Tư tưởng triết học của lê quý đôn trong vân đài loại ngữ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

HOÀNG VĂN THẢO

TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC CỦA LÊ QUÝ ĐÔN TRONG VÂN
ĐÀI LOẠI NGỮ

LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2005


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Lê Quý Đôn (1726 – 1784), một học giả xuất sắc trong lịch sử dân tộc
Việt Nam, ông được coi là “Bộ bách khoa toàn thư” của dân tộc không chỉ ở
thế kỷ XVIII, mà còn cả trong toàn bộ chiều dài lịch sử dân tộc. Trong sự
nghiệp sáng tác của mình, ông đã để lại nhiều tác phẩm nổi tiếng về các lĩnh
vực văn hoá khác nhau, trong đó có triết học. Trên cơ sở nghiên cứu thuộc
lĩnh vực tư tưởng triết học tự nhiên và xã hội, v.v., Lê Quý Đôn đã đưa ra một
số quan điểm triết học mà nhiều học giả quan tâm, tuy nhiên việc làm sáng tỏ
những quan điểm đó cho đến nay vẫn chưa được thực hiện cho xứng với tầm
vóc tư tưởng của ông.
Như chúng ta đã biết, từ trước đến nay đã có nhiều nhà nghiên cứu ở
những mức độ khác nhau về các tác phẩm của Lê Quý Đôn, song họ mới chỉ
tập trung xung quanh các vấn đề như văn học, lịch sử, địa lý, v.v., của ông,
mà rất ít người tập trung khảo cứu tư tưởng triết học trong các tác phẩm đó.
Khi tìm hiểu tư tưởng của Lê Quý Đôn, chúng tôi thấy Vân đài loại ngữ là
một tác phẩm bao hàm nhiều vấn đề triết học nhất, đồng thời cũng gây cho
chúng tôi nói riêng, và bất kỳ độc giả nào nói chung sự tò mò, rằng trong các

mệnh đề mà Lê Quý Đôn đưa ra có điểm gì khác biệt so với tư tưởng các nhà
triết học phương Đông trước đó phát biểu về bản thể của vũ trụ? Vai trò và ý
nghĩa của các mệnh đề đó như thế nào đối với sự phát triển của tư duy triết học
Việt Nam thời bấy giờ cũng như hiện nay?
Mặt khác, việc nghiên cứu cơ bản về tư tưởng triết học của dân tộc ta
trong lịch sử là việc làm cần thiết không chỉ khơi dậy niềm tự hào dân tộc, mà
còn góp phần vào việc giao lưu văn hoá với các nước trong khu vực và thế
giới. Vì vậy, thứ nhất, để góp phần nhỏ bé của mình vào lĩnh vực nghiên cứu
tư tưởng dân tộc, và thứ hai, để phục vụ tót hơn công tác chuyên môn, tôi


quyết định chọn “Tư tưởng triết học của Lê Quý Đôn trong Vân đài loại
ngữ” làm đề tài cho luận văn cao học của mình.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Cho đến nay đã có một số công trình viết về Lê Quý Đôn theo nhiều
phương diện khác nhau. Có thể phân định sơ bộ các nhóm nghiên cứu theo
chủ đề và mục đích riêng. Nhóm thứ nhất là những công trình tập trung giới
thiệu thân thế và sự nghiệp của Lê Quý Đôn. Nhóm thứ hai đề cập đến một
số khuynh hướng tư tưởng của Lê Quý Đôn cũng như mối quan hệ của
khuynh hướng đó với xu hướng tư tưởng dân tộc thế kỷ XVIII. Số khác
chuyên bàn đến phương pháp làm tư liệu của Lê Quý Đôn. Tuy nhiên, trong
phạm vi đề tài của mình, chúng tôi chú trọng nhiều nhất đến những công trình
liên quan đến thân thế sự nghiệp và những nội dung tư tưởng quan trọng được
nhà tư tưởng trình bày trong Vân đài loại ngữ.
Trong các công trình nghiên cứu, các bài viết mà chúng tôi tìm hiểu, có
một số công trình tiêu biểu bàn đến những quan điểm triết học của Lê Quý
Đôn, cụ thể:
1. “Lịch sử tư tưởng Việt Nam”, tập 1 của Viện Triết học, do GS, TS.
Nguyễn Tài Thư chủ biên, do Nhà xuất bản Khoa học Xã hội ấn hành năm
1993. Trong công trình này, các tác giả đã chọn Lê Quý Đôn là nhà tư tưởng

tiêu biểu đại diện cho khuynh hướng tư tưởng của thời đại ông. Công trình đã
nêu lên được những nét cơ bản nhất trong quan niệm của Lê Quý Đôn về
chính trị - xã hội, về một số vấn đề cơ bản của triết học, về ý thức dân tộc tự
lực, tự cường. Điều làm tôi quan tâm nhất là các tác giả của công trình này
trình bày vấn đề về thế giới quan của Lê Quý Đôn. Tuy nhiên, các tác giả
chưa thực sự đi sâu để giải quyết những nội dung đã nêu, mà chỉ khẳng định
rằng, Lê Quý Đôn có khuynh hướng kết hợp đường lối nhân trị với pháp trị,
sử dụng cặp phạm trù lý, khí để giải quyết vấn đề bản thể của thế giới. Tuy
nhiên các tác giả chưa đi sâu phân tích và chỉ rõ nguồn gốc của những quan


điểm đó. Khi trình bày tư tưởng của Lê Quý Đôn trong khuynh hướng “Tam
giáo đồng nguyên” thời bấy giờ ở Việt Nam, các tác giả cũng chưa lý giải
được một điều là, tại sao Lê Quý Đôn là nhà nho, nhưng lại có khuynh hướng
phủ nhận sự độc tôn Nho giáo?
Tuy nhiên, với số trang viết rất ngắn gọn, các tác giả đã làm nổi bật
được Lê Quý Đôn với tư cách một nhà tư tưởng tiêu biểu của dân tộc trên mọi
lĩnh vực, chứ không chỉ có riêng triết học. Điều khẳng định của các tác giả mà
chúng tôi muốn chia sẻ là cần phải nghiên cứu nhiều hơn nữa về Lê Quý Đôn
thì mới thấy hết được những quan niệm triết học của ông. Nói tóm lại, phần
trình bày về Lê Quý Đôn trong công trình này đã giúp người đọc có định
hướng chính xác khi nghiên cứu về Lê Quý Đôn trên nhiều lĩnh vực khác
nhau mà chính nhà tư tưởng này quan tâm.
Công trình thứ hai là Lê Quý Đôn và học thuyết “lý”, “khí” của GS.
Cao Xuân Huy trong “Tư tưởng phương đông gợi những điểm nhìn tham
chiếu” do nhà xuất bản Văn học ấn hành năm 1995 cũng là một công trình rất
sâu sắc về những quan điểm triết học tự nhiên của Lê Quý Đôn. Bài viết đã
trình bầy rất cụ thể quan điểm của Lê Quý Đôn về vấn đề bản thể của thế giới,
vũ trụ. Hơn nữa tác giả còn chỉ rõ nguồn gốc xuất phát tư tưởng của Lê Quý
Đôn, chỉ rõ những điểm hạn chế và tiến bộ của ông so với các nhà nho cùng

thời. Tác giả đã đánh giá khuynh hướng tư tưởng của Lê Quý Đôn rất xác
đáng, đó là sự thể hiện của chủ nghĩa hỗn hợp nguyên thuỷ. Tuy nhiên, bài
viết chủ yếu mang tính giới thiệu nhiều hơn là đánh giá, phân tích. Trong đó,
người đọc cũng không nhận rõ được khuynh hướng “Tam giáo đồng nguyên”
trong tư tưởng của Lê Quý Đôn. Các vấn đề khác cần được xem xét dưới lăng
kính triết học như: vấn đề con người, vấn đề chính trị, xã hội, v.v., chưa được
tác giả đề cập tới.
Công trình thứ ba là Lê Quý Đôn, nhà tư tưởng Việt Nam thế kỷ XVIII
của GS. Hà Thúc Minh do nhà xuất bản Giáo dục ấn hành năm 1998, tái bản


lần thứ nhất năm 1999. Đây là công trình nghiên cứu khái quát về Lê Quý
Đôn trên mọi phương diện, từ thân thế, sự nghiệp, những tác phẩm tiêu biểu
cho đến tư tưởng của Lê Quý Đôn. Tác giả đã trình bày những tư tưởng chính
trị xã hội, triết học của Lê Quý Đôn và đã giúp cho độc giả có cái nhìn khái
quát nhất về quan điểm, lập trường, khuynh hướng tư tưởng của ông. Tác giả
đã sử dụng nhiều nguồn tư liệu khác nhau ở các tác phẩm “Quần thư khảo
biện”, “Thư kinh diễn nghĩa”, “Kiến văn tiểu lục”, “Vân đài loại ngữ”, v.v.,
để chứng minh cho những nhận định mà tác giả nêu ra. Hơn nữa, GS. Hà
Thúc Minh còn dày công sưu tầm, tuyển lựa, trích dẫn những đoạn trích tiểu
biểu trong tám tác phẩm lớn của Lê Quý Đôn để giới thiệu với độc giả.
Tuy nhiên, nếu đây là một công trình chuyên nghiên cứu về tư tưởng
Lê Quý Đôn thì theo tôi, còn quá sơ sài. Nội dung tư tưởng của Lê Quý Đôn
được tác giả trình bày trong khoảng 30 trang trong tổng số 151 trang của công
trình là quá ít. Do vậy, tác giả mới chỉ phần nào khái quát được tư tưởng của
Lê Quý Đôn, mặc dù đã sử dụng nhiều tác phẩm của Lê Quý Đôn. Gs. Hà
Thúc Minh có nhận định “Lê Quý Đôn cũng kêu gọi sử dụng luật pháp nhưng
thực ra ông vẫn một mực chủ trương đức trị chứ không phải pháp trị như có
người từng nói”, theo tôi, với tư liệu mà tác giả đưa ra thì chưa đủ để khẳng
định nhận định này.

Theo tác giả, khi bàn về nguồn gốc thế giới, Lê Quý Đôn đã dựa vào
thuyết “lý bản thể”, từ đó khẳng định lý có trước khí. Tác giả nhận định “Tuy
quan niệm rằng lý ở trong khí nhưng theo ông (Lê Quý Đôn), thì lý vẫn là cái
có trước” và tác giả dùng dẫn chứng “Từ xưa đến nay, lý chưa hề không tồn
tại (chữ in nghiêng do chúng tôi nhấn mạnh – HVT). Xem thế đủ biết trong
chỗ hư không im lặng vẫn tồn tại cái lý ấy” (Vân đài loại ngữ). Nếu dùng
đoạn trích này để chứng minh cho nhận định đó thì rõ ràng không đủ sức
thuyết phục, bởi vì Lê Quý Đôn muốn nhấn mạnh sự tồn tại của lý trong khí
chứ không khẳng định lý có trước khí. Đồng thời, tác giả chỉ khẳng định tư


tưởng của Lê Quý Đôn chịu ảnh hưởng sâu sắc của triết học Tống Nho mà cụ
thể là Chu Hy, mà không thấy rằng, khuynh hướng tư tưởng của Lê Quý Đôn
là hỗn dung đa nguyên trên cơ sở Nho giáo chủ đạo.
Những bài viết của Gs. Văn Tân: “Vài nét về Lê Quý Đôn nhà bác học
lớn của Việt Nam dưới thời phong kiến” và “Lê Quý Đôn, cuộc đời và sự
nghiệp” được đăng trên Tạp chí nghiên cứu lịch sử cũng là nguồn tư liệu
tham khảo tốt bởi tác giả cũng có những bàn luận về quan niệm triết học của
Lê Quý Đôn.
Trong bài viết của mình, tác giả luôn khẳng định Lê Quý Đôn là một
học giả lớn trên mọi lĩnh vực từ văn, sử, địa đến triết học. Trong hai bài viết
của mình, tác giả chỉ chủ yếu đề cập đến cuộc đời, sự nghiệp của Lê Quý Đôn
đúng như tên bài viết, đồng thời trình bày khái quát những quan điểm triết học
của Lê Quý Đôn thông qua việc giải quyết mối quan hệ giữa Lý và Khí cũng
như về cuộc đời hoạt động chính trị của ông. Theo Gs Văn Tân, “Quan niệm
triết học của Lê Quý Đôn không thể vượt ra ngoài quan niệm triết học của
Tống Nho”. Điều đó hoàn toàn chính xác, song, theo chúng tôi ngoài sự kế
thừa các tư tưởng đó, Lê Quý Đôn cũng có những quan điểm riêng của mình
về những vấn đề mà ông thu thập được từ triết học Tống Nho. Nói cách khác,
Lê Quý Đôn tuy xuất phát từ triết học Tống Nho, cụ thể là triết học Trình,

Chu nhưng ông lại có cách giải quyết rất riêng của mình, điều đó được thể
hiện khá rõ nét trong Vân đài loại ngữ. Lê Quý Đôn đã sử dụng rất nhiều
quan điểm của các nhà tư tưởng phương Tây để chứng minh quan điểm của
mình chứ ông không hoàn toàn phụ thuộc vào Tống Nho. Chúng ta đều biết,
các nhà nho thời Tống khi giải quyết mối quan hệ giữa Lý và Khí dù theo
hướng duy vật như Trương Tải hay duy tâm khách quan như Nhị Trình, Chu
Hy, thì mục đích cuối cùng của họ đề cao những giá trị đạo đức truyền thống
của Nho giáo như Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí lên ngang với Nguyên, Hanh, Lợi,


Trinh của trời đất, coi đó là quy luật phổ biến chung, khách quan của xã hội
loài người.
Đọc Vân đài loại ngữ chúng ta thấy Lê Quý Đôn luôn chủ trương
chứng minh tính thống nhất của thế giới ở Khí chứ không phải ở những giá trị
đạo đức của Nho giáo. Đó là quan điểm duy vật về bản thể của thế giới và cũng
chính là điểm khác biệt của Lê Quý Đôn so với phái Tống Nho Trình Chu.
Hơn nữa, các nhà Nho luôn quán triệt nguyên tắc Nhân trị, Đức trị,
nhưng Lê Quý Đôn lại cho rằng, phải kết hợp Nhân trị với Pháp trị, thậm chí
có chỗ ông nghiêng về Pháp trị hơn. Quan điểm này của Lê Quý Đôn cũng đã
được tác giả nhắc đến trong bài viết. Như chúng ta đã biết, ở thế kỷ XVIII,
Nho giáo ở Việt Nam đã và đang trượt dài trên con đường suy thoái, các học
thuyết khác như Phật giáo và Đạo giáo tuy không tham gia vào chính trường,
nhưng cũng tác động tới Nho giáo không ít. Trong bối cảnh đó, khuynh
hướng “Tam giáo đồng nguyên” trên cơ sở Nho giáo giữ vai trò chủ đạo được
các nhà tư tưởng chú trọng hơn cả mà Lê Quý Đôn là đại biểu rất tiêu biểu.
Do vậy, không vì thế mà khẳng định rằng, quan điểm triết học của Lê Quý
Đôn không thể vượt ra ngoài quan điểm triết học của Tống Nho được. Khẳng
định như vậy, theo chúng tôi là chưa hoàn toàn thoả đáng.
Tuy nhiên, hai bài viết của tác giả cung cấp cho người đọc rất nhiều tư
liệu về Lê Quý Đôn, đặc biệt là về cuộc đời hoạt động chính trị của ông. Tác

giả rất kỳ công sử dụng nhiều nguồn tài liệu khác nhau như: Việt sử thông
giám cương mục, Lịch triều hiến chương loại chí, Lê Quế Đường tiên sinh
tiểu sử, Duyên Hà phả ký, v.v., để viết về cuộc đời, sự nghiệp của Lê Quý
Đôn. Vì vậy, những tư liệu mà tác giả đưa ra có độ tin cậy khá cao.
2. Công trình Văn tuyển tư tưởng Việt Nam thế kỷ XVIII gồm 2 tập của
Viện Triết học hoàn thành năm 1972. Đây là nguồn tư liệu rất quan trọng cho
những người nghiên cứu về lịch sử tư tưởng Việt Nam. Trong văn tuyển, các
tác giả đã dành một số lượng trang viết khá lớn để giới thiệu và Lê Quý Đôn


với 8 tác phẩm tiêu biểu của ông. Sở dĩ chúng tôi đề cập đến công trình này ở
đây là vì các tác giả đã trích tuyển và phân loại theo chủ đề tư tưởng cơ bản
của Lê Quý Đôn, đặc biệt là những vấn đề triết học trong Vân đài loại ngữ,
đông thời sơ bộ đặt cho mỗi đoạn một tên gọi riêng mang tính khái quát nội
dung của nó. Điều này giúp cho người đọc rất thuận lợi trong việc tra cứu bởi
phương pháp tuyển những đoạn trích rất ngắn gọn, sâu sắc, súc tích mà không
phải tư liệu nào cũng có được. Công trình tuy tồn tại nhiều năm dưới bản in rô
nê ô, chưa được chỉnh lý và biên soạn lại để nâng cao chất lượng văn tuyển và
đánh giá đúng nội dung tư tưởng của Lê Quý Đôn, chúng tôi vẫn cho đó là
công trình có ý nghĩa khoa học đáng trân trọng, nó thể hiện thái độ nghiêm
túc và đúng đường lối của những người nghiên cứu khoa học nói chung và
lịch sử triết học nói riêng.
Ngoài ra còn có những bài viết của GS, TS. Nguyễn Tài Thư “Tư tưởng
Lê Quý Đôn và khuynh hướng tư tưởng của thời đại ông”, “Lê Quý Đôn trong
lĩnh vực tư tưởng của dân tộc ở thế kỷ XVIII”, “Lê Quý Đôn, nhà tư tưởng
Việt Nam thế kỷ XVIII” được đăng tải trên tạp chí Triết học, cũng là những
nguồn tư liệu quan trọng khi nghiên cứu về Lê Quý Đôn.
Những tài liệu trên đây là nguồn tư liệu rất quý giá. Trong quá trình thực
hiện luận văn, chúng tôi đã tham khảo, sử dụng những tư liệu đó để cho luận
văn của mình hoàn thiện hơn. Tuy vậy, số lượng sách, công trình, bài viết về

tác phẩm Vân đài loại ngữ còn ít, chưa thực sự xứng với tầm của tác giả và tác
phẩm. Mặt khác những bài viết đó cũng chưa trình bày một cách có hệ thống
và chưa nêu bật được những tư tưởng triết học cơ bản của Lê Quý Đôn như
vấn đề bản thể vũ trụ, về con người, về vấn đề chính trị xã hội, v.v.. Do vậy,
chúng tôi thấy ngoài việc kế thừa những thành tựu nghiên cứu của những người
đi trước, bản thân cần cố gắng khắc phục khó khăn về ngôn ngữ Hán Việt, để ở
khả năng có thể của mình đưa ra những nhận xét và đánh giá thoả đáng về một
số tư tưởng triết học cơ bản của Lê Quý Đôn trong Vân đài loại ngữ.


3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn
- Mục đích của luận văn
Luận văn làm rõ những quan điểm triết học của Lê Quý Đôn được thể
hiện trong tác phẩm Vân đài loại ngữ, qua đó chỉ ra vị trí, vai trò của ông
trong tiến trình lịch sử tư tưởng của dân tộc.
- Nhiệm vụ
+ Luận văn trước hết phải làm rõ những tiền đề cho sự hình thành các
quan điểm triết học của Lê Quý Đôn.
+ Trình bày một vấn đề về văn bản học của Vân đài loại ngữ, chỉ ra
được những nội dung tư tưởng cơ bản của tác phẩm này.
+ Làm rõ những tư tưởng triết học cơ bản của Lê Quý Đôn trong Vân
đài loại ngữ thông qua việc nghiên cứu so sánh quan điểm của ông với các
nhà triết học Tống Nho.
+ Bước đầu đưa ra đánh giá sơ bộ về những điểm tiến bộ cũng như làm
rõ những hạn chế trong quan điểm triết học của ông ở trong Vân đài loại ngữ
và chỉ ra vị trí của Lê Quý Đôn trong tiến trình lịch sử tư tưởng dân tộc.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
- Cơ sở lý luận
Luận văn được thực hiện trên cơ sở những nguyên lý, quan điểm cơ
bản của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về lịch sử triết học.

- Phương pháp nghiên cứu
Dựa trên phương pháp luận nghiên cứu của chủ nghĩa Mác – Lênin về
lịch sử triết học, luận văn sử dụng các phương pháp chủ yếu là: logic - lịch sử,
phân tích - tổng hợp, so sánh và hệ thống hoá, nhằm tái hiện chân thực và
đánh giá một cách khách quan những tư tưởng triết học mà Lê Quý Đôn trình
bày trong Vân đài loại ngữ.


5. Phạm vi nghiên cứu của luận văn
Do giới hạn của đề tài nên luận văn chỉ tập trung làm rõ một số quan điểm
triết học cơ bản của Lê Quý Đôn trong một tác phẩm là Vân đài loại ngữ.
6. Đóng góp mới của luận văn
Luận văn chỉ ra được một số quan điểm triết học của Lê Quý Đôn trong
Vân đài loại ngữ. Luận văn đã chỉ ra nguồn gốc tư tưởng của Lê Quý Đôn, sự
kế thừa và phát triển của Lê Quý Đôn những tư tưởng triết học cơ bản của
Tống Nho. Ngoài ra, luận văn còn dựa vào phương pháp của triết học và lịch
sử để đánh giá những tích cực cũng như những hạn chế trong tư tưởng của Lê
Quý Đôn và chỉ ra vị trí của ông trong tiến trình lịch sử tư tưởng của dân tộc.
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
Luận văn hoàn thành sẽ góp một phần nhỏ cho việc đáp ứng những đòi
hỏi khi nghiên cứu về Lê Quý Đôn nói riêng, cũng như cho việc nghiên cứu
hiện nay về lịch sử tư tưởng Việt Nam nói chung.
8. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn
chia làm 2 chương, 4 tiết.


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đào Phương Bình (1976), Tư tưởng tiến bộ của nhà thơ bác học Lê
Quý Đôn, Tạp chí Văn học số 6.

2. Bùi Hạnh Cẩn (1985), Lê Quý Đôn, NXB Văn Hoá.
3. Phạm Tú Châu (1976), Tinh thần thực tế và ý thức dân tộc của Lê Quý
Đôn qua “Kiến văn tiểu lục”, Tạp chí Văn học số 6.
4. Trương Chính (1976), Những đóng góp của Lê Quý Đôn cho một cuốn
lịch sử văn học Việt Nam từ thế kỷ XI đến thế kỷ XVIII, Tạp chí Văn
học số 6.
5. Lê Quý Đôn (1962), Vân đài loại ngữ (Trần Văn Giáp dịch), tập 1,
NXB. Văn Hoá.
6. Lê Quý Đôn (1962), Vân đài loại ngữ (Trần Văn Giáp dịch), tập 2,
NXB. Văn Hoá.
7. Lê Quý Đôn (1995), Vân đài loại ngữ (Tạ Quang Phát dịch), tập 1,
NXB. Văn Hoá thông tin.
8. Lê Quý Đôn (1995), Vân đài loại ngữ (Tạ Quang Phát dịch), tập 2,
NXB. Văn Hoá thông tin
9. Lê Quý Đôn (1995), Vân đài loại ngữ (Tạ Quang Phát dịch), tập 3,
NXB Văn Hoá thông tin.
10. Cao Xuân Huy (1995), Tư tưởng phương Đông gợi những điểm nhìn
tham chiếu, NXB. Văn Học.
11. Trần Trọng Kim (1992), Nho giáo, NXB. Thành phố Hồ Chí Minh.
12. Hoàng Lê - Phạm Đức Duật (sưu tầm), (1977), Một số giai thoại về Lê
Quý Đôn, Tạp chí Văn học số 1.


13. Dương Minh (1964), Thử tìm hiểu phương pháp sưu tầm tài liệu của
Lê Quý Đôn, Tạp chí nghiên cứu lịch sử số 6.
14. Hà Thúc Minh (1998), Lê Quý Đôn nhà tư tưởng Việt Nam thế kỷ
XVIII, NXB. Giáo dục.
15. Trần Nghĩa (1976), Lê Quý Đôn người chuyên chở không mệt mỏi
những giá trị quá khứ cho xã hội Việt Nam thế kỷ XVIII, Tạp chí Văn
học số 6.

16. Nguyễn Quang Ngọc (Chủ biên), (2000), Tiến trình lịch sử Việt Nam,
NXB. Giáo Dục.
17. Bùi Văn Nguyên (1976), Lê Quý Đôn nhà bác học có ý thức về một
nền văn hiến dân tộc, Tạp chí Văn học số 6.
18. Mộng Bồi Nguyên (1998), Hệ thống phạm trù Lý học triết học phương
Đông, NXB. Khoa học xã hội Hà nội.
19. Trần Duy Phương (Biên soạn), (2000), Lê Quý Đôn cuộc đời và giai
thoại, NXB. Văn Hoá dân tộc.
20. Sở VHTT Thái Bình (1988), Kỷ yếu hội nghị chuyên đề những cống
hiến khoa học của Lê Quý Đôn.
21. Bùi Duy Tân (1976), Phủ biên tạp lục và quan niệm thống nhất của Lê
Quý Đôn, Tạp chí Văn học số 6.
22. Văn Tân (1963), Vài nét về Lê Quý Đôn nhà bác học lớn của Việt
Nam dưới thời phong kiến, Tạp chí nghiên cứu lịch sử số 49.
23. Văn Tân (1976), Lê Quý Đôn, cuộc đời và sự nghiệp, Tạp chí Nghiên
cứu lịch sử số 4.
24. Trần Thị Băng Thanh (1977), Lê Quý Đôn qua nhận xét của người
xưa, Tạp chí Văn học số 1.


25. Trần Thị Băng Thanh (sưu tầm và dịch), (1977), Văn bia về Thái phó
Dĩnh quận công họ Lê, Tạp chí Văn học số 1.
26. Nguyễn Cẩm Thuý – Nguyễn Kim Hưng (1977), Về những sáng tác
Nôm của Lê Quý Đôn, Tạp chí Văn học số 1.
27. Nguyễn Tài Thư (1968), Một vài ý kiến về phương pháp nghiên cứu
lịch sử triết học Việt Nam, Thông báo triết học số 8.
28. Nguyễn Tài Thư (1971), Mấy tư tưởng cơ bản của Lê Quý Đôn trong
“Quần thư khảo biện”, Thông báo triết học số 21.
29. Nguyễn Tài Thư (1976), Lê Quý Đôn, nhà tư tưởng Việt Nam thế kỷ
XVIII, Tạp chí Triết học số 3.

30. Nguyễn Tài Thư (1984), Tư tưởng Lê Quý Đôn và khuynh hướng tư
tưởng của thời đại ông, Tạp chí Triết học số 3.
31. Nguyễn Tài Thư (Chủ biên), (1993), Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 1,
NXB. Khoa học xã hội Hà Nội.
32. Ty VHTT Thái Bình (1976), Kỷ yếu nhà bác học Việt Nam thế kỷ
XVIII.
33. Trương Lập Văn (Chủ biên), (1998), Lý trong triết học phương Đông,
NXB. Khoa học Xã hội Hà Nội.
34. Viện Triết học (1972), Văn tuyển tư tưởng Việt Nam thế kỷ XVIII.