi mà Võ Thị Hảo đã kế thừa từ bậc

của mình. Trên khuôn mặt vốn lạnh lùng của Lý Trác là đôi mắt sắc lạnh đầy

thầy G.Macket khi xây dựng chân dung cung nữ Ngạn La.

ham muốn công danh. Với quá nhiều hành động độc ác đã gây ra, cuối cùng

Nhân vật nữ thứ hai là Nhuệ Anh. Không đẹp bí ẩn, kiều diễm nhƣ Ngạn La,

hắn cũng phải gánh chịu hậu quả đau đớn: bị chính vua Thần Tông - đại

Nhuệ Anh hiện lên thánh thiện với “đôi mắt hình lá đào và đôi mày màu khói

diện cao nhất cho thế lực mà hắn tôn thờ, móc mất một con mắt: “khắp mặt

nhạt”. Chính đôi mắt đa đoan ấy đã ám ảnh Từ qua bao năm tháng, đè nặng trái

Lý Trác đầm đìa máu đỏ. Con ngƣơi mắt phải đã bị móng hổ sắc móc bật ra

tim lạnh giá của chàng. Kể cả khi đã thành sƣ bà không tuổi, mái tóc trắng nhƣ

khỏi tròng” [20, tr.312].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

41

42

Hình ảnh xác Từ Vinh - cha Từ Lộ trôi giữa dòng sông khiến ngƣời đọc

chói loà. Tuy nhiên khác với Pạng, sự biến đổi đôi mắt của Từ diễn ra phù

ám ảnh. Một con ngƣời hiền lành, lƣơng thiện, hết lòng lo cho dân lại phải

hợp với địa vị và hoàn cảnh qua hai kiếp sống của chàng. Trở lại với nhân vật

chịu một cái chết bi thảm đầy oan khuất. Chi tiết phi thƣờng hoá biểu hiện rõ

Pạng, khi phần bản năng thú tính dịu xuống, phần ngƣời đang dần trở lại thì

qua ngoại hình bị biến dạng nhƣng ngập tràn thù hận: “Đôi tròng gần nhƣ bật

tiếng rú từ rừng sâu trong buổi chiều muộn lại kéo Pạng về cuộc sống xa xƣa.

ra khỏi hốc mắt. Từ trong hai hốc mắt sâu hoắm những giọt máu tƣơi ứa ra

Cuộc đấu tranh giằng xé trong lòng Pạng cũng là mâu thuẫn giữa tính “thú”

chảy loang trên mặt chan đỏ nƣớc sông Tô... cánh tay cứng đờ giơ cao trực

và tính “ngƣời”. Không biết phải lựa chọn con đƣờng nào khi đứng trƣớc

chỉ đúng nhà Diên Thành Hầu” [20, tr.73].

ngƣời Pạ đã cứu sống mình, Pạng đã chọn cái chết để giải thoát. Lúc này,

Đọc Chuỗi người đi trong đầm lầy, ta không khỏi bàng hoàng khi biết

trong đôi mắt bò non của hắn vẫn “in hình một gƣơng mặt trắng bệch với đôi

rằng, chiến tranh tàn khốc đã đi qua bao nhiêu năm mà di chứng để lại vẫn

môi nhành ra trong một nụ cƣời khó tả” [21, tr.70]. Khuôn mặt đầm đìa máu

còn rất nặng nề. Những con ngƣời đã mất mát một phần thân thể trong những

và nụ cƣời gằn cùng khuôn miệng cong cong nhƣ miệng đàn bà đã xuất hiện ở

cuộc chiến giờ ẩn hiện nhƣ những oan hồn - lẫn vào đoàn ngƣời đi tìm lại

phần đầu của tác phẩm giờ một lần nữa hiện lên đầy quái dị. Hình ảnh này

những gì đã mất. Chính hoàn cảnh khắc nghiệt đó đã sinh ra những đứa trẻ dị

mang đậm sự khác thƣờng, kì ảo.

dạng về ngoại hình và nhân tính. Mà Pạng là một trong số đó.

Dạng biểu hiện thứ ba là kì ảo ở số phận nhân vật, bởi hầu hết các nhân

Pạng là một chàng trai có “một cái miệng rất đẹp, hàm răng chắc khoẻ

vật trong sáng tác của Võ Thị Hảo mang một thông điệp nghệ thuật mà nhà văn

sáng loà loá dạng giữa đám râu ria rậm rịt rối bù nhƣ dây rừng” [21, tr.60].

gửi gắm qua số phận của họ. Đó là nỗi khắc khoải trƣớc những số phận không

Nhƣng ẩn sau ngoại hình vừa đẹp vừa hoang dã ấy là một bản năng thú tính:

may mắn, con ngƣời luôn sống trong những ràng buộc, mâu thuẫn hay phải lựa

Pạng nghiện món nộm tai ngƣời bởi hắn một thành viên của chuỗi ngƣời

chọn giữa sự sống và cái chết, giữa hận thù và yêu thƣơng. Mà trƣớc hết là số

trong đặc khu Thuỷ Yến. Sau ba năm sống cùng gia đình Ba Xà, bản năng ấy

phận của những ngƣời phụ nữ. Họ trở nên bé nhỏ, cô đơn trong cảnh mòn mỏi

lại trỗi dậy trong Pạng. Hắn đã cắt tai bà Hai Rỗ, bắt cóc thằng Rồng mang

đợi chồng nhƣ Hồn trinh nữ, hay nỗi đau xót của những ngƣời mẹ mất con, mất

lên ngọn cây vì “thịt trẻ con thơm lắm”. Lúc này không còn thằng Pạng hiền

chồng thành điên dại trong Vũ điệu địa ngục và Trận gió màu xanh rêu.

lành, ngoan ngoãn với đôi mắt bò non ngây thơ nữa mà hắn đã trở thành con

Qua một loạt những số phận bất hạnh ấy, ta thấy hiện lên hiện thực phũ

quỷ dữ: “Một thằng ngƣời cao lớn chân dài, cái miệng với hàm răng trắng

phàng của cuộc sống. Một trong những nguyên nhân dẫn đến điều đó là sự tàn

ngậm dao bầu lấp loá nhô ra trong nắng” [21, tr.65].

bạo của chiến tranh. Chiến tranh đã cƣớp đi biết bao sinh mạng, phá tan bao

Đặc biệt, miêu tả quá trình từ ngƣời đến quỷ của Pạng, nhà văn đã đặc
tả sự thay đổi của đôi mắt. Từ đôi mắt bò non biến thành đôi mắt xanh lẹt dữ

mái ấm gia đình và dồn đẩy con ngƣời vào cõi chết ngay cả khi đang sống
(Thảo trong Người sót lại của rừng cười là một minh chứng).

dằn. Ở nhân vật Từ Lộ, ta cũng bắt gặp sự biến đổi của đôi mắt: từ đôi mắt

Còn trong Giàn thiêu và Những truyện không nên đọc lúc nửa đêm, ta

sáng thông minh, cƣơng nghị đến đôi mắt luôn đăm chiêu, đôi lúc rực sáng

bắt gặp nhiều con ngƣời với những số phận khác nhau. Ngoài thân phận mồ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

43

44

côi của nhiều nhân vật (Ngạn La, Pạng...) nhà văn còn tập trung khắc hoạ

từ giã cõi đời, ngài lại thấy hối tiếc vì những gì mình đƣợc hƣởng vẫn còn ít

hành trình kiếm tìm mục đích sống cho đến khi kết thúc cuộc đời trong bế tắc,

ỏi, và buộc phải thốt lên “ta lại lỡ nốt kiếp này”.

tuyệt vọng (đa phần các nhân vật đều phải chết). Tuy nhiên ở mỗi nhân vật,
hành trình số phận lại đi theo những con đƣờng riêng.

Lỡ một kiếp! Lỡ một đời! Lỡ một phận ngƣời! Đó là điều mà nhân vật
Từ Đạo Hạnh tự đúc kết và đó cũng là điều mà tác giả muốn gửi gắm khi xây

Trƣớc hết là nhân vật trung tâm, xuyên suốt trong tác phẩm - Từ Lộ.

dựng nhân vật này qua tất cả các lần hoá thân. Nói nhƣ Nguyễn Hoài Nam

Lẽ ra Từ phải đƣợc hƣởng một cuộc sống hạnh phúc, sung sƣớng vì có đầy đủ

“một ngƣời - một vị hoàng đế, thậm chí cả một quốc gia lấy gì để bảo đảm

cha mẹ và sắp cƣới đƣợc một ngƣời vợ xinh đẹp là tiểu thƣ Nhuệ Anh, nhƣng

rằng không luôn đứng trƣớc nguy cơ bị lỡ một kiếp và rồi còn bị lỡ nhiều

một loạt biến cố đã xảy ra với gia đình chàng. Sau bao gian khổ Từ trở thành

kiếp?” [35]. Nhƣ vậy số phận của nhân vật Từ Lộ nhuốm đầy màu sắc kì ảo

một vị pháp sƣ nhiều quyền phép. Nhƣng thẳm sâu trong trái tim Từ Đạo Hạnh

và có thể coi là một bi kịch, bi kịch vừa do ngoại cảnh vừa do chính Từ tạo ra.

vẫn khao khát, thèm muốn cuộc đời vinh hoa phú quý. Không bằng lòng với

Điều này đã dẫn đến mâu thuẫn trong tâm hồn chàng: một bên là ƣớc mơ về

cuộc sống thực tại cùng với tham vọng quá lớn khiến Từ rơi vào bi kịch - bi

cuộc sống hạnh phúc và một bên là khát khao quyền lực. Trong trƣờng hợp

kịch quyền lực.

này, kì ảo có vai trò tạo khoảng cách giữa nhà văn - nhân vật - ngƣời đọc, để

Để giải quyết mâu thuẫn này, Võ Thị Hảo chỉ có thể vận dụng khả năng

ngƣời đọc tự đứng ngoài soi xét khách quan.

sáng tạo độc đáo của mình trên cơ sở những gì đã đƣợc ghi trong chính sử.

Đa phần các nhân vật nữ trong sáng tác Võ Thị Hảo đều có số phận

Việc ảo hoá, lạ hoá chi tiết Từ đầu thai làm con Sùng Hiền Hầu là một cách

không may mắn hay gặp nhiều bất hạnh. Họ càng đẹp đẽ, thuần khiết bao

giúp nhà văn đẩy cốt truyện lên cao. Sống ở kiếp thứ nhất - Từ sống vì cha

nhiêu thì cuộc đời lại đau khổ bấy nhiêu. Nhƣ nàng trinh nữ (Hồn trinh nữ)

mẹ, còn kiếp thứ hai - chàng sống vì bản thân, vì dục vọng trỗi dậy mạnh mẽ.

chờ chồng từ khi còn trẻ đến lúc quá thì. Vậy mà phần thƣởng cho khoảng

Việc duy nhất mà Từ Đạo Hạnh - Thần Tông làm đƣợc cho dân cho nƣớc là

thời gian dài tƣởng vô tận ấy là gì? Chỉ là một ngƣời chồng chai sạn, lạnh giá

những lạc thú mà chỉ ở ngôi vị ấy mới đƣợc hƣởng. Chính đặc quyền này cắt

thậm chí vô cảm. Đêm tân hôn cũng chính là đêm kết thúc cuộc đời nàng.

nghĩa tại sao trong các triều đình thƣờng lâm vào cảnh nồi da nấu thịt, bùa
chú ám hại lẫn nhau trong anh em ruột thịt để tranh đoạt ngôi báu. Tác giả
Giàn thiêu chỉ nhấn vào vài nét thôi ở kiếp thứ hai: tình và tật. Khao khát
quyền lực nhƣng vẫn luôn cháy khát một niềm lạc thú không thể cắt nghĩa
đƣợc đã khiến Thần Tông hoá hổ. Ngay cả khi đƣợc Minh Không cứu chữa,
mơ hồ nhận ra căn nguyên tiền duyên từ kiếp trƣớc song Thần Tông cũng
không thể dứt bỏ lạc thú cùng vinh hoa phú quý chốn cung cấm. Bởi thế khi
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Còn Người sót lại của rừng Cười lại gieo vào lòng ngƣời đọc nỗi xót xa,
thƣơng cảm. Khép lại tác phẩm, ta không biết bây giờ Thảo ở đâu, nhƣ thế
nào: một thân hình tàn tạ, bơ phờ, mắt mộng du tay cầm cành liễu hay với bộ
dạng của một ni cô khổ hạnh, một quý bà giàu có sang trọng, một phóng viên
đầy tài năng? Hàng loạt câu hỏi nhƣ những vết cứa vào lòng ngƣời đọc để rồi
bật lên một tiếng kêu đau đớn, tuyệt vọng: “Rừng Cƣời ơi! Đã no nê máu và
nƣớc mắt, lẽ nào ngƣời cƣớp nốt của ta con chim yến nhỏ nhoi” [22, tr.107].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




45

46

Cũng nhƣ sáng tác của Võ Thị Hảo, trong tác phẩm của Hồ Anh Thái,

xa hoa phù phiếm, bị ghen ghét, đố kị thậm chí bị hoàng hậu và bọn Lý Trác

thân phận của ngƣời phụ nữ cũng đầy đau khổ và bi thảm. Thông qua một loạt

hãm hại, nhƣng thẳm sâu trong trái tim sƣ bà vẫn in đậm mối tình năm xƣa.

các chi tiết, hình ảnh mang tính chất biểu tƣợng, Hồ Anh Thái đƣa ngƣời đọc

Bà đã không quản gian khổ đi tìm Minh Không về chữa bệnh cho Thần Tông.

vào thế giới đen tối, bế tắc. Truyện Tiếng thở dài qua rừng kim tước khiến

Khi đức vua lựa chọn con đƣờng tiếp tục cuộc sống đế vƣơng, Nhuệ Anh đã

ngƣời đọc ám ảnh khi chứng kiến cảnh Ni Lam hoá kiếp cho đứa con gái bé

quyết ra đi, làm “ngọn gió mong manh” cứu ngƣời. Có thể nói, số phận và

bỏng: “Cô bế đứa con lên ngọn đồi trọc (...) đứa trẻ chỉ giãy nhẹ mấy cái rồi

cuộc đời nhân vật này chứa đựng cả yếu tố thực và yếu tố ảo. Thông qua lăng

lịm dần...”. Ni Lam cũng chẳng hề đau đớn hay ghê tay khi thực hiện hành

kính thực - ảo, ta hình dung ra số phận của những con ngƣời trong cuộc sống

động dã man đó. Vì nếu để đứa trẻ sống đồng nghĩa với việc cô sẽ phải bỏ ra

thực tại: đầy đau khổ hi sinh. Dù có trốn chạy thì họ cũng vẫn phải đối diện

một số tiền lớn làm của hồi môn cho nó. Không chỉ giết con mình, Ni Lam

với những ẩn ức đã qua. Qua đó, nhà văn bày tỏ sự xót thƣơng và đồng cảm

còn giết bao đứa trẻ vô tội khác. Trong xã hội Ấn Độ xƣa vẫn còn lƣu cữu

với những thân phận phụ nữ trong xã hội xƣa và nay.

những hủ tục lạc hậu với những quy định, tập quán cổ hủ đè nặng lên vai

Nhân vật Lê Thị Đoan là một biểu hiện của thiên tính nữ trong Giàn

ngƣời nghèo khổ. Mà đáng thƣơng hơn cả là thân phận trẻ em gái. Ngƣời mẹ

thiêu. Dƣờng nhƣ ở Việt Nam cũng có giai thoại kể chuyện ngƣời đàn bà giả

sẽ kinh hoàng khi sinh con gái và lúc đó, họ lại cần đến bàn tay của những

trai đi thi, nhƣng là vào những thời đại muộn hơn. Đặt câu chuyện vào thời

ngƣời nhƣ Ni Lam - chôn đứa trẻ với một cành kim tƣớc trồng trên mộ. Để rồi

Lý, tác giả Giàn thiêu đã hƣ cấu khi xây dựng chân dung nhân vật này. Trong

những cánh đồi trọc nhanh chóng biến thành rừng kim tƣớc. Không ai đếm

tác phẩm Lê Đoá và Lý Trác đều đỗ, đều đƣợc bổ làm quan, nhƣng Lý Trác

đƣợc cánh rừng đó có bao nhiêu cây, cũng nhƣ không biết bao nhiêu bé gái đã

lừa dịp giật yếm áo tố cáo Lê Đoá là gái giả trai khiến tài nữ Lê Thị Đoan bị

bị chính cha mẹ mình giết hại.

đày biệt xứ. Bà xuất hiện giữa đám thƣờng dân trong lễ hoả thiêu các cung nữ

Không phải chịu nỗi đau nhƣ các bé gái của Hồ Anh Thái, nhƣng

theo vua Nhân Tông, lên án việc triều đình đem tục chôn theo của phƣơng

những nhân vật nữ của Võ Thị Hảo cũng bị vùi dập về tinh thần và đày đoạ về

Bắc áp dụng vào nƣớc mình khiến hàng trăm phụ nữ đẹp đẽ, tài giỏi vô tội bị

thể xác. Họ buộc phải sống trong một môi trƣờng đầy những dục vọng toan

chết oan. Bà cắn lƣỡi tự vẫn ngay trƣớc mặt vị vua trẻ và triều thần. Sau khi
bà chết, đám quan thần đứng đầu là Lý Trác đã đem cuốn sách của bà ra xử tử

tính với bao sự dày vò đau đớn.
Nhuệ Anh xuất hiện trong tác phẩm nhƣ một thiên sứ đẹp đẽ và thánh
thiện. Nhƣng cuộc đời đã xô đẩy nàng đến hết kiếp nạn này đến kiếp nạn
khác. Tình yêu với Từ Lộ lỡ dở, bị ép phải lấy Lý Câu, cuối cùng nàng phải
nhảy xuống thác Oán tự tử vì bị Từ phản bội. Nhuệ Anh đƣợc chàng Cá Bơn
cứu sống và trở thành sƣ bà Động Trầm. Nhƣng số phận run rủi đã để bà gặp
lại ngƣời xƣa trong hoàn cảnh oan nghiệt. Vào cung, lạc lõng giữa những thứ
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



và giết hại dã man Lê Đan - con trai bà.
Thân phận của cung nữ Ngạn La cũng vô cùng đáng thƣơng. Đựơc vua
Nhân Tông đƣa về cung khi mới mƣời ba tuổi, chƣa kịp biết đến mùi vị của
hạnh phúc, nàng đã bị nhốt vào lãnh cung (sau khi thoát khỏi giàn thiêu lần
thứ nhất). Chứng kiến cảnh đàn chuột - hiện thân của bảy mƣơi sáu cung nữ
và Dƣơng thái hậu hành hạ Linh Nhân Ỷ Lan, nàng không khỏi khiếp đảm và
hoảng sợ. Khi vua Thần Tông chết, bị buộc phải lên giàn thiêu lần thứ hai,
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

47

48

Ngạn La đã lên tiếng tố cáo bè lũ quan lại độc ác, tàn bạo và phê phán Ỷ Lan

Xuất hiện ở giàn thiêu đầu tiên, bốn mƣơi chín cung nữ đƣợc lựa chọn

thái hậu cùng đám hoàng hậu đã dùng hủ tục thiêu cung nữ để độc chiếm ngôi

trở thành bốn mƣơi chín ngọn đuốc sống bay đến cõi cực lạc hầu hạ tiên đế.

vị. Tiếng nói của Ngạn La đại diện cho hàng trăm tiếng kêu oan khuất đã phải

Họ vừa tự nguyện vừa bị ép buộc bƣớc vào cõi chết. Đƣợc học cả những bài

chết đau đớn trên giàn thiêu.

thuyết giáo về nghĩa vua tôi, sự khổ ải nơi trần thế nên tất cả đều “cam chịu,

Nếu chỉ dừng ở đó thì câu chuyện sẽ rơi vào bi kịch, chính vì thế tác giả

câm lặng nhƣ đã chết” khi đứng trƣớc giàn thiêu: “tất thảy cung nữ không một

đã sáng tạo thêm một tình tiết lạ hoá nữa - đó là sự xuất hiện của ngƣời mẹ

tiếng kêu la, không một lời than khóc. Họ chỉ còn thân xác mà mất đâu hồn

“rạch mổ bụng đón gọn thân thể Ngạn La rồi bay lên trời”. Rõ ràng đây là chi

vía chỉ mơ hồ nghe xạc xào bên tai tiếng gào khóc của những ngƣời thân đang

tiết hoàn toàn hƣ cấu, mang màu sắc hoang đƣờng nhƣng đặt trong hoàn cảnh

đứt từng khúc ruột bên kia hồ” [20, tr.35]. Số phận của những cung nữ nói

bấy giờ, nó lại trở nên hợp lý và dễ dàng đƣợc ngƣời đọc chấp nhận. Kiểu kết

riêng và của ngƣời phụ nữ trong xã hội phong kiến nói chung đƣợc lột tả sâu

thúc này từng có trong Trăm năm cô đơn, ngƣời đẹp Remediôt cũng bay lên

sắc qua những hình ảnh mang nghĩa biểu tƣợng: “Trên mặt hồ chỉ còn các

trời. Đây là lời khẳng định cái đẹp phải rời xa xã hội xấu xa ấy mà bay đi.

phiến gỗ sơn đỏ nổi lềnh bềnh nhƣ những thây ngƣời bị xử trảm trong tiếng rú

Cũng giống nhƣ Võ Thị Hảo, sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp nhƣ một

man dại của các cung nữ trong cơn quằn quại trƣớc khi linh hồn về với cựu

sự “khiêu khích” kinh nghiệm nghệ thuật của chúng ta. Với nhà văn này, cuộc

hoàng. Nối dài những tiếng gào thét, các đôi công, trĩ, uyên ƣơng bị trói chân

đời thực không giản đơn, viên mãn nhƣ cổ tích, bởi vậy nhiều tác phẩm của

trên nóc giàn thiêu cũng đồng loạt bật lên những tiếng xé ruột” [20, tr.37].

ông kết thúc không có hậu. Trong Trái tim hổ, Chàng Khó dù giết đƣợc con
hổ nhƣng phải mất mạng vì trái tim con vật đã bị đánh cắp, còn cô gái vì
không có trái tim hổ làm thuốc đã qua đời một năm sau đó. Hay Nàng Bua
(Nàng Bua) một mình tần tảo nuôi cả lũ con không cha lại chết “vì không
quen sinh nở trong nhung lụa...”.
Số phận của những cung nữ thời phong kiến cũng đƣợc nhà văn

Còn số phận của Pạng (Chuỗi người đi trong đầm lầy) vừa bất hạnh
vừa đáng thƣơng. Cái chết của Pạng gieo vào lòng ngƣời đọc nhiều dấu hỏi
không có lời giải đáp. Bởi trong xã hội ngày nay, không ít ngƣời bị rơi vào bi
kịch tha hoá nhƣng con đƣờng trở về làm kiếp ngƣời liệu có rộng mở? Nhƣ
Chí Phèo trong tác phẩm của Nam Cao phải tìm đến cái chết vì xã hội không
dung nạp những con ngƣời bị coi là Quỷ dữ nhƣ Chí.
Số phận của Từ Vinh - cha Từ lộ khiến độc giả ám ảnh. Sau cái chết

khắc hoạ rõ nét qua hình ảnh giàn thiêu cung nữ. Dựa trên những sự kiện

của ông, dòng họ Từ cũng rơi vào thảm kịch. Từ Vinh phu nhân chết, gia sản

có thật trong lịch sử (các cung nữ bị Ỷ Lan thái hậu bức chết khi vua băng

bị tịch thu, Từ Lộ phải chốn chạy sự truy sát của kẻ thù. Đây cũng chính là bi

hà), Võ Thị Hảo đã sáng tạo nên một bức tranh ghê rợn đầy chết chóc qua

kịch chung cho những vị quan thanh liêm trong xã hội phong kiến xƣa kia.

những chi tiết đƣợc lạ hoá. Hình ảnh giàn thiêu cung nữ xuất hiện trong tác

Dạng biểu hiện thứ tƣ của loại nhân vật trên là kì ảo ở các chi tiết nghệ

phẩm hai lần, thì cả hai lần đều gây cho ngƣời đọc sự kinh sợ, thậm chí

thuật đắt giá. Trong hệ thống các nhân vật có yếu tố kì ảo, đi liền với việc xây

“không dám đọc lúc nửa đêm”.

dựng chân dung, ngoại hình, số phận nhân vật, ta còn thấy xuất hiện nhiều chi
tiết nghệ thuật đắt giá gắn với yếu tố kì ảo, các chi tiết nghệ thuật này là “chất

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên