Chương III CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬCHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

Chương III

CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ
Thời gian: 15 tiết
GV ThS Trần Mai Hương


A . Mục tiêu
1. Chủ nghĩa duy vật lịch sử (CNDVLS )
2. Vai trò của sản xuất vật chất và quy luật
QHSX phù hợp với trình độ phát triển của LLSX
3. Bin chứng của CSHT và KTTT
4. Tồn tại xã hội quyết định YTXH và tính độc
lập tương đối của YTXH


5. H×nh th¸i KT-XH vµ qu¸ tr×nh lÞch sö - tù
nhiªn cña sù p/triÓn c¸c HTKT-XH
6. Vai trß cña ®Êu tranh giai cÊp vµ CMXH ®èi
víi sù v©n ®éng, p/triÓn cña XH cã ®èi kh¸ng
giai cÊp
7. Quan ®iÓm cña CNDVLS vÒ con ng­êi vµ vai
trò sáng tạo lịch sử của quần chúng nhân

dân


B . Nội dung
* CNDVLS là hệ thống quan điểm DVBC về
XH; là kết quả của sự vận dụng ph/pháp luận
của CNDVBC v PBCDV vào việc ng/cứu đời

sống XH và lịch sử nhân loại


CNDVLS là một trong những phát hiện vĩ đại
nhất của CNM vì nhờ đó hoàn thiện và p/triển
những quan điểm của CNDVBC và PBCDV, hoàn
thiện và p/triển thế giới quan, p/pháp luận TH của
CNMLN. Đã loại bỏ được hai khuyết điểm căn
bản của những lý luận l/sử trước kia . Đồng thời
mở đường cho việc ng/cứu rộng rãi và toàn diện
quá trình phát sinh p/triển và suy tàn của các
HTKT-XH theo quan điểm duy vật


I . Vai trò của sản xuất vật chất và quy luật
QHSX phù hợp với trình độ phát triển của
LLSX.
1 . Sản xuất vật chất và vai trò của nó
a . Sản xuất vật chất và PTSX
Sản xuất là một loại h/động đặc trưng của
con người và XH loài người, bao gồm 3 loại
SX:
- SX v/c
3 loại sx này
- SX t/t
quan hệ mật
- SX người
thiết với nhau
Trong 3 SX trên , SX v/c là cơ sở của sự tồn
tại và p/triển XH

 SX v/c lµ ho¹t ®éng cã tÝnh kh¸ch quan, tÝnh

XH, tÝnh lÞch sö vµ tÝnh s¸ng t¹o


* PTSX : là cách thức mà con người sử dụng để tiến hành
quá trình SX của XH ở những giai đoạn lịch sử nhất định
+ Mỗi XH ở mỗi giai đoạn l/sử nhất định đều có PTSX của
nó với những đặc điểm riêng
+ Mỗi PTSX có 2 phương diện cơ bản
Kỹ thuật ca PTSX ( sx bằng kỹ thuật công nghệ
nào lm bin i cỏc i tng ca qtrỡnh
SX) ú l lc lng sn xut (LLSX )
Kinh tế ca PTSX (sx được tiến hành với cách thức
tổ chức kinh tế nào ú l quan h sn xut (QHSX )


b . Vai trò của sx vật chất và PTSX đối với sự
tồn tại và phát triển của xã hội .
+ Sx vt cht to ra ca ci VC duy trỡ i
sng t nhiờn ca con ngi.õy l yờu cu
khỏch quan ca s sinh tn XH.
+ Sx vt cht l c s hỡnh thnh mi
hng v mi quan h khỏc nhau ca con
ngi, l c s cho cỏc hot ng ctr,khoa
hc,o c, ngh thut, tụn giỏo, l c s
hỡnh thnh cỏc qh ctr, sn xut, o c
+ Là c s ca tin b XH.Vic ci tin cụng

c, thay i thit b, k thut lm cho PTSX
bin i,lm cho LS loi ngi ptrin qua cỏc


2. Quy luËt QHSX phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t
triÓn cña LLSX
a. K/niÖm LLSX: LLSX là năng lực ttiễn cải biến
tự nhiên của con người nhằm đáp ứng nhu cầu
đời sống của mình.
Qua
chÕ biÕn
c.ng­êi
®tl®
LLSX
cã s½n
tlsx
ccl®
tll®
C¸c
p.tiÖn…


• Trong đó lực lượng hàng đầu của nhân loại là
công nhân và người lao động.
•
Ngày nay, khoa học gắn bó chặt chẽ với quá
trình sản xuất. Tri thức KH thâm nhập vào
người LĐ,biến họ trở thành lao động có trí tuệ,
làm cho họ trở thành nguồn lực cơ bản, vô tận
của SX. Tri thức KH thâm nhập vào công cụ,

làm cho công cụ phát triển từ thấp đến cao.
Qúa trình thâm nhập đó của tri thức KH vào
LLSX làm cho KH trở thành LLSX trực tiêp.


b . K/niệm QHSX
* QHSX là mối quan hệ giữa người với ngư
ời trong quá trình SX (sx và táI sx xh
QHSX bao gồm 3 yếu tố sau :
- Q/hệ sở hữu đối với TLSX
- Q/hệ trong tổ chức quản lý sn xut
- Q/hệ trong phân phối sản phẩm
3 yếu tố trên qh b/chứng với nhau.
Trong ú qh s hu vi TLSX gi vai trũ
quyt nh


+ Qhệ sở hữu với TLSX là quan hệ giữa các
tập đoàn người trong việc chiếm hữu tlsx. Đây
là quan hệ xuất phát, cơ bản đóng vai trò
quyết định đối với các quan hệ khác. Nếu tlsx
nằm trong sự chiếm hữu tư nhân thì qhệ giữa
người với người là qhệ bóc lột và bị bóc lột.
Nếu tlsx là tài sản chung của XH thì qhệ giữa
người với người là quan hệ bình đẳng hợp tác
và tương trợ lẫn nhau


+ Qhệ về mặt tổ chức và quản lý sản xuất là
quan hệ có knăng quyết định một cách trực

tiếp quy mô,tốc độ, hiệu quả và xu hướng của
mỗi nền SX cụ thể, việc sử dụng hợp lý các
qhệ tổ chức và qlý sản xuất cho phép toàn bộ
hệ thống qhsx có khả năng vươn tới tối
ưu.Trong trường hợp ngược lại nó sẽ làm biến
dạng qhệ sở hữu, ảnh hưởng tiêu cực đến sự
phát triển KT – XH.
Hiện nay, do kết quả ứng dụng các thành tựu
của KH quản lý hiện đại nên vtrò của tổ chức,
quản lý sx đã tăng lên gấp bội.


+ Quan hệ về mặt phân phối sản phẩm lao động
cũng là nhân tố có ý nghĩa hết sức to lớn đối
với sự vận động của toàn bộ nền KT- XH. Do
có khả năng kích thích trực tiếp vào lợi ích của
con người, nên các qhệ phân phối là “ chất xúc
tác ” của các qtrình KT- XH. Qhệ phân phối có
thể thúc đẩy tốc độ, làm tăng tính năng động
KT- XH, hoặc ngược lại, nó có khả năng kìm
hãm sản xuất, kìm hãm sự phát triển của XH.


c . Mối quan hệ biện chứng giữa LLSX và
QHSX
Mi quan h bin chng gia LLSX v QHSX
c th hin bng quy lut v s phự hp ca
QHSX vi trỡnh phỏt trin ca LLSX,trong đó
llsx quyết định qhsx và qhsx tác động trở lại llsx
C1 - LLSX quyt nh QHSX

+ LLSX và QHSX là 2 mặt cơ bản, t/y của
quá trình SX (ptsx) trong đó LLSX là nội dung
v/c của quá trình SX còn QHSX là hình thức xã
hội của quá trình đó LLSX quyt nh QHSX
(vì trong quan hệ giữa nội dung và hình thức thì
nội dung quyết định hình thức)


Sản xuất XH có khuynh hướng chung là không
ngừng biến đổi theo chiều hướng tiến bộ. Sự
biến đổi ấy xảy ra trước hết là trong llsx “llsx
hàng đầu của nhân loại là người lao động” có
sức mạnh ngày càng được tăng lên gấp bội,
công cụ lao động – yếu tố động nhất của llsx
luôn luôn đổi mới. Sự biến đổi của người lao
động và công cụ lao động làm cho llsx phát
triển từ trình độ này sang trình độ khác.Do vậy,
llsx là yếu tố có tác dụng quyết định đối với sự
biến đổi của PTSX.


+ Chính sự bđổi trong hệ thống llsx kéo theo
sự biến đổi trong qhsx.Theo hướng làm cho
qhsx phù hợp với tr/độ của llsx. Tr/độ của llsx
trong từng giai đoạn lịch sử thể hiện tr/độ chinh
phục tự nhiên của con người trong từng giai
đoạn LS đó. Tr/độ llsx biểu hiện ở tr/độ của
công cụ lao động, tr/độ k/nghiệm và kỹ năng
lao động của con người,tr/ độ tổ chức và phân
công lao động XH,tr/độ ứng dụng KH vào SX

gắn liền với tr/độ của llsx là t/chất của
llsx.Trong ls, llsx đã phát triển từ chỗ có t/chất
cá nhân lên t/chất xã hội hóa.N/dung của llsx
như thế nào thì h/thức XH của nó ttại như thế.


+ Sự phù hợp của qhsx với trđộ ptriển của llsx
là một trạng thái mà trong đó qhsx là hthức
phát triển tất yếu của llsx- nghĩa là các yếu tố
của qhsx tạo đầy đủ địa bàn cho llsx phát triển.
+Trạng thái mâu thuẫn giữa llsx và qhsx sẽ
xuất hiện thay thế tr/thái phù hợp khi mà llsx đã
phát triển sang một trđộ mới với tchất XH hóa
cao hơn-lúc đó tr/thái phù hợp bị phá vỡ, mâu
thuẫn xuất hiện và ngày càng gay gắt.Sự phát
triển khách quan của llsx tất yếu dẫn đến việc
XH phải xóa bỏ qhsx cũ thay thế qhsx mới phù
hợp với trđộ llsx mới. Việc xóa bỏ qhsx cũ, thay
thế bằng qhsx mới có nghĩa là sự diệt vong của


- C2: QHSX có khả năng tác động trở lại LLSX

theo hướng tích cực hoặc tiêu cực
QHSX quy nh mc ớch ca sn xut, tỏc
ng n thỏi ca con ngi trong lao
ng sn xut, n t chc phõn cụng lao
ng XH,n phỏt trin v ng dng khoa
hc v cụng nghv do ú tỏc ng n
s phỏt trin ca llsx.Thc tin cho thy

khi cú qhsx hp lý, phự hp vi llsx thỡ llsx
phỏt trin, ngc li thỡ kỡm hóm llsx.


C 3 - Mối quan hệ giữa LLSX và QHSX

là mối quan hệ thống nhất có bao hàm
khả năng chuyển hoá thành các mặt đối
lập và phát sinh mâu thuẫn :


Khi 1 PTSX míi h×nh thµnh th× QHSX
phï hîp víi LLSX, nh­ng LLSX hµng
ngµy hµng giê p/triÓn  dÉn tíi t×nh tr¹ng
kh«ng phï hîp gi÷a LLSX vµ QHSX 
xuÊt hiÖn nhu cÇu k/quan ph¶I thiÕt lËp l¹i
mèi q/hÖ t/nhÊt gi÷a chóng cho phï hîp…
Việc giải quyết mâu thuẫn giữa llsx với
qhsx không phải giản đơn.Nó phải thông
qua nhận thức và hoạt động cải tạo XH
của con người.Trong XH có gcấp phải
thông qua đtranh gcấp,thông qua CMXH.


* Trong phạm vi p/tích sự p/triển XH, mõu thun

và sự vđộng của mõu thun giữa LLSX và
QHSX chính là nội dung cơ bản của quy luật
QHSX phải phù hợp vi trình độ p/triển của
LLSX sự tác động của qluật này tạo ra

ng/gốc và động lực cơ bản nhất đối với sự
vđộng p/triển của toàn bộ đi sống XH, sự
vđộng ptriển của l/sử nhân loại từ PTSX thấp
lên PTSX cao hơn, nó cũng là cơ sở để giải
thích một cách khoa học về ng/gốc sâu xa của
toàn bộ các hiện tượng XH và sự biến trong đời
sống chính trị, văn hoá của các cộng đồng ngư
ời trong lịch sử.


II . Biện chứng của CSHT và KTTT
1 . KháI niệm CSHT và KTTT
a. Kniệm CSHT
CSHT dùng để chỉ toàn bộ những QHSX hợp
thành cơ cấu kinh tế của xã hội nht nh.
- CSHT bao gồm :
+ QHSX thống trị (chủ đạo chi phối cỏc
QHSX khỏc )
+ QHSX tàn dư
+ QHSX mới (t/tại dưới dạng m/mống XH
tng lai.)


- Hệ thống QHSX của XH đóng vtrò kép :
+ Một mặt với LLSX nó giữ vtrò là
hthức ktế XH
+ Mt khác với qhệ chính trị XH,nó
giữ vtrò là cơ sở hình thành kết cấu ktế,
làm cơ sở hiên thực cho sự thiết lập 1
hthống KTTT ca xó hi.