Chuyển biến kinh tế, xã hội huyện vi xuyên, tỉnh hà giang từ năm 1986 đến năm 2010

LÊ HỒNG SƠN

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LÊ HỒNG SƠN
LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI HUYỆN VỊ XUYÊN,
TỈNH HÀ GIANG TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2010

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

KHÓA III

HÀ NỘI - NĂM 2016



VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LÊ HỒNG SƠN

CHUYỂN BIẾN KINH TẾ, XÃ HỘI HUYỆN VỊ XUYÊN,
TỈNH HÀ GIANG TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2010

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 62 22 03 13

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học:
PGS.TS. NGUYỄN VĂN NHẬT

HÀ NỘI - NĂM 2016



LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan công trình nghiên cứu này là của cá nhân tôi,
chưa được công bố dưới bất cứ hình thức nào, những số liệu được đưa
ra để chứng minh và đánh giá là trung thực, có cơ sở. Ngoài ra, một số
nhận xét, đánh giá hoặc số liệu của các tác giả, cơ quan, tổ chức khác
cũng được luận án sử dụng, thể hiện trong phần tài liệu tham khảo.
Tác giả

Lê Hồng Sơn

i


LỜI CẢM ƠN
Đầu tiên, xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS Nguyễn Văn Nhật,
người hướng dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình
học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả hết sức trân trọng sự
giúp đỡ quý báu của các thầy, cô giáo trong Khoa Sử học, Học viện Khoa
học Xã hội trong quá trình học tập, nghiên cứu. Tác giả chân thành cảm ơn

tới các vị nguyên lãnh đạo huyện, các anh chị lãnh đạo các phòng ban thuộc
Huyện uỷ, Uỷ ban nhân dân huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang, các đồng
nghiệp tại NXB Giáo dục Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia Sự thật đã tạo
điều kiện về thời gian, nhiệt tình giúp đỡ tác giả trong quá trình sưu tầm tài
liệu, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ,
động viên của người thân, bạn bè trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và
hoàn thành bản luận án này.

ii


MỤC LỤC
Trang

MỞ ĐẦU............................................................................................................

1

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1. Các công trình nghiên cứu về kinh tế, xã hội nói chung .......................... 8
1.2. Các công trình đề cập đến lĩnh vực kinh tế - xã hội tại địa phương ......... 13
1.3. Những nội dung luận án kế thừa .............................................................. 22
1.4. Những nội dung luận án cần tiếp tục giải quyết ...................................... 22
CHƯƠNG 2. CHUYỂN BIẾN VỀ KINH TẾ, XÃ HỘI
TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2000
2.1. Những yếu tố tác động đến chuyển biến kinh tế, xã hội
huyện Vị Xuyên……. ................................................................................... 24
2.2. Chuyển biến về kinh tế ................................................................. ……….38
2.3. Chuyển biến về xã hội ................................................................ ............. 55
Tiểu kết chương 2............................................................................................ 68

CHƯƠNG 3. CHUYỂN BIẾN VỀ KINH TẾ, XÃ HỘI
TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2010
3.1. Những yếu tố tác động đến chuyển biến của huyện Vị Xuyên
khi bước vào thế kỷ XXI .........................................................................................70
3.2. Chuyển biến về kinh tế........................................................................ 75
3.3. Chuyển biến về xã hội......................................................................................... 97
Tiểu kết chương 3 ..................................................................................................119
CHƯƠNG 4. NHẬN XÉT VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT
4.1. Nhận xét ................................................................................................ 121
4.2. Những hạn chế và nguyên nhân ............................................................ 131
4.3. Một số đề xuất ........................................................................................... 135
KẾT LUẬN ..................................................................................................................146
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .................................................................................151
TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................152
PHỤ LỤC .....................................................................................................................168
iii


DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ, BẢN ĐỒ TRONG LUẬN ÁN

Hình/
STT

Biểu đồ/
Bản đồ

Nội dung

Trang

1

Hình 2.1.

Quy mô dân số và gia tăng dân số
huyện Vị Xuyên thời kì 2000 - 2009

30

2

Hình 3.1

Tổng sản lượng lương thực huyện Vị Xuyên
2001 - 2010 và diễn biến bình quân lương
thực đầu người qua một số năm

79,
80

3

Hình 3.2.

Diễn biến tỷ trọng lĩnh vực công nghiệp xây dựng trong tổng GDP huyện
Vị Xuyên qua một số năm

92

4

Hình 3.3.

Tỷ lệ hộ nghèo (2000 - 2010)

107

5

Phụ lục 1.

Bản đồ tỉnh Hà Giang, năm 2010

169

6

Phụ lục 2.

Bản đồ hành chính huyện Vị Xuyên
(năm 2010)

170

7

Phụ lục 3.

Bản đồ dân cư huyện Vị Xuyên

171

8

Phụ lục 4.

Bản đồ phân định xã, thị trấn thuộc vùng
dân tộc thiểu số và miền núi huyện
Vị Xuyên theo trình độ phát triển,
đến năm 2010

172

9

Phụ lục 5 .

Biểu đồ cơ cấu kinh tế huyện Vị Xuyên
từ năm 2000 đến năm 2010

173

iv


DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN

STT

Bảng

Nội dung
Tổng đàn gia súc qua một số năm

Trang

1

Bảng 2.1.

2

Bảng 3.1

Cơ cấu kinh tế huyện Vị Xuyên
từ 2000 đến 2010

77

3

Bảng 3.2.

Diện tích gieo trồng cây lúa, ngô
từ 2001 đến 2010

81

4

Bảng 3.3.

Diện tích và sản lượng cây chè
từ 2001 đến 2010

82

5

Bảng 3.4.

Số lượng đàn gia súc chủ yếu
ở huyện Vị Xuyên những năm 2001 - 2010

6

Phụ lục 6.

Diện tích, dân số và mật độ dân số
huyện Vị Xuyên năm 2009

7

Phụ lục 7.

Hiện trạng sử dung đất năm 2010
huyện Vị Xuyên

8

Phụ lục 8.

Hiện trạng ngành công nghiệp và tiểu thủ
công nghiệp (2000 - 2010)

v

44

84, 85
174
175,
176
177



MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đại hội VI của Đảng Cộng sản Việt Nam họp vào tháng 12 năm 1986
là một mốc đánh dấu quan trọng có ý nghĩa bước ngoặt trong đổi mới tư
duy, lý luận về kinh tế - xã hội. Sau gần 30 năm đổi mới, Việt Nam đã
chuyển đổi thành công từ thể chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung bao cấp
sang thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đường lối đổi
mới của Đảng đã được thể chế hóa thành Hiến pháp, pháp luật, tạo hành
lang pháp lý cho nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hình
thành và phát triển. Quản lý nhà nước về kinh tế được đổi mới từ can thiệp
trực tiếp bằng mệnh lệnh hành chính vào hoạt động sản xuất kinh doanh
chuyển sang quản lý bằng luật pháp, chính sách, chiến lược, quy hoạch, kế

hoạch phát triển kinh tế - xã hội và các công cụ điều tiết vĩ mô khác. Việc
gắn phát triển kinh tế với giải quyết các vấn đề xã hội, xóa đói, giảm nghèo
đạt nhiều kết quả tích cực.
Thực tiễn của công cuộc đổi mới ở Việt Nam cho thấy, việc tăng
trưởng kinh tế phải đi đôi với tiến bộ và công bằng xã hội. Bài học và kinh
nghiệm của các quốc gia phát triển cho thấy nếu tăng trưởng kinh tế mà
không giải quyết tốt các vấn đề xã hội thì sẽ dẫn đến sự mất cân đối trong
đời sống xã hội, thậm chí dẫn đến khủng hoảng. Công cuộc đổi mới ở Việt
Nam là một sự biến cải xã hội toàn diện trong các quan hệ kinh tế, trong cơ
cấu xã hội, trong hệ thống giá trị. Quá trình này tạo nên sự vượt trội về chất
ở các chỉ tiêu kinh tế, xã hội so với thời kỳ bao cấp.
Lịch sử địa phương là một bộ phận quan trọng của lịch sử dân tộc.
Nghiên cứu lịch sử địa phương tức là nghiên cứu về các đơn vị hành chính
lớn nhỏ của một quốc gia, nhằm khai thác nét độc đáo, đặc thù của địa
phương, những giá trị vật chất, văn hoá tinh thần, với những đóng góp quý
báu để xây dựng truyền thống, góp phần bổ sung hoàn chỉnh lịch sử dân tộc.
1


Thấm nhuần tư tưởng chỉ đạo và đường lối phát triển kinh tế - xã hội
của Đảng và Nhà nước, bộ mặt kinh tế - xã hội của tỉnh Hà Giang nói
chung, huyện Vị Xuyên nói riêng đã từng bước được thay đổi.
Năm 1976, một năm sau ngày thống nhất đất nước, Tuyên Quang và
Hà Giang được sáp nhập thành tỉnh Hà Tuyên, cái tên chung Hà Tuyên đã
gắn bó đất và người hai tỉnh suốt chiều dài 16 năm. Ngày 1 tháng 10 năm
1991, thực hiện Nghị quyết của Quốc hội, tỉnh Hà Tuyên chính thức được
chia tách để tái lập hai tỉnh Hà Giang và Tuyên Quang. Mục đích của việc
chia tỉnh là nhằm phát huy được mọi tiềm năng của từng địa phương, đẩy
mạnh sản xuất, phát triển kinh tế - xã hội, chăm lo nâng cao đời sống đồng
bào các dân tộc.

Sau ngày tái lập, tỉnh Hà Giang có những bước đi phù hợp, khẳng
định sự phát triển với những kết quả tốt đẹp trên nhiều lĩnh vực của kinh tế xã hội và đời sống nhân dân.
Xác định là tỉnh vùng cao biên giới, một trong những tỉnh nghèo nhất
nước, điểm xuất phát thấp, bởi vậy nghị quyết của các kỳ đại hội từ XI đến
XV Đảng bộ tỉnh Hà Giang đều xuyên suốt, chỉ rõ: Phát huy cao độ nội lực
tranh thủ cao nhất sự ủng hộ giúp đỡ của Đảng, Nhà nước, từng bước vượt
khó, thoát nghèo, tất cả vì sự phát triển của Hà Giang, vì cuộc sống của
nhân dân các dân tộc trong tỉnh.
Huyện Vị Xuyên có vị trí quan trọng đối với tỉnh Hà Giang nói riêng
và cả nước nói chung, phía bắc giáp huyện Quản Bạ, phía tây giáp tỉnh Vân
Nam (Trung Quốc) và huyện Hoàng Su Phì, phía đông giáp thành phố Hà
Giang và huyện Na Hang (nay thuộc huyện Lâm Bình, Tuyên Quang), phía
nam giáp huyện Bắc Quang. Vị Xuyên là huyện rộng lớn nhất trong tỉnh, là
điểm đầu của quốc lộ 2 thông với Trung Quốc qua cửa khẩu quốc gia Thanh
Thuỷ (nay là cửa khẩu quốc tế).
Toàn huyện có 24 đơn vị hành chính, gồm 22 xã và 2 thị trấn, có đường
biên giới quốc gia dài 32,6 km, là nơi chung sống của 18 dân tộc anh em.
2


Huyện được đánh giá là một trong những huyện động lực về phát triển kinh
tế của tỉnh Hà Giang.
Nhân dân Vị Xuyên có truyền thống đấu tranh cách mạng. Huyện đã
được Đảng, Nhà nước tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.
Trong thời kì đổi mới xây dựng đất nước, nhân dân các dân tộc Vị Xuyên đã
đoàn kết, sát cánh bên nhau, phát triển kinh tế, xã hội, củng cố an ninh biên
giới, giữ gìn trật tự, an toàn xã hội, xoá đói giảm nghèo, từng bước đưa huyện
phát triển hoà nhập chung với sự phát triển của tỉnh và đất nước.
Hơn nữa, Vị Xuyên lại có điều kiện tự nhiên khá thuận lợi, tài nguyên
phong phú, nguồn lao động khá dồi dào, đường lối chính sách phát triển

kinh tế hợp lý, được sự giúp đỡ của Trung ương, của tỉnh… nguồn lực quan
trọng thúc đẩy kinh tế - xã hội ngày càng phát triển.
Hiện nay, Vị Xuyên là huyện có tốc độ tăng trưởng kinh tế ngày càng
tăng, cơ cấu kinh tế chuyển dịch đúng hướng theo hướng tăng dần tỷ trọng
các ngành công nghiệp, dịch vụ, giảm dần tỷ trọng ngành nông nghiệp trong
cơ cấu GDP, các ngành kinh tế có bước phát triển tiến bộ. Tình hình phát
triển văn hoá xã hội có nhiều chuyển biến, chú trọng nhiều hơn đến chất
lượng cuộc sống, hạ dần tỷ lệ hộ đói nghèo, trật tự an toàn xã hội được
giữ vững, an ninh - quốc phòng được củng cố... Để đạt được kết quả đó,
Đảng bộ và nhân dân Vị Xuyên đã nỗ lực phấn đấu hết mình trong việc
thực hiện các chính sách phát triển kinh tế - xã hội mà Đảng đã đề ra.
Trên cơ sở thực tiễn như vậy, việc đặt vấn đề nghiên cứu về quá trình
phát triển kinh tế, xã hội địa phương huyện Vị Xuyên là rất cần thiết, có ý
nghĩa cả về mặt khoa học và thực tiễn. Trước hết, bởi cấp huyện có vị trí
quan trọng trong hệ thống tổ chức các đơn vị hành chính lãnh thổ quốc gia.
Trong khi đó, huyện Vị Xuyên lại có vị trí chiến lược đối với việc bảo vệ an
ninh và chủ quyền quốc gia trong lịch sử cũng như trong giai đoạn hiện nay
và là một huyện miền núi - biên giới giáp với Trung Quốc. Hơn nữa, việc
nghiên cứu và nhận diện đầy đủ sự chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện
3


Vị Xuyên từ khi tiến hành công cuộc đổi mới đến nay, từ chủ trương, chính
sách phát triển kinh tế - xã hội đến quá trình thực hiện, thành quả và những
hạn chế trong chỉ đạo và hoạt động kinh tế, xã hội của địa phương này, không
chỉ góp phần vào việc phát huy những mặt tốt, những lợi thế và khắc phục
những mặt còn hạn chế, mà còn từ đó phần nào có thể đưa ra những khuyến
nghị, giải pháp phát triển kinh tế - xã hội nhằm xây dựng địa phương Vị
Xuyên ngày càng phát triển, văn minh, mà còn sẽ góp phần làm sáng tỏ một
phần trong bức tranh tổng thể kinh tế - xã hội của tỉnh Hà Giang trong giai

đoạn hiện nay.
Từ xuất phát điểm như vậy, chúng tôi đã chọn vấn đề “Chuyển biến
kinh tế, xã hội huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang từ năm 1986 đến năm 2010”
làm đề tài luận án Tiến sĩ lịch sử.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
- Làm rõ những chuyển biến về kinh tế, xã hội của huyện Vị Xuyên
trong thời gian từ năm 1986 đến năm 2010.
- Phân tích những thành công, hạn chế của quá trình phát triển kinh tế xã hội huyện Vị Xuyên từ năm 1986 đến năm 2010, rút ra những nhận xét,
đánh giá và đưa ra những đề xuất cho sự phát triển trong thời gian tiếp theo.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
-Trên cơ sở tiến hành sưu tầm và xử lý các nguồn tài liệu liên quan
đến đề tài luận án, chúng tôi tập trung giới thiệu về các yếu tố tác động đến
chuyển biến kinh tế, xã hội huyện Vị Xuyên, bao gồm: vị trí địa lý và điều
kiện tự nhiên của địa phương; điều kiện kinh tế, xã hội và dân cư; tình hình
quốc tế và trong nước; cũng như chủ trương, đường lối phát triển kinh tế xã hội của Đảng, Nhà nước và của tỉnh Hà Giang từ thời điểm đất nước tiến
hành công cuộc Đổi mới.

4


- Dựng lại quá trình chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Vị Xuyên
tỉnh Hà Giang từ năm 1986 đến năm 2010 trên hai góc độ phát triển kinh tế
và phát triển xã hội theo hai giai đoạn 1986-2000 và 2001-2010.
-Từ việc phân tích những nội dung quan trọng về chuyển biến kinh tế,
xã hội ở huyện Vị Xuyên trong khung nghiên cứu, chúng tôi rút ra một số
nhận xét về vấn đề nghiên cứu, cả trên góc độ những thành công đã đạt
được cũng như những hạn chế đã mắc phải trong quá trình thực hiện đường
lối đổi mới; đồng thời làm rõ thêm về nguyên nhân của những thành công
và hạn chế đó, cũng như đưa ra một số đề xuất nhằm góp phần vào việc đẩy

mạnh công cuộc phát triển kinh tế, xã hội của huyện Vị Xuyên hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án có đối tượng nghiên cứu là sự chuyển biến kinh tế, xã hội
của huyện Vị Xuyên trong thời kỳ từ năm 1986, khi cả nước bắt đầu thực
hiện sự nghiệp đổi mới, đến năm 2010.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian: Đề tài giới hạn trong địa bàn huyện Vị Xuyên của tỉnh
Hà Giang, địa giới hành chính huyện gồm 22 xã và 2 thị trấn, với đặc điểm
là huyện miền núi biên giới có sự phân chia theo trình độ phát triển.
Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu quá trình huyện Vị Xuyên
thực hiện công cuộc xây dựng và phát triển kinh tế, xã hội từ năm 1986 (năm
bắt đầu công cuộc đổi mới) đến năm 2010 (năm tổng kết 25 năm đổi mới).
Nghiên cứu kinh tế - xã hội là mảng đề tài rộng. Luận án chủ yếu tập
trung nghiên cứu sự chuyển biến kinh tế về cơ cấu kinh tế và kinh tế ngành
(nông - lâm nghiệp, công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp, xây dựng, thương
mại, dịch vụ); giới hạn chuyển biến xã hội về y tế, giáo dục, văn hoá thông
tin, lao động việc làm và thực hiện các chính sách xã hội.

5


4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
- Về cơ sở lý luận, chúng tôi xuất phát từ quan điểm của chủ nghĩa
Mác - Lênin, của Đảng Cộng sản Việt Nam về phát triển kinh tế, xã hội,
nhất là quan điểm của Đảng và Nhà nước Việt Nam về kinh tế, xã hội thời
kỳ đổi mới.
- Về phương pháp nghiên cứu: Luận án được thực hiện chủ yếu là sử
dụng phương pháp lịch sử kết hợp với phương pháp logic.
Ngoài ra, luận án còn sử dụng phương pháp so sánh, đối chiếu, phân

tích, tổng hợp và điền dã.
5. Nguồn tài liệu
- Văn kiện của Đại hội Đảng toàn quốc, các chỉ thị, nghị quyết của
Đảng và Nhà nước về kinh tế - xã hội thời kỳ đổi mới; đồng thời chúng tôi
còn dựa vào các văn kiện, các chỉ thị, nghị quyết, các báo cáo tổng kết của
Đảng bộ tỉnh Hà Giang, Huyện uỷ, Uỷ ban nhân dân huyện Vị Xuyên... Đây
là những tài liệu mang tính chất cơ sở lý luận, định hướng phát triển chung.
- Nhóm tài liệu gốc về kinh tế - xã hội địa phương như: thống kê số
liệu của các sở, ban ngành liên quan như Sở Nông nghiệp và Phát triển nông
thôn, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch, Sở Giáo dục và Đào tạo, Sở Tài
nguyên và Môi trường, Cục Thống kê tỉnh Hà Giang, Phòng Thống kê
huyện Vị Xuyên… Đặc biệt là những báo cáo hằng năm về tình hình kinh tế
- xã hội của Uỷ ban nhân dân huyện Vị Xuyên và Đảng bộ huyện Vị Xuyên
từ năm 1986 đến năm 2010. Đây là nhóm tài liệu hết sức quan trọng giúp
chúng tôi dựng lên bức tranh tổng thể của kinh tế - xã hội huyện Vị Xuyên,
từ đó triển khai nghiên cứu ở mức độ sâu hơn. Những phân tích, đánh giá về
quá trình chuyển biến kinh tế - xã hội huyện Vị Xuyên về căn bản dựa trên
số liệu được xử lý từ nhóm tài liệu này.
- Một số tài liệu có tính chất là những công trình nghiên cứu về lịch
sử địa phương như: Lịch sử Đảng bộ tỉnh Hà Giang (3 tập), Lịch sử Đảng
bộ huyện Vị Xuyên (1939 - 2000), Hà Giang 20 năm tái lập và phát triển
6


(1991- 2011)...; các luận văn, bài viết được đăng tải trên các tạp chí, báo,
cổng thông tin điện tử tỉnh Hà Giang, cổng thông tin điện tử huyện Vị
Xuyên đề cập đến tình hình phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Hà Giang nói
chung và của huyện Vị Xuyên nói riêng giúp chúng tôi có thêm những
thông tin cần thiết cũng như những nhận định có thể tham khảo.
- Ngoài ra, để phục vụ cho việc nghiên cứu luận án, chúng tôi cũng đã

thực hiện nhiều chuyến điền dã ở địa phương để nắm tình hình cũng như thu
thập tài liệu. Kết quả của công tác điền dã, đặc biệt là những phỏng vấn hồi
cố giúp chúng tôi có thêm nguồn tư liệu cũng như cái nhìn phong phú, đa
chiều đối với đề tài luận án.
6. Những đóng góp mới của Luận án
- Luận án nghiên cứu một cách hệ thống và tái hiện chân thật quá
trình chuyển biến kinh tế, xã hội của huyện Vị Xuyên (Hà Giang) trong giai
đoạn từ năm 1986 đến năm 2010.
- Qua việc đánh giá, phân tích chuyển biến kinh tế, xã hội ở huyện Vị
Xuyên trong những năm từ 1986 đến 2010, luận án nêu lên và làm rõ những
thành tựu và hạn chế cần được tiếp tục rút kinh nghiệm nhằm đưa ra những
giải pháp thích hợp để phát huy thế mạnh và khắc phục hạn chế.
- Luận án hoàn thành sẽ cung cấp thêm nguồn tư liệu phục vụ việc
nghiên cứu, biên soạn, giảng dạy lịch sử, địa lý địa phương.
7. Kết cấu Luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận án
được kết cấu thành 4 chương:
- Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu.
- Chương 2: Chuyển biến về kinh tế, xã hội từ năm 1986 đến năm 2000.
- Chương 3: Chuyển biến về kinh tế, xã hội từ năm 2001 đến năm 2010.
- Chương 4: Nhận xét và một số đề xuất.

7


CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Từ trước đến nay vấn đề kinh tế - xã hội cả nước nói chung, ở các địa
phương nói riêng, được các nhà lãnh đạo, các nhà nghiên cứu khoa học
thuộc nhiều chuyên ngành quan tâm. Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội ở

Việt Nam trong những năm qua có ý nghĩa rất quan trọng, đặc biệt việc đầu
tư phát triển kinh tế địa phương đã được Đảng Cộng sản Việt Nam xác định
là nhiệm vụ hàng đầu, mang tính lâu dài và tất yếu trên bước đường xây
dựng, phát triển đất nước.
1.1. Các công trình nghiên cứu về kinh tế, xã hội nói chung
Trong các công trình nghiên cứu về các vấn đề kinh tế - xã hội thời
kỳ đổi mới, đầu tiên phải kể đến là tác phẩm Đổi mới kinh tế - xã hội thành
tựu, vấn đề và giải pháp, Phạm Xuân Nam (Chủ biên), NXB Khoa học xã
hội, Hà Nội, 1991. Cuốn sách đã phân tích các lĩnh vực chủ yếu của đời
sống kinh tế - xã hội nước ta sau 4 năm thực hiện đường lối đổi mới do
Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh đạo, qua đó nêu lên những
thành tựu đã đạt được, chỉ ra những vấn đề tồn đọng từ lâu hoặc mới nảy
sinh và đề xuất một số kiến nghị về giải pháp sắp tới nhằm góp phần vào
việc xây dựng, hoàn thiện cụ thể hóa và tổ chức thực hiện chiến lược ổn
định và phát triển kinh tế - xã hội nước ta đến năm 2000.
Cuốn sách Đổi mới kinh tế và phát triển, Vũ Tuấn Anh (Chủ biên),
NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1994 đã chỉ ra những nét chính của quá
trình đổi mới các chính sách kinh tế, vai trò của nhà nước trong quá trình
phát triển kinh tế - xã hội, tác động của quá trình đổi mới kinh tế đối với
tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá,

8


hiện đại hoá, những chuyển biến của cơ cấu xã hội, xu hướng phân tầng xã
hội dưới ảnh hưởng của đổi mới chính sách kinh tế…
Nguyễn Trọng Phúc trong cuốn Một số kinh nghiệm của Đảng Cộng
sản Việt Nam trong quá trình lãnh đạo sự nghiệp đổi mới, NXB Chính trị
Quốc gia, Hà Nội, 2000, đã phân tích đặc điểm nước ta trong thời kỳ quá
độ, tổng kết một số chủ trương của Đảng và những thành tựu tiêu biểu mà

chúng ta đã đạt được, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm của Đảng
trong lãnh đạo sự nghiệp đổi mới đất nước.
Sách Kinh tế Việt Nam đổi mới: Những phân tích và đánh giá quan
trọng của Nguyễn Văn Chỉnh, Vũ Quang Việt, Trần Vân, NXB Thống kê,
Hà Nội, 2002 đã hệ thống hoá số liệu tổng hợp và chi tiết trên phạm vi cả
nước và từng vùng, lãnh thổ, phân tích kinh tế về tốc độ tăng trưởng,
chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành, thành phần kinh tế, khu vực thể
chế, vùng lãnh thổ và hoạt động tài chính.
Năm 2010, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản cuốn sách Một
số vấn đề về biến đổi cơ cấu xã hội Việt Nam hiện nay do Tạ Ngọc Tấn
làm Chủ biên. Cuốn sách là một phần kết quả nghiên cứu của đề tài khoa
học trọng điểm cấp Nhà nước KX.04.14/06-14 “Biến đổi cơ cấu xã hội
Việt Nam”. Sách gồm 4 phần trong đó nội dung chính được tập trung ở
phần 2 - Những tác động của biến đổi cơ cấu xã hội đến sự phát triển kinh
tế - xã hội trong những năm tới và phần 3- Xu hướng biến đổi cơ cấu xã
hội Việt Nam và những dự báo trong thời gian tới. Các tác giả cuốn sách
mong muốn đưa ra những đánh giá cơ bản về thực trạng biến đổi cơ cấu xã
hội nước ta trong thời gian qua, làm rõ những tác động khách quan qua lại
giữa những biến đổi cơ cấu xã hội với sự vận động, phát triển của các lĩnh
vực đời sống đất nước. Ngoài ra cuốn sách cũng đưa ra những dự báo về
xu hướng biến đổi và một số nét dự báo về mô hình tương lai của cơ cấu
xã hội Việt Nam trong thời gian tới.
9


Năm 2012, cuốn sách Lịch sử Việt Nam - Tập 4 của các tác giả Lê
Mậu Hãn (Chủ biên), Nguyễn Đình Lê, Trương Thị Tiến, NXB Giáo dục,
Hà Nội, được xuất bản. Theo các tác giả, Việt Nam đã đạt được những
thành tựu to lớn trong công cuộc đổi mới. Về kinh tế, thành tựu nổi bật
nhất là những thiết chế mới của nền kinh tế đã hình thành, phù hợp với quy

luật khách quan, đem lại động lực mới cho sự phát triển… dẫn đến sự
chuyển dịch cơ cấu kinh tế và cao hơn là dẫn đến sự tăng trưởng vượt trội
của nền kinh tế so với trước đổi mới. Về xã hội, các tác giả cuốn sách cho
rằng: Từ giữa thập kỷ 90 trở đi, công cuộc đổi mới ở Việt Nam từ trọng tâm
là đổi mới kinh tế đã tiến tới đổi mới trên tất cả các lĩnh vực: hệ thống chính
trị, văn hoá, giáo dục, y tế…; kết hợp phát triển kinh tế với giải quyết các vấn
đề xã hội.
Đối với các tỉnh miền núi phía Bắc, cũng có những cuốn sách đề cập
đến nội dung về kinh tế, xã hội. Tác phẩm Một số vấn đề kinh tế - xã hội
các tỉnh miền núi phía Bắc do Viện Dân tộc học thực hiện, NXB Khoa học
xã hội, Hà Nội, 1987, tập hợp nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu bước
đầu lý giải một số vấn đề về phát triển kinh tế - xã hội tại các tỉnh miền núi
phía Bắc như vấn đề dân tộc, dân cư và lao động, vấn đề xác định, đánh giá
những thế mạnh của miền núi và việc khai thác phát huy những thế mạnh,
các tiềm năng kinh tế ở khu vực này. Bên cạnh những vấn đề đó là việc xây
dựng, củng cố và phát triển quan hệ sản xuất mới, phát triển văn hoá - giáo
dục… Ở trang 44 - 45 (chương I) của sách, các tác giả đã xác định rõ vai trò
cấp huyện “không chỉ là đơn vị hành chính mà còn thành đơn vị kinh tế - xã
hội”: xác định cơ cấu cây trồng, vật nuôi và xây dựng cơ sở vật chất kỹ
thuật, cân đối nông - lâm nghiệp, bố trí lao động, liên kết kinh tế, tổ chức
thực hiện định canh định cư, lưu thông phân phối, văn hoá, giáo dục, y tế…
đều đặt trong quan hệ của huyện. Chương IV làm sáng tỏ những hạn chế
trong phát triển văn hoá, giáo dục miền núi. Chương V đề cập đến vấn đề
kết hợp đúng đắn giữa xây dựng kinh tế với bảo đảm an ninh quốc phòng.
Cuốn sách Các dân tộc thiểu số trong sự phát triển kinh tế - xã hội ở
10


miền núi, Bế Viết Đẳng (Chủ biên), NXB Chính trị quốc gia, NXB Văn hoá
dân tộc, Hà Nội 1996 là kết quả chắt lọc từ đề tài KX.04-11 mang tên “Luận

cứ khoa học cho việc hoàn thiện các chính sách đối với dân tộc thiểu số
trong sự phát triển kinh tế - xã hội ở miền núi”, nội dung đề cập đến quan
điểm, đường lối chính sách dân tộc, những vấn đề cấp bách về thực trạng
phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội thuộc vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở
miền núi. Đồng thời, các tác giả cũng đề xuất những ý kiến tham khảo cho
việc hoạch định những chính sách đối với các dân tộc thiểu số miền núi
trong sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá ở Việt Nam hiện nay.
Cuốn sách Những đặc điểm kinh tế - xã hội các dân tộc miền núi
phía Bắc, Khổng Diễn (Chủ biên), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1996 là
kết quả thu được từ những cuộc điều tra, điền dã dân tộc học trong một số
năm kết hợp với các tài liệu thống kê dân số ở Trung ương và địa phương,
cung cấp bức tranh khái quát nhưng rất phong phú và đa dạng về nhiều
mặt: điều kiện tự nhiên, môi trường sinh thái, dân cư, dân số, kinh tế, văn
hoá và mối quan hệ giữa các dân tộc miền núi phía Bắc Việt Nam.
Trên một khía cạnh khác, các tác giả Lê Du Phong, Hoàng Văn Hoa
(Chủ biên), Nguyễn Đình Phan, Dương Thị Thanh Mai trong sách Phát
triển kinh tế - xã hội các vùng dân tộc và miền núi theo hướng công nghiệp
hoá, hiện đại hoá, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998 đã nêu lên thực
trạng kinh tế - xã hội ở các vùng dân tộc và miền núi hiện nay cũng như
tính cấp thiết phải đẩy nhanh nhịp độ phát triển kinh tế - xã hội; đồng thời
đề ra các định hướng phát triển, một số giải pháp chủ yếu nhằm phát triển
kinh tế - xã hội, bảo vệ môi trường, phát huy bản sắc văn hoá, ổn định
chính trị, an ninh quốc gia, đoàn kết các dân tộc và miền núi theo hướng
công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước nói chung và đối với từng khu vực
cụ thể thuộc vùng dân tộc miền núi Việt Nam nói riêng. Sách cũng làm nổi
bật cơ hội và thách thức trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội vùng dân
tộc và miền núi theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá, đưa ra kinh

11

nghiệm của một số nước trong việc phát triển kinh tế - xã hội vùng dân tộc
và miền núi.
Tương tự có thể kể đến Tiềm năng phát triển kinh tế - xã hội các
tỉnh trung du và miền núi Bắc Bộ, NXB Lao động xã hội, Hà Nội, 2006.
Sách do Bộ Công nghiệp phối hợp với các ngành kinh tế, các địa phương,
các doanh nghiệp trong Vùng thu thập thông tin xuất bản. Sách gồm 2
phần: Phần 1 - giới thiệu khái quát tiềm năng, định hướng phát triển kinh
tế - xã hội vùng trung du và miền núi phía Bắc; Phần 2 - giới thiệu tiềm
năng, định hướng phát triển kinh tế - xã hội của từng địa phương trong
Vùng. Từ trang 227 đến trang 263 là nội dung về mục tiêu, định hướng
phát triển các ngành Nông nghiệp, Giao thông vận tải, Giáo dục - Đào tạo,
Ngân hàng, Điện lực, Thương mại và Bưu điện của Hà Giang. Những chuyển
đổi kinh tế - xã hội ở vùng cao Việt Nam do Trung tâm Nghiên cứu tài
nguyên và môi trường - Đại học Quốc gia Hà Nội thực hiện, NXB Khoa học
và Kỹ thuật, Hà Nội, 2008. Sách tập hợp những bài viết của các học giả, nhà
nghiên cứu trong và ngoài nước về những đề tài đang mang tính thời sự ở
Việt Nam như quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế, sự thay đổi các mối
quan hệ lao động, thành quả phát triển trong thời kì mở cửa ở vùng cao
Việt Nam v.v…
Nhìn chung, những tài liệu thuộc nhóm chủ đề trên có thể thống kê
nhiều hơn, song đây là những nghiên cứu tổng hợp, chủ yếu đưa ra những
nhận định khái quát ở tầm vĩ mô về tình hình kinh tế - xã hội ở khu vực
miền núi nói chung. Những công trình nghiên cứu nói trên mang tính định
hướng cũng như góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề tổng quan về kinh tế xã hội của đất nước nói chung và ở khu vực miền núi phía Bắc nói riêng
dưới nhiều góc cạnh khác nhau. Thông qua kết quả nghiên cứu của nhóm tài
liệu này, chúng tôi có được cơ sở lý luận cũng như có cái nhìn tổng quát
nhất về quá trình phát triển kinh tế-xã hội ở Việt Nam thời kỳ Đổi mới để từ
đó tiếp cận đối tượng nghiên cứu cụ thể mà đề tài luận án đã đặt ra là huyện
Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang.

12


1.2. Các công trình đề cập đến lĩnh vực kinh tế - xã hội tại địa phương
Tác phẩm Lịch sử phong trào công nhân và công đoàn tỉnh Hà
Giang (1900 - 1998) của Phạm Văn Nhần, Lê Xuân Mát, Ngô Huy Chương,
NXB Lao động, Hà Nội 1999 đề cập đến quá trình hình thành và phát triển
đội ngũ công nhân và tổ chức công đoàn Hà Giang, những đóng góp của
công nhân và công đoàn Hà Giang trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân
tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Năm 2000, Uỷ ban nhân dân huyện Vị Xuyên phát hành bản Quy
hoạch tổng thể kinh tế - xã hội huyện Vị Xuyên thời kỳ 2000 - 2010. Bản quy
hoạch nêu rõ định hướng phát triển kinh tế - xã hội huyện trong mối quan hệ
chặt chẽ với định hướng phát triển chung của tỉnh. Chuyển dịch cơ cấu kinh
tế theo hướng giảm dần tỷ trọng nông nghiệp và tăng tỷ trọng, dịch vụ, công
nghiệp trên cơ sở khai thác có hiệu quả những tiềm năng, thế mạnh của
huyện; phát triển các ngành, các lĩnh vực có lợi thế so sánh… Các báo cáo
hằng năm, báo cáo trong những nhiệm kỳ đại hội về tình hình kinh tế - xã
hội của huyện Vị Xuyên từ năm 1986 đến nay của Tỉnh uỷ, Uỷ ban nhân
dân tỉnh Hà Giang, Huyện uỷ, Uỷ ban nhân dân huyện Vị Xuyên là sự tổng
kết tình hình kinh tế - xã hội của tỉnh, của huyện.
Năm 2001, Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Vị Xuyên đã cho xuất
bản sách Lịch sử Đảng bộ huyện Vị Xuyên (1939 - 2000). Cuốn sách đã
trình bày một cách tương đối đầy đủ về quá trình ra đời và lãnh đạo nhân
dân đấu tranh trong sự nghiệp cách mạng của Đảng bộ huyện cũng như quá
trình phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương trong hơn 60 năm, từ năm
1939 đến năm 2000.
Cuốn sách Hà Giang 110 năm đấu tranh, xây dựng và phát triển
(1891 - 2001) của Hoàng Trung Luyến, Khổng Đức Thiêm, Trình Năng
Chung, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001 đề cập về địa lý và con

người Hà Giang, về Hà Giang trong tiến trình lịch sử dân tộc và quá trình
13


hình thành tỉnh Hà Giang, tình hình kinh tế - xã hội, chính sách khai thác và
bóc lột của thực dân Pháp (1891 - 1930) và nhân dân và các dân tộc Hà
Giang trong các thời kỳ lịch sử từ năm 1930 đến năm 2001.
Là một tỉnh miền núi nên vấn đề dân tộc cũng được chú ý. Năm 2004,
cuốn sách Các dân tộc ở Hà Giang của Lê Duy Đại, Triệu Đức Thanh (đồng
Chủ biên), NXB Thế giới, Trung tâm Thông tin Văn hoá các dân tộc được
xuất bản. Sách trình bày khái quát vị trí địa lí, điều kiện tự nhiên, kinh tế, tài
nguyên thiên nhiên, nguồn gốc lịch sử, sự phân bố dân cư, đặc điểm các dân
tộc của tỉnh Hà Giang theo nhóm ngôn ngữ: các dân tộc nhóm ngôn ngữ
HMông - Dao, Tày - Thái, Tạng - Miến, ngôn ngữ Hán, ngôn ngữ Việt Mường v.v..
Cuốn sách Lịch sử Đảng bộ tỉnh Hà Giang - tập 3 (1975 - 2005) xuất
bản năm 2009 của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Hà Giang phản ánh chặng
đường 30 năm, trong đó có 16 năm (1975 – 1991) tỉnh Hà Giang hợp nhất
với tỉnh Tuyên Quang thành tỉnh Hà Tuyên, tiếp đó 14 năm (1991 - 2005) là
giai đoạn Hà Giang được tái lập. Đây là giai đoạn tiếp tục sự nghiệp đổi mới
toàn diện của đất nước của Đảng trong điều kiện tỉnh còn nhiều khó khăn,
thách thức. Cuốn sách đã làm nổi bật sự lãnh đạo của Đảng bộ tỉnh trong
việc thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, lãnh đạo nhân dân các dân tộc
trong tỉnh từng bước vượt qua khó khăn thử thách, giành nhiều thắng lợi
quan trọng về phát triển kinh tế, xã hội, cũng như ghi nhận những đóng góp
to lớn của nhân dân các dân tộc tỉnh Hà Giang, trong đó có huyện Vị Xuyên,
trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Sách Ngành lao động - thương binh và xã hội Hà Giang - 65 năm xây
dựng và phát triển (1945 - 2010) của Tạ Nam Tiến, Nguyễn Thanh Long,
Phạm Ngọc Dũng..., NXB Thông tin và Truyền thông, Hà Nội, 2010, giới
thiệu quá trình hình thành, sự phát triển và những thành tựu đạt được của

ngành Lao động - Thương binh và Xã hội tỉnh Hà Giang qua các giai đoạn
1945 - 1975, 1976 - 1991, 1991 - 2010.
14


Nhân dịp kỷ niệm 20 năm tỉnh Hà Giang được tái lập (1991 - 2011),
tháng 10-2011, Ban Tuyên giáo Tỉnh uỷ Hà Giang đã xuất bản cuốn sách
mang tên Tỉnh Hà Giang 20 năm tái lập và phát triển (1991 - 2011). Nội
dung sách viết về quá trình phấn đấu và trưởng thành theo từng giai đoạn từ
khi tái lập tỉnh đến nay, nêu rõ những thành tựu trong phát triển kinh tế, văn
hoá qua 20 năm cũng như những bài học kinh nghiệm của 20 năm phát triển
đó. Cùng năm 2011 có cuốn sách Lịch sử Đảng bộ Quân sự tỉnh Hà Giang
(1945 - 2010) do Đảng bộ Quân sự tỉnh Hà Giang xuất bản, giới thiệu sự
hình thành và phát triển của Đảng bộ quân sự tỉnh qua các thời kì, quá trình
tham mưu cho cấp uỷ, chính quyền để xây dựng thế trận chiến tranh nhân
dân trong thời chiến, thế trận quốc phòng toàn dân gắn với thế trận an ninh
nhân dân trong thời bình, chỉ đạo hoạt động xây dựng, chiến đấu của lực
lượng vũ trang Hà Giang trong hai cuộc kháng chiến và thời kỳ bảo vệ
Tổ quốc, đổi mới đất nước.
Tháng 4-2011, tại Hà Nội, Đại học Quốc gia Hà Nội, Uỷ ban nhân dân
tỉnh Hà Giang và Ngân hàng Thương mại cổ phần Công thương Việt Nam tổ
chức Hội thảo khoa học và Diễn đàn đầu tư "Vì Hà Giang phát triển". Hội
thảo và Diễn đàn đầu tư nhằm giúp tỉnh Hà Giang quảng bá, giới thiệu
những tiềm năng, lợi thế và tìm ra các cơ chế, chính sách ưu đãi khuyến
khích đầu tư phát triển kinh tế - xã hội. Các báo cáo, tham luận của các nhà
khoa học tại Hội thảo được tập hợp trong kỷ yếu đã nêu bật những tiềm
năng, lợi thế trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên, xã hội, văn hoá của địa
phương để từ đó kiến nghị những giải pháp phát triển toàn diện Hà Giang.
Tháng 3-2015, Ban Chỉ đạo Tây Bắc, Ban Kinh tế Trung ương và
Tỉnh Hà Giang đã tổ chức Hội thảo “Phát triển kinh tế, xã hội tỉnh Hà Giang

trong mối liên kết vùng Đông Bắc và Tây Bắc”. Hội thảo được nghe các ý
kiến tham luận của đại diện Ban chỉ đạo Tây Bắc, Ban Kinh tế Trung ương,
Bộ Giao thông Vận tải, Bộ Công Thương, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ
15