Bài giảng nhập môn đa phương tiện

Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG
BỘ MÔN TRUYỀN THÔNG ĐA PHƢƠNG TIỆN

BÀI GIẢNG
NHẬP MÔN ĐA PHƢƠNG TIỆN

Thông tin môn học
:
2
Số tín chỉ
24
:
Số tiết lý thuyết
0
:
Số tiết thực hành
12
:
Số tiết thảo luận
Đại học
:
Hệ đào tạo
Truyền thông đa phương tiện
:
Ngành đào tạo
Công nghệ truyền thông

Thái Nguyên, 2015
1

Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

MỤC LỤC
Chƣơng 1: Tổng quan về đa phƣơng tiện ....................................................................... 5
1.1 Giới thiệu chung ......................................................................................................... 5
1.2 Một số khái niệm cơ bản ............................................................................................ 7
1.2.1. Thế nào là phương tiện ....................................................................................... 7
1.2.2. Thế nào là đa phương tiện .................................................................................. 7
1.2.3. Thế nào là truyền thông đa phương tiện ............................................................. 8
1.3 Hoàn cảnh sử dụng Multimedia ................................................................................ 10
1.3.1. Ứng dụng của đa phương tiện ........................................................................... 10
1.3.2. Tính hiển thị ...................................................................................................... 11
1.4 Các chuẩn Multimedia thông dụng ........................................................................... 12
1.4.1. Định nghĩa về chuẩn ........................................................................................ 12
1.4.2. Vai trò của chuẩn ............................................................................................. 13
1.4.3. Giới thiệu một số chuẩn ................................................................................... 14
1.5 Các vấn đề bản quyền đối với các tác phẩm đa phương tiện ................................... 18
1.5.1. Bản quyền ......................................................................................................... 18
1.5.2. Vi phạm bản quyền ........................................................................................... 19
1.5.3. Kết luận ............................................................................................................. 19
1.6.Tổng quan về quá trính phát triển Multimedia ........................................................ 20
1.7 Quá trính phát triển một sản phẩm Multimedia ....................................................... 21
1.8 Các yêu cầu của hệ thống đa phương tiện................................................................ 30
1.8.1. Các vấn đề về QoS ............................................................................................ 30
1.8.2. Các phần tử quan trọng và nhiệm vụ của quản trị QoS .................................... 31
1.8.3. Thiết bị lưu trữ và quản lý dữ liệu multimedia ................................................. 32
Chƣơng 2: Ứng dụng của đa phƣơng tiện ..................................................................... 34

2.1 Giáo dục và đào tạo .................................................................................................. 34
2.2 Thông tin và bán hàng .............................................................................................. 49
2.3 Y học ........................................................................................................................ 49
2
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

2.4 Hội thảo trực tuyến ................................................................................................... 50
2.5 Giải trí ...................................................................................................................... 50
2.6 Các ứng dụng khác ................................................................................................... 51
Chƣơng 3: Dữ liệu văn bản ............................................................................................. 54
3.1 Văn bản – các định nghĩa cơ bản ............................................................................. 54
3.2 Kỹ thuật nén văn bản................................................................................................ 54
3.2.1. Nén Huffman .................................................................................................... 55
3.2.2. Nén RLE ........................................................................................................... 59
3.2.3. Nén LZW .......................................................................................................... 61
Chƣơng 4: Dữ liệu ảnh .................................................................................................... 66
4.1. Một số khái niệm cơ bản ......................................................................................... 66
4.2 Lĩnh vực ứng dụng kỹ thuật xử lý ảnh ..................................................................... 67
4.3. Các giai đoạn chình trong xử lý ảnh ....................................................................... 69
4.4. Các phần tử cơ bản của hệ thống xử lý ảnh số ........................................................ 70
4.5 Hệ màu ..................................................................................................................... 74
4.5.1. Màu sắc ............................................................................................................. 74
4.5.2. Mô hình màu RGB............................................................................................ 74
4.5.3. Mô hình màu CMYK ........................................................................................ 75
4.5.4. Mô hình màu HSV ............................................................................................ 76
4.6 Thu nhận và các thiết bị thu nhận ảnh ..................................................................... 77
4.7 Biểu diễn ảnh............................................................................................................ 77

4.7.1. Mô hình Raster ................................................................................................. 77
4.7.2. Mô hình Vector ................................................................................................. 78
4.8 Nén ảnh .................................................................................................................... 79
4.8.1. Nén JPEG .......................................................................................................... 79
4.8.2. Nén Fractal ........................................................................................................ 82
Chƣơng 5: Dữ liệu âm thanh .......................................................................................... 84
5.1. Một số khái niệm cơ bản ......................................................................................... 84
5.2. Ứng dụng của âm thanh .......................................................................................... 84
3
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

5.3. Kỹ thuật Audio số ................................................................................................... 85
5.4 Giới thiệu về âm thanh và hệ thống xử lý âm thanh ................................................ 86
5.4.1. Âm thanh(Sound).............................................................................................. 86
5.4.2. Đặc tình của âm thanh tương tự ....................................................................... 88
5.4.3. Khái niệm tìn hiệu ............................................................................................ 89
5.4.4. Phân loại tìn hiệu .............................................................................................. 90
5.4.5 Phân loại hệ thống xử lý .................................................................................... 92
5.5. Nén âm thanh .......................................................................................................... 92
5.5.1. Các phương pháp nén âm thanh đơn giản ........................................................ 92
5.5.2. Nén âm thanh dùng mô hình âm – tâm lý......................................................... 93
5.5.3. Neùn aâm thanh MPEG .................................................................................... 94
Chƣơng 6: Dữ liệu video ................................................................................................. 96
6.1. Một số khái niệm cơ bản ......................................................................................... 96
6.2. Nén video ................................................................................................................ 96
6.3.1. Độ dư thừa trong tìn hiệu video ........................................................................ 97
6.3.2. Nhu cầu cần thiết nén video.............................................................................. 99

6.3.3. Khái niệm về nén video .................................................................................... 99
6.3.4. Một số kỹ thuật nén video .............................................................................. 100

4
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Chƣơng 1: Tổng quan về đa phƣơng tiện
1.1 Giới thiệu chung
Sản phẩm của công nghệ Multimedia đã và đang xâm nhập ngày càng sâu, rộng
vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Có thể nói các sản phẩm của công nghệ có mặt ở
khắp mọi nơi, từ công sở đến gia đính. Nó xuất hiện trong nhiều lĩnh vực từ giáo dục, y
tế, đến vui chơi giải trì, nghiên cứu khoa học v..v..
Sức mạnh của các sản phẩm do công nghệ Multimedia mang lại là sự đa dạng
phong phú của các dạng thông tin. Người ta có thể thu nhận, xử lý thông tin thông qua thị
giác, thính giác nhờ âm thanh, hính ảnh, văn bản mà công nghệ Multimedia mang lại.
Điều này làm cho hiệu quả thu nhận, xử lý thông tin cao hơn so với thông tin chỉ ở dạng
văn bản.
Ý tưởng đặt nền móng cho lĩnh vực công nghệ này đã có từ năm 1945. Ông
Vanner Brush ,giám đốc cơ quan nghiên cứu phát triển khoa học của chình phủ Mỹ lúc
bấy giờ (Director ofthe office Scientific Research and Development in the US
Gouverment) đã đưa ra câu hỏi là, liệu có thể chế tạo được loại thiết bị cho phép lưu trữ
các dạng thông tin để thay cho sách, nói một cách khác chẳng nhẽ mọi thông tin chỉ có thể
lưu trữ ở dạng sách? Nhận thức được ý nghĩa quan trọng của loại thiết bị có tình chất trên,
hàng loạt các nhà khoa học, công nghệ đã tập trung nghiên cứu. Nó là cở sở hay nền tảng
của công nghệ Multimedia ngày nay.
Năm 1960 Ted Nelson và Andrries Van Dam đã công bố công trính nói về kỹ thuật
truy nhập dữ liệu dưới cái tên gọi Hypertext và Hypermedia. Kỹ thuật này cho đến nay

vẫn được giữ nguyên tên và được sử dụng rộng rãi trong dịch vụ Web trên Internet. Năm
1968 Engleband đã đưa ra được hệ thống sử dụng Hypertext trên máy tình với cái tên
NLS. Bộ quốc phòng Mỹ thành lập tổ chức DARPA (US deference advanced Research
Prọject Agency) để nghiên cứu về công nghệ Multimedia. Năm 1978 phòng thì nghiệm
khổng lồ MIT Media Laboratory chuyên nghiên cứu về công nghệ Multimedia được
thành lập. Chỉ sau một thời gian ngắn hoạt động, nhận thức được tầm quan trọng và ý
nghĩa xã hội của công nghệ Multimedia, người ta đã đầu tư gần 40 triệu USD cho phòng
thí nghiệm này. Một loạt các công ty, các hãng lớn đã cho ra đời các phòng thì nghiệm về
5
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Multimedia như AT & T, BELL, Olivity...Những nỗ lực không ngừng của các nhà khoa
học,công nghệ đã cho phep người ta gặt hái được nhiều kết quả có tình chất nền móng
cho lĩnh vực Multimedia.
Những kết quả này đa nhanh chóng được triển khai ứng dụng trong các lĩnh vực
truyền hính, viễn thông v.v...
 Dữ liệu Multimedia
Thông thường chúng ta thường ghi nhận thông tin ở dạng văn bản, các văn bản này
được mã hoá và lưu giữ trên máy tình, khi đó chúng ta có dữ liệu dạng văn bản. Một câu
hỏi đặt ra nếu thông tin chúng ta thu nhận được ở một dạng khác như âm thanh (voice) ,
hính ảnh (Image) thí dữ liệu của nó ở dạng nào? Chình điều này dẫn đến một khái niệm
mới ta gọi đó là dữ liệu Multimedia.
Dữ liệu Multimedia là dữ liệu ở các dạng thông tin khác nhau.
Vì dụ dữ liệu Multimedia là các dữ liệu ở các dạng thông tin như
- Âm thanh (Sound)
- Hính ảnh (image)
-Văn bản (text).

- Kết hợp của cả ba dạng trên.
Khi nghiên cứu các dữ liệu ở các dạng thông tin trên, người ta nhận ra rằng cần phải
phân chia dữ liệu Multimedia nhỏ hơn nữa. Bởi ví dữ liệu ở các dạng âm thanh, hính ảnh
trong quá trính "vận động" theo thời gian có những tình chất rất khác so với dạng tĩnh.
Điều này đòi hỏi kỹ thuật, công nghệ xử lý rất khác nhau.Ví vậy trong lĩnh vực công nghệ
Multimedia người ta chia dữ liệu multimedia ở các dạng:
1. Văn bản (Text)
2. Âm thanh (sound)
3. Audio (âm thanh động, có làn điệu)
4. Image/ Picture (Hính ảnh)
5. Motion picture (ảnh động)
6. Video (ảnh động kết hợp âm thanh động)
7. Animation (hính ảnh sử dụng theo nguyên tắc chiếu phim)
6
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

8. AVI (Audio-Video Interleaved AVI)
9. Kết hợp giữa các dạng trên.
 Công nghệ Multimedia
Một cách đơn giản công nghệ Multimedia là công nghệ xử lý dữ liệu multimedia.
Chúng ta cần lưu ý rằng khái niệm xử lý dữ liệu trong công nghệ thông tin bao hàm
các công việc sau: mã hóa, lưu trữ, vận chuyển, biến đổi, thể hiện dữ liệu. Với ý nghĩa đó
công nghệ Multimedia là công nghệ mã hóa, lưu trữ, vận chuyển, biến đổi, thể hiện dữ
liệu multimedia.
1.2 Một số khái niệm cơ bản
1.2.1. Thế nào là phƣơng tiện
Trong suốt chiều dài lịch sử, thông tin đã được chuyển tải thông qua một

phương tiện duy nhất. Âm thanh, chẳng hạn như giọng nói của con người, chình là
một loại phương tiện đó và qua nhiều thế kỉ trước khi chữ viết được sử dụng rộng rãi
thí nói chuyện là một cách thức chủ yếu để trao đổi thông tin. Sau này con người bắt
đầu kể chuyện và để lại thông tin về cuộc sống của mính thông qua các hính vẽ, các
bức tranh. Sự ra đời của chữ viết đã cho con người một phương tiện khác nữa để diễn
đạt ý nghĩ của mính. Ngày nay, con người thường sử dụng lời nói, âm thanh, âm
nhạc, văn bản, hính ảnh, đồ hoạ, hoạt ảnh và video để truyền tải thông tin. Những thứ
này là tất cả các loại phương tiện khác nhau (thuật ngữ media là số nhiều của
medium) và mỗi phương tiện thường được dùng để biểu đạt các loại thông tin nhất
định.
Như vậy trong ý nghĩa này, phương tiện chỉ đơn giản là một cách thức để
truyền đạt thông tin.
1.2.2. Thế nào là đa phƣơng tiện
Trước tiên người ta có thể hỏi đa phương tiện là gì ? Đa phương tiện là tích hợp
của văn bản, âm thanh, hình ảnh của tất cả các loại và phần mềm có điều khiển
trong một môi trường thông tin số.
Định nghĩa về đa phương tiện sẽ đề cập sau. Dữ liệu đa phương tiện gồm dữ liệu
về :
7
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Văn bản;
Hình ảnh;
Âm thanh;
Hính động.
Con người có nhu cầu diễn tả các trạng thái của minh; và họ có nhiều loại hình
thể hiện. Con người có nhu cầu truyền thông, do đó cách thể hiện trên đường truyền rất

quan trọng. Trên Internet thông dụng với mọi người, cái đẹp của trang Web phải được
thể hiện cả ở nội dung và hình thức.
Đa phương tiện có nhiều loại, những phương tiện công cộng về đa phương tiện:
Radio, vô tuyến, quảng cáo, phim, ảnh...
Nhu cầu về tương tác người-máy luôn đặt ra trong hệ thống thông tin. Vấn đề
chính về tương tác người-máy không là quan hệ giữa con người với máy tính mà là
con người với con người. Con người có vai trò quan trọng trong hệ thống thông tin.
Định nghĩa
Định nghĩa đa phương tiện (theo nghĩa rộng) là bao gồm các phương tiện: văn bản,
hình vẽ tĩnh (vẽ, chụp), hoạt hình (hình ảnh động), âm thanh.
Cuối cùng người ta có thể định nghĩa đa phương tiện; đa phương tiện là kỹ thuật
mô phỏng và sử dụng đồng thời nhiều dạng phương tiện chuyển hoá thông tin và các
tác phẩm từ các kỹ thuật đó.
Liên quan đến định nghĩa đa phương tiện, người ta cần lưu ý những khía cạnh sau:
-

Thông tin cần phải được số hoá, phù hợp với xu thế và rẻ;

-

Phải dùng mạng máy tình, để đảm bảo truyền bá, hay truyền tải tốt;

-

Sử dụng phần mềm có tương tác, cho phép người dùng trao đổi với phần
mềm và thay đổi theo ý người dùng;

-

Phải thiết kế giao diện người máy phù hợp với phát triển của đa phương

tiện, tức giao diện người dùng đa phương tiện được lưu ý nhiều trong các
năm gần đây.

1.2.3. Thế nào là truyền thông đa phƣơng tiện

8
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Kể từ lâu con người đã khám phá ra rằng các thông điệp sẽ trở nên tác động hơn
(có nghĩa là người nghe sẽ hiểu và nhớ chúng dễ hơn) khi chúng được biểu đạt thông qua
một kết hợp của các phương tiện khác nhau. Loại kết hợp này chình là ý nghĩa của thuật
ngữ truyền thông đa phương tiện.
Truyền thông đa phương tiện là sử dụng nhiều hơn một loại phương tiện vào cùng
một thời điểm.
Ví dụ:
-

G
iáo viên sử dụng bảng đen trong lớp học để viết các lời giải thìch cho bài giảng
của họ.

-

S
ử dụng phim ảnh, truyền hính kết hợp nhiều loại phương tiện (âm thanh, video,
hoạt ảnh, hính ảnh tĩnh và chữ) để tạo ra nhiều loại thông điệp khác nhau có khả
năng cung cấp thông tin và sự tiêu khiển cho mọi người theo những cách thức độc

nhất và đầy ý nghĩa.

Thế nào là một hệ truyền thông đa phƣơng tiện?
Các hệ thống thông tin đa phương tiện dùng nhiều phương tiện giao tiếp khác
nhau (văn bản, dữ liệu ghi, dữ liệu số, đồ hoạ, hính ảnh, âm thanh, video..). Nhiều
ứng dụng là đa phương tiện theo ý nghĩa là chúng dùng nhiều dạng trên. Tuy nhiên,
thuật ngữ “đa phương tiện” thường được dùng để mô tả các hệ thống phức tạp hơn,
nhất là các hệ thống hỗ trợ hính ảnh và âm thanh. Các thông tin mới chủ yếu được
tạo ra bên ngoài máy tình. Lời nói, nhạc, hính ảnh và phim được chuyển từ dạng
Analog (tương tự) sang Digital (số) trước khi được dùng trong các ứng dụng trong
máy tình. Ngược lại, với văn bản, đồ hoạ và thậm chì phim hoạt hính đều được tạo
trên máy tình và ví vậy nó chỉ đáp ứng những mục tiêu nhất định, không thể mở rộng
ứng dụng được.
Một hệ nền máy tình, mạng thông tin hay dụng cụ phần mềm là một hệ đa
phương tiện nếu nó hỗ trợ ứng dụng tương tác cho ìt nhất là một trong các dạng

9
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

thông tin sau, không kể văn bản và đồ hoạ: âm thanh, hính ảnh tĩnh hoặc phim video
chuyển động.
1.3 Hoàn cảnh sử dụng Multimedia
1.3.1. Ứng dụng của đa phƣơng tiện
Trong nhiều tài liệu quảng cáo, người ta khuyếch trương vai trò của đa phương
tiện. Chính do vậy mà người ta có thể xem (i) đa phương tiện thuộc về nhiều lĩnh vực;
(ii) hoặc ngược lại, đa phương tiện không có khía cạnh gì riêng, đáng để nghiên cứu.
Tuy vậy trong nhiều năm qua, người ta không thể phủ nhận vai trò của đa phương tiện,

tức (i) văn bản; (ii) hình ảnh; (iii) âm thanh; và (iv) hình động trong :
‰ Chương trình video theo yêu cầu VOD;
‰ Trò chơi điện tử, video;
‰ Giao dịch, thương mại điện tử;

Phòng học và thiết bị về thực tại ảo
Thư điện tử cao cấp có kèm hình ảnh và âm thanh.
Giáo dục từ xa, dạy học với trợ giúp của máy tính, dạy qua sóng của đài phát
thanh hoặc trên TV, trên mạng máy tính. Xu thế về học điện tử được nhiều tác giả
nhắc đến.
Các hoạt động tiến đến chính quyền điện tử và làm việc tại nhà.
Vậy, có thể dùng đa phương tiện trong các ứng dụng sau:
-

Đào tạo trên máy CBT;

-

Mô phỏng, ví dụ lái máy bay trong buồng lái mô phỏng, giải phẫu từ xa;

-

Hiện thức ảo;

-

Vui chơi, học sáng tạo;

-

Thể hiện các đa phương tiện, chẳng hạn làm trang WEB theo đặt hàng;

-

Trò chơi giải trí.
10

Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Một lưu ý khi triển khai đa phương tiện là tác động của đa phương tiện, gây nên nhiều
thay đổi, đặc biệt là :
- Thay đổi cấu trúc công nghiệp: Trước đây cần sản lượng công nghiệp cao, nay
cần chất lượng quan trọng hơn và đồng thời quan tâm đến tính thẩm mỹ của sản
phẩm.
- Thay đổi cách thức liên kết trong công việc
- Thay đổi cách sống
1.3.2. Tính hiển thị
Vào những năm 1990, các chương trình soạn thảo văn bản WYSIWY trở thành
chuẩn mực. Microsoft Word thống trị thị trường này, tiếp theo sau là Lotus Word Pro
và WordPerfect. Ưu điểm của các trình soạn thảo WYSIWYG là:
- Hiển thị toàn trang: hiển thị đồng thời khoảng 20-60 dòng văn bản giúp người
sử dụng có ý thức rõ ràng về nội dung của mỗi câu, và dễ dàng đọc cũng như rà
soát tài liệu. Ngược lại, các chương trình soạn thảo kiểu từng dòng một chẳng khác
nào nhìn thế giới qua từng dòng kẻ hẹp.
- Hiển thị văn bản trên dạng nó sẽ xuất hiện khi in.
- Hiện con trỏ: Nhìn thấy mũi tên, dấu gạch ngang hoặc một khối nhấp nháy trên
màn hình giúp người sử dụng ý thức được vị trí làm việc hiện thời.

- Điều khiển chuyển động của con trỏ một cách trực quan và tự nhiên bằng các
phương tiện vật lý: các thiết bị vật lý như chuột, cần điều khiển cung cấp cơ chế di
chuyển con trỏ, nó dẫn tới một sự khác biệt hoàn toàn với điều khiển bằng câu lệnh.
Ở đó, các di chuyển vật lý được thay bằng các dòng lệnh (với cú pháp phức tạp)
khó học và thiếu tính gợi nhớ và thường thí đây là nguồn gốc của các nhầm lẫn, sai
sót.
- Sử dụng các biểu tượng để gọi nhớ thao tác: Hầu hết các chương trình soạn thảo
đều đặt các hình tượng của các thao tác hay dùng lên thanh công cụ. Nó có tác
dụng nhắc nhở người sử dụng về chức năng nó đại diện và giúp họ nhanh chóng
kích hoạt chức năng đó.
- Trả lại kết quả của hành động ngay lập tức: Khi người sử dụng di chuyển con
11
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

trỏ hoặc căn lề giữa, kết quả phải được trả lên màn hình ngay lập tức. Khi xoá, các
ký tự, dòng chữ bị xoá phải biến mất ngay, đồng thời phần văn bản còn lại phải
được sắp xếp lại cho nhất quán. Trong các hệ thống dòng lệnh, để xem lại văn bản
sau khi xoá, ta phải thực hiện một lệnh.
- Đáp lại và hiển thị nhanh chóng: hầu hết các hệ soạn thảo đều làm việc ở tốc độ
cao; hiển thị toàn trang chỉ tính bằng phần nhỏ của giây. Khả năng đáp ứng và
hiển thị ở tốc độ cao tạo ra cảm giác mạnh mẽ và thoả mãn. Con trỏ có thể di
chuyển nhanh chóng, toàn bộ văn bản có thể được rà soát, hiệu ứng các tác động
gây ra được hiển thị gần như tức thì, những đáp ứng nhanh như vậy giảm những
thao tác phụ không cần thiết và bởi vậy đơn giản hoá việc thiết kế và học.
- Dễ dàng quay lui: Khi người sử dụng nhập một dòng văn bản, họ có thể sửa
chữa những ký tự nhầm lẫn bằng cách xoá hoặc viết đè. Quan điểm thiết kế tạo ra
những hành động ngược hoặc lệnh Undo, cho phép huỷ bỏ những hiệu ứng của

hành động vừa thực hiện, giảm sự căng thẳng của người sử dụng trước mỗi thao
tác.
1.4 Các chuẩn Multimedia thông dụng
1.4.1. Định nghĩa về chuẩn
Định nghĩa của ISO:
"Chuẩn là các thoả thuận trên văn bản chứa các đặc tả kĩ thuật hoặc các tiêu chí
chính xác khác được sử dụng một cách thống nhất như các luật, các chỉ dẫn, hoặc các
định nghĩa của các đặc trưng, để đảm bảo rằng các vật liệu, sản phẩm, quá trình, và
dịch vụ phù hợp với mục đích của chúng".
Các vì dụ:
o

Vì dụ 1: Xin nói về chuẩn được dùng rộng rãi trên thế giới là LEGO.


Với các đối tượng LEGO bạn có thể xây dựng mọi thứ bạn muốn.
Thậm chì có các đối tượng với kìch cỡ khác nhau và màu khác nhau,
chúng đều khớp với nhau và chúng có thể được kết hợp lại theo mọi
cách ví các đối tượng tuân theo các luật nhất định.

12
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT


Trẻ em vẫn thìch chơi với nó ví khả năng tạo ra các hính thù mới
không bị hạn chế.

o

Vì dụ 2: Xin nói về Internet.


Chúng ta có thể trao đổi thông tin trên mạng chình là nhờ chuẩn.
Internet bao gồm các chuẩn được công nhận bởi IEEE. Các chuẩn
quan trọng nhất trong Internet là:


HTTP (Hypertext Transfer Language)



HTML (Hypertext Markup Language)



FTP (File Trans Prototol)



SMTP ()



TCP/IP (Tran Coltrol Protocol/)

 So sánh chuẩn (Standard) và đặc tả (Specification):
Tổ chức IEEE giải thìch sự khác biệt như sau:

- Đặc tả đƣợc phát triển bởi các uỷ ban không đƣợc công nhận bởi thế giới. Một
vài vì dụ về các uỷ ban nổi tiếng như: IEFT (Internet Engineering Task Force),
W3C (World Wide Web Consortium), OMG (Object Management Group).
- Chuẩn là một đặc tả đƣợc phát triển và công nhận bởi các uỷ ban chuẩn đƣợc
công nhận trên thế giới. Các tổ chức mà thực hiện công việc kiểu như thế này
được gọi là Standards Development Organization (SDO). Vì dụ về các uỷ ban này
là: IEEE, ISO, IEC, ITU, ANSI, BSI, CSA, JIS, DIN, và CEN.
Có thể tóm tắt sự khác biệt như bảng dưới đây:
Đặc tả

Chuẩn

Tiến triển nhanh
Mang tình thử nghiệm
Quy mô rộng
Tham khảo ý kiến của ìt người

Tiến triển chậm
Là kết luận cuối cùng
Quy mô hẹp
Tham khảo ý kiến của nhiều người

Cần hiểu sự khác biệt này để có thể nhận thức được sự khó khăn của toàn bộ quá
trình chuẩn hoá. Để thiết lập một chuẩn từ ban đầu có thể sẽ mất 10 năm.
1.4.2. Vai trò của chuẩn
Tại sao chuẩn là quan trọng?
13
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông

Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Bạn có thể thấy vai trò quan trọng của chuẩn bằng cách đặt vấn đề ngược lại, nếu
không có chuẩn?
Các lì do sau đây tuy có đánh giá trên khìa cạnh nhỏ e-Learning nhưng hoàn toàn
nó không làm mất đi ý nghĩa thực tiễn của nó.
Các ý kiến này được đưa ra dựa vào phát biểu của Wayne Hodgins tại TechLearn.
 Tình truy cập được (Accessibility): nếu chúng ta sử dụng các hệ thống các chương
trình, các thiết bị, ... tuân theo chuẩn thí rất dễ sử dụng nội dung ở mọi nơi bằng
cách sử dụng trính duyệt (browser). Ngay cả các chuẩn không liên quan đến eLearning như HTTP cũng giúp cho việc truy cập thông tin dễ dàng hơn nhiều.
 Tình khả chuyển (Interoperability): không những chúng ta có khả năng truy cập nội
dung từ mọi nơi mà thậm chì không phụ thuộc vào các công cụ chúng ta dùng tại nơi
đó. Do đó, chúng ta có thể sử dụng các LMS khác nhau để truy cập vào cùng nội
dung. Và ngược lại, với một LMS có thể sử dụng nhiều nội dung tạo bởi các công cụ
khác nhau
 Tình thìch ứng (Adaptability): các chuẩn cũng giúp việc đưa ra các nội dung học tập
phù hợp với từng cá nhân. Một vì dụ là meta-data. Nếu chúng ta sử dụng meta-data
giống nhau để mô tả nội dung thí có thể xác định chình xác những gí một học viên
cần. Một LMS/LCMS hiểu meta-data sẽ có khả năng hiểu và sử dụng các thông tin
có trong meta-data, từ đó phân phối nội dung phù hợp với yêu cầu của từng học viên
 Khả năng sử dụng lại (Re-usability): chỉ với việc sử dụng chuẩn chúng ta mới có thể
sử dụng lại nội dung chúng ta phát triển hoặc mua
 Tình bền vững (Durability): bạn vẫn sử dụng được nội dung ngay cả khi công nghệ
thay đổi. Hơn nữa, với nội dung tuân theo chuẩn bạn không phải thiết kế lại hoặc
làm lại
 Tình giảm chi phì (Affordability): với các lì do ở trên rõ ràng là nếu người bán nội
dung và hệ thống quản lý tuân theo chuẩn, hiệu quả học tập sẽ tăng rõ rệt, thời gian
và chi phì sẽ giảm. Do đó ROI (Return On Investment) sẽ tốt hơn nhiều
1.4.3. Giới thiệu một số chuẩn
 Các chuẩn viễn thông

14
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

- Các chẩn viễn thông áp dụng cho Internet và cũng như vậy với các sản phẩm
multimedia dùng trên mạng. Một vài chuẩn sẽ cần thiết để kết hợp các công cụ
khác nhau phục vụ cho mục đìch liên kết, trao đổi thông tin.
- Giới thiệu tổ chức quan trọng nhất trong việc đưa ra các chuẩn viễn thông là
International Telecommunications Union ( ).
- Giới thiệu một số chuẩn viễn thông:
+

H.323 dùng cho các hệ thống trao đổi thông tin multimedia dựa trên gói tin. Nó
tăng cường sự tương thìch trong việc truyền hội thảo bằng video thông qua
mạng IP.

+

T.120 dùng cho các giao thức dữ liệu phục vụ cho hội thảo multimedia. Nó bao
gồm tài liệu hội thảo và phần chia sẻ ứng dụng của các cuộc gặp trực tuyến
(online-meetings).

- Các chuẩn về trao đổi thông tin có thể quan trọng trong một số dự án cụ thể. Nếu
nhín thấy các chuẩn bắt đầu bằng "T" hoặc "H" thí có thể vào website của ITU để có
thông tin cụ thể hơn.
 Các chuẩn media
Các chuẩn media quy định các định dạng chuẩn của media. Đa số các chuẩn có
nguồn gốc từ World Wide Web Consortium (W3C). Dưới đây là một số chuẩn media

thông dụng có nguồn gốc tư W3C:
-

CSS (Cascading Style Sheet):kiểm soát giao diện bên ngoài các trang HTML và
XML

-

DOM (Document Object Model):lập trính các trính duyệt và các trang của nó

-

HTML (Hypertext Markup Language):tạo các trang Web

-

HTTP (Hypertext Transfer Language):gửi dữ liệu giữa server và trính duyệt

-

MathML (Mathematics Markup Language):hiển thị các phương trính toán học

-

PNG (Portable Network Graphics): dùng cho đồ hoạ điểm

-

SMIL (Synchronized Multimedia Integration Language):tạo các bài trính bày
multimedia

-

XML (eXtensible Markup Language):tạo các ngôn ngữ đánh dấu tuỳ biến được
15

Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

-

Còn một số chuẩn media của các tổ chức khác như sau:

-

GIF (Graphics Interchange Format):dùng cho đồ hoạ điểm của CompuServe

-

JPEG (Joint Photographic Expert Group):dùng cho các ảnh (

-

MPEG

(Moving

Picture

Experts

Group):phục

vụ

cho

video

()
-

vCard dùng cho các thẻ thương mại điện tử ()

-

MIME (Multipurpose Internet Mail Extensions) bởi Internet Engineering Task
Force xác định các định dạng file và việc gửi chúng qua các thông điệp e-mail
().

 Một số chuẩn tài liệu tổng hợp
Phần này mô tả một vài khuôn mẫu của các tài liệu tổ hợp từ các loại media khác nhau
đã đề cập trên. Phần này tập trung vào các khái niệm và chức năng chình của mỗi chuẩn.
Một trong những ảnh hưởng chình của chuẩn trong truy tím thông tin đa phương tiện là
chúng cung cấp các thông tin cấu trúc để sử dụng vào việc truy tím nhằm làm tăng độ
chình xác của tím kiếm.
-

SGML (Standard Generalised Markup Language)

SGML là ngôn ngữ chuẩn quốc tế cho phép mô tả thông tin cấu trúc độc lập với cách
thức xứ lý thông tin. Chuẩn này cung cấp cú pháp để xác định định nghĩa loại tài liệu DTD của các lớp thông tin cấu trúc. Những định nghĩa này được sử dụng để quản lý việc
tạo ra những tài liệu không chỉ sử dụng giới hạn trong những tài liệu có thể in ra mà còn
dùng trong các ứng dụng đa phương tiện phục vụ cho việc truy tím. Thông tin được đánh
dấu theo DTD để cấu trúc của nó rõ ràng và xâm nhập - xử lý được. HTML là một lớp
DTD của SGML.
Chuẩn SGML và DTD không đặc tả tài liệu cần quản lý và không đặc tả định dạngformat như thế nào nhưng nó làm cho cấu trúc tài liệu rõ ràng, cung cấp khả năng thực
hiện nhiều thao tác như tạo khuôn dạng, hiển thị và truy tím. Ví vậy SGML đã đánh dấu
bước chuyển hoá quan trọng trong việc tách thông tin khỏi hính thức trính bày, nên có thể
tạo ra được các hính thức trính bày khác nhau của cùng một thông tin. Đây là một trong
những điều truyền thông đa phương tiện cần phải có.
16
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

-

ODA (Office Document Architecture)
ODA là chuẩn quốc tế để đặc tả các thành phần logic và bố trì (layout) được tổ hợp

và tương quan với nhau thế nào. Ngoài ra ODA còn đặc tả khuôn mẫu trao đổi trong đó
các cấu trúc layout hoặc/và logic được nhúng trong các dòng byte của nội dung tài liệu
như thế nào. Chuẩn này được đưa ra với mục đìch chình là để dễ dàng trao đổi các tài liệu
có nội dung trộn các kiểu media khác nhau. Các thông tin logic và layout sẽ có ìch trong
tiến trính truy tím thông tin.
Chính bởi vậy mà chúng được sử dụng để tạo ra các tài liệu có thể ruyền tải giữa

các máy tình khác nhau mà không làm mất thông tin.
-

Acrobat PDF (Portable Document Format)
Tập đoàn Adobo đề xuất ra Acrobat PDF song trong thực tế nó được xem là một

chuẩn để trao đổi tài liệu. Trên cơ sở của ngôn ngữ mo tả trang Postcript, Acrobat PDF
được thiết kế để biểu diễn cấu trúc logic và khuôn dạng in của tài liệu chứa đồ hoạ, ảnh,
văn bản. Không giống với Postcript, PDF cho phép trìch trọn dữ liệu từ tài liệu. PDF có
hỗ trợ annotion, liên kết hypertext, bookmark và tài liệu cấu trúc trong ngôn ngữ đánh dấu
như SGML.
-

Hypermedia/Time-based Structuring Language (HyTime)
HyTime là chuẩn của ISO về trính diễn tài liệu hypermedia bằng SGML. HyTime

đặc tả cấu trúc tài liệu bao gồm kết hợp các phàn tử tài liệu với hyperlink và quan hệ giữa
các tài liệu với các phần tử tài liệu theo hệ thống toạ độ mà nó có thể biểu diễn không
gian, thời gian và bất kỳ chiều nào. Nó không cung cấp mô hính để tạo dạng quan hệ và
trính diễn.
-

MHEG ()
MHEG là chuẩn do tổ chức ISO định nghĩa mô hính hướng đối tượng để trao đổi

đa phương tiện. Nó đặc tả mẫu tài liệu sử dụng để trao đổi thông tin giữa các hệ thống độc
lập nhau. Ứng dụng đa phương tiện hay tài liệu có thể phát triển trên bất kỳ loại máy nào
và trong bất kỳ khuôn dạng nào. Trước khi gởi tài liệu đến hệ thống hay client khác, nó
được chuyển đổi sang khuôn dạng MHEG. Tại client, tài liệu trong khuôn dạng MHEG
được chuyển ngược lại (thông qua mô tơ MHEG) thành khuôn dạng hệ thống đòi hỏi để

17
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

hiển thị và xứ lý. Với cách thức này các ứng dụng hay tài liệu đa phương tiện được ứng
dụng trên nhiều hệ thống khác nhau.
1.5 Các vấn đề bản quyền đối với các tác phẩm đa phƣơng tiện
Nếu không hiểu biết đầy đủ về bản quyền tác giả, về sở hữu trí tuệ và sự vi
phạm bản quyền, nhiều người không nhận thức được tác hai của việc vi phạm và vô
tình cũng vi phạm bản quyền. Bản quyền tác giả liên quan nhiều đến khía cạnh đạo đức.
1.5.1. Bản quyền
Quốc tế qui định tính có bản quyền. Kí hiệu bản quyền © là kí hiệu quốc tế dùng
để cho biết tính bản quyền của tác phẩm. Với mỗi sản phẩm đăng kí bản quyền, người ta
biết các thông tin về bản quyền sau :
- Kí hiệu bản quyền;
- Tên người sở hữu;
- Năm đưa ra lần đầu;
- Mục đìch của bản quyền;
- Thể hiện được ý tưởng sáng tạo của sản phẩm;
- Tư tưởng nguyên gốc của sản phẩm;
- Quyền tác giả;
- Quyền tác giả, theo luật pháp...
Các sản phẩm đa phương tiện sau được quốc tế qui định cần bảo vệ bản quyền tác
giả :
- Tác phẩm âm nhạc;
- Tác phẩm văn học;
- Tác phẩm kịch câm;
- Tác phẩm nghệ thuật;

- Tác phẩm kiến trúc;
- Tạo hình về tự nhiên;
- Tác phẩm điện ảnh;
- Tác phẩm ảnh;
- Chương trình máy tính;
18
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Các khuôn mẫu tại cơ quan quản lí sở hữu trí tuệ cho phép người ta khai báo sản
phẩm để được bảo vệ.
1.5.2. Vi phạm bản quyền
Vi phạm quyền tác giả sẽ ảnh hưởng đến tác giả về quyền lợi, ý tưởng riêng, trách
nhiệm về sản phẩm... Các dạng vi phạm được thống kê như :
 Sao chép : việc lại thể hiện rõ ràng qua hiện tượng chép lại cả đoạn văn vào tài
liệu của mình, chưa kể đến sao chép ý tưởng mà đoạn văn đó thể hiện;
 Thể hiện lại : một số sản phẩm lấy việc thể hiện là trọng tâm, như động tác kịch
câm, việc thể hiện lại bị coi như sao chép tư tưởng. Thể hiện lại cũng như là
sắp đặt, thiết kế theo mẫu của người khác... cũng bị coi là vi phạm ý tưởng...
 Truyền bá : sử dụng ý tưởng của tác giả sản phẩm trong việc chứng minh, thể
hiện nội dung của mình mà không xin phép tác giả sẽ bị xem là truyền tải,
truyền bá không được phép;
 Trích dẫn : người ta không cho phép sử dụng sản phẩm trong việc thể hiện ý
tưởng của mình, cho dù là trích sản phẩm như là thí dụ. Việc trích dẫn cần được
xin phép, và đôi khi phải có chi phí;
 Triển lãm : sản phẩm đa phương tiện tại các buổi trưng bày, triển lãm thuộc về tác
giả. Vậy nên dùng tác phẩm trong triển lãm phải được sự đồng ý của tác giả sản
phẩm;

 Dịch lại : việc dịch tài liệu ra ngôn ngữ khác cũng như thể hiện lại tác phẩm liên
quan đến sở hữu trí tuệ, không nên vi phạm;
 Trình bày trước công chúng : Việc thể hiện lại sản phẩm đa phương tiện trước
đám đông cũng như truyền bá là không được phép;
 Suy diễn : suy luận là quá trình rút ra thông tin mới từ các dữ liệu đã có; việc
dùng ý của một sản phẩm tác giả để thu được sản phẩm khác cần coi như tác
giả sản phẩm đầu cũng là một phần đóng góp trong sản phẩm sau. Vậy suy diễn
nội dung sản phẩm là vi phạm bản quyền.
1.5.3. Kết luận
Bản quyền được tôn trọng thì mới phát triển được các ý tưởng sáng tạo. Ngoài
19
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

phạm trù đạo đức, cần có điều luật giữ quyền tác giả, hạn chế vi phạm sở hữu trí tuệ.
Một số vi phạm hay được nhắc đến gần đây như sử dụng âm nhạc, ca từ không của
mình; sao chép phần mềm và mở khoá để sử dụng; sử dụng lại kiến trúc trang tin của
đơn vị khác.
Hội người tiêu dùng sản phẩm đa phương tiện, hệ thống truyền thông công cộng
cũng đóng góp nhiều vào việc giữ bản quyền.
1.6.Tổng quan về quá trình phát triển Multimedia
 Lịch sử phát triển của đa phƣơng tiện
Một số mốc thời gian cho thấy đa phương tiện được dùng như thuật ngữ chưa lâu.
-

Năm 1965: Trong hội thảo quốc tế về phim xuất hiện thuật ngữ đa phương tiện

-

Năm 1975: Người ta gọi đa phương tiện là trò, chơi quảng cáo, video

-

Năm 1985: Đã xuất hiện các ca sỹ nhạc POP dùng giàn nhạc điện tử có hệ
thống tự chỉnh âm thanh ánh sáng... Từ đó người ta thấy rằng đa phương tiện
là một phần đời sống thường ngày
Năm 1995: Con người đã sống trong môi trường có đầy đủ tiện nghi và sử

-

dụng nhiều kết quả của đa phương tiện
Để triển khai các đề án đa phương tiện, người ta cần giải quyết một số vấn đề về
nhận thức: (i) Khi dùng đa phương tiện, vì các phần mềm đa phương tiện là các phần
mềm dẫn dắt người dùng nên cần có quan điểm nào đấy về sử dụng đa phương tiện;
(ii) Phần mềm đa phương tiện viết ra rất tốn kém, trong khi nhu cầu luôn luôn thay đổi
vì thế cần phải có một số công cụ để sửa đổi nhanh, rẻ; (iii) Trong lĩnh vực đa phương
tiện cần phải luôn sáng tạo, và đòi hỏi người lập trính đa phương tiện phải có cái nhìn
tổng thể.
Thông tin đa phương tiện có vai trò lớn trong xã hội tri thức, góp phần chuyển hóa
sang quyền lực hay tiền bạc.

20
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

Mối quan hệ theo A.Toffler

Tuy có một vài khó khăn, trước hết là đầu tư cho đa phương tiện, người ta vẫn
khuyến cáo các cơ quan, đơn vị nên dùng đa phương tiện, nhằm (i) Để theo kịp đà
phát triển của khoa học công nghệ; (ii) đa phương tiện giúp tạo ra các thông tin mới;
(iii) đa phương tiện cho phép thể hiện thông tin tốt hơn, có nhiều cách thể hiện cho
nhiều loại người; và (iv) Cho phép dùng hiện thực ảo.
Nhìn nhận về tình hình áp dụng công nghệ đa phương tiện, người ta thấy :
- Tại nhiều nước khối Asean: có trung tâm đào tạo đa phương tiện, có các công
ty chuyên về đa phương tiện. Bên cạnh đài phát thanh và truyền hình, đa phương
tiện trở thành nhu cầu trong đời sống kinh tế xã hội (đặc biệt trong quảng cáo sản
phẩm, nghe nhìn,...)
- Tại Việt Nam: nhiều cơ quan, chẳng hạn Tổng cục du lịch đã sản xuất đĩa CDROM giới thiệu về du lịch Việt Nam; các công ty liên doanh về quảng cáo văn
hoá đã tạo bộ ảnh Việt Nam; hãng phim hoạt hình trung ương làm phim hoạt hình
quảng cáo, làm phim cho thiếu nhi...
Đa phương tiện được sử dụng nhiều trong các lĩnh vực như quảng cáo, dịch vụ, giáo
dục, y tế, ngân hàng... Và điều cần thiết nhằm phát triển đa phương tiện là giáo dục để
mọi người nhận thức về đa phương tiện, có khả năng tổ chức các nhóm công tác về đa
phương tiện.
1.7 Quá trình phát triển một sản phẩm Multimedia
Thí dụ về đa phƣơng tiện trong giao diện điền khuôn dạng
Người ta quen với giao diện thực đơn. Thực đơn đạt được hiệu quả trong việc lựa
21
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

chọn một mục từ danh sách, nhưng với một số công việc lại trở thành nặng nề. Nếu dữ
liệu nhập vào là những tên người hay các giá trị số thì việc nhập vào bằng bàn phím
có hiệu quả cao hơn. Khi nhiều trường dữ liệu có ý nghĩa thiết thực, và có tương
tác với nhau, được gọi là điền khuôn dạng. Điền khuôn dạng là một phần quan trọng

trong giao diện văn bản, trên màn hình thường là 80 cột x 24 dòng và nó đã từng phát
triển trong thế giới giao tiếp đồ hoạ như là sự phát triển của WWW.
Giải pháp điền khuôn dạng ưu điểm ở chỗ nó thể hiện thông tin một cách hoàn
chỉnh, làm cho ngưòi dùng có cảm giác đang điều khiển hội thoại. Một số chỉ dẫn cũng
cần thiết vì cách thể hiện giống như các văn bản quen thuộc. Bên cạnh đó người sử
dụng phải thông thạo việc sử dụng bàn phím, phím TAB hay chuột để di chuyển con
trỏ, sửa lỗi bằng phím quay lại, ý nghĩa của tên trường, nội dung của các trường, và sử
dụng phím Enter.
Sử dụng giao diện điền khuôn dạng không khó, nhưng cũng cần lưu ý khi thiết kế
giao diện này. Các kinh nghiệm làm việc với điền khuôn dạng không nhiều, nhưng cũng
có một số nguyên tắc nổi bật rút ra từ những người đang thực hành với loại giao diện
này (Galtiz, 1993, Brown, 1988). Qua một so sánh của cơ sở dữ liệu cập nhật bằng việc
điền khuôn dạng và bằng câu lệnh đã chứng minh tốc độ và sự ưu việt thuộc về điền
khuôn dạng, Ogden và Boyle, 1982. Người ta đã có công cụ phần mềm đơn giản, trợ
giúp chất lượng đảm bảo... tạo điều kiện bảo trì giao diện và nâng tốc độ tương tác.
Nhưng thậm chí ngay cả với công cụ hoàn hảo nhất, người thiết kế vẫn phải giải
quyết nhiều công việc phức tạp.
1. Nguyên tắc
Một số nguyên tắc dùng trong thiết kế giao diện điền khuôn dạng :
 Tiêu đề phải có ý nghĩa, cần gắn liền với chủ đề, tránh việc dùng thuật ngữ
chuyên ngành máy tính;
 Chỉ dẫn đầy đủ dễ hiểu : mô tả các mục công việc của người dùng bằng thuật ngữ
quen thuộc, thật ngắn gọn. Khi có nhiều thông tin cần thông báo thì nên tạo màn
hình trợ giúp cho người mới làm việc. Hỗ trợ ngắn gọn đủ ý, chỉ mô tả công việc
cần thiết. Chẳng hạn người ta dùng “gõ vào địa chỉ” hay đơn giản chỉ là “địa chỉ”
22
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

và tránh dùng các đại từ “bạn hãy đánh vào địa chỉ” hay liên quan tới cụm từ
"người sử dụng hãy nhập địa chỉ”...
Một nguyên tắc hữu dụng khác là nhập thông tin và ấn các phìm đặc biệt như Tab,
Enter... con trỏ hiện thời hoặc sử dụng khoá chức năng chương trình. Do Enter
thường được đề cập đến như một từ khoá đặc biệt nên phải tránh việc sử dụng nó
trong các chỉ dẫn. Ngữ pháp dùng trong các câu chỉ dẫn cần phải dùng hết sức cẩn
thận;
 Phân nhóm và sắp xếp thứ tự các trường theo logic. Các trường liên quan cần nên
đặt gần nhau trong một không gian riêng để phân biệt với các nhóm khác. Thứ tự
các trường dữ liệu nên phù hợp với kiến thức xã hội, luật pháp, tâm lí nhận thức...
 Trình bày khuôn dạng nên bắt mắt. Nhóm các trường thích hợp vào một phần của
màn hình và cách biệt với các phần khác bằng những khoảng trống. Sự sắp
xếp,căn chỉnh tạo cho ta cảm giác trật tự ngăn nắp và dễ hiểu. Cách trình bày này
cho phép người sử dụng có thói quen tập trung vào các trường nhập liệu và
không cần quá chú tâm vào các tiêu đề. Nếu người sử dụng dùng văn bản giấy tờ
thì màn hình cũng phải tương đương như vậy;
 Sử dụng các tiêu đề quen thuộc: Nên sử dụng các thuật ngữ quen thuộc thường
gặp, thí dụ như nếu thay “Địa chỉ nhà riêng” bằng “Nơi cư trú” thí người sử dụng
sẽ băn khoăn hay không dám chắc mình sẽ phải làm gì;
 Nhất quán về thuật ngữ và các từ viết tắt. Cần chuẩn bị trước một danh sách các
thuật ngữ và những chữ viết tắt có thể chấp nhận được và sử dụng danh sách đó
một cách thường xuyên. Chỉ thực hiện việc bổ sung sau khi xem xét kỹ;
 Dùng khoảng trống và đường bao cho các trường nhập dữ liệu. Người sử dụng
cần nhìn thấy kích cỡ của các trường và lường trước được việc có cần viết tắt hay
sử dụng các chiến lược sắp xếp khác hay không. Chỉ ra số ký tự được thể hiện,
kìch thước hộp văn bản có thể chỉ giới hạn độ dài trường dữ liệu;
 Sử dụng con trỏ để thêm thuận tiện. Sử dụng kỹ thuật bình thường, đơn giản và
trực quan, đối với việc dịch chuyển con trỏ thí dụ như việc dùng TAB hay các mũi
tên;

23
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

 Sửa lỗi cho các ký tự riêng lẻ và cho toàn bộ trường. Cho phép sử dụng phím quay
lui và chế độ ghi đè để người sử dụng có thể dễ dàng sửa chữa hoặc thay đổi để
có được dữ liệu đúng;
 Chặn lỗi. Tại những nơi có thể, thực hiện bắt lỗi để người dùng chỉ có thể nhập
vào các giá trị đúng, thí dụ với các trường yêu cầu các số dương thì không cho
phép nhập vào các ký tự, các dấu âm “-“, và các dấu phảy thập phân.
 Các thông báo lỗi cho các giá trị không hợp lệ. Nếu người dùng nhập vào các giá
trị không hợp lệ, thì cần có thông báo lỗi. Thông báo này phải chỉ ra các giá trị
chấp nhận được của trường;
 Chú thích rõ ràng các trường tuỳ chọn. Bất cứ chỗ nào thích hợp, trường tuỳ chọn
hay các chỉ dẫn khác đều cần phải được thể hiện. Các trường tuỳ chọn nên theo
các trường yêu cầu bất cứ khi nào có thể;
 Giải thích rõ ràng các tên trường. Nếu có thể, bất cứ khi nào con trỏ di chuyển tới
các trường, thông tin giải thích về các trường hay các giá trị chấp nhận đối với
trường đó có thể xuất hiện ở những vị trí chuẩn, thí dụ như các cửa sổ ở phìa dưới
đáy;
 Dấu hiệu kết thúc. Nên để người sử dụng thực hiện động tác kết thúc phần nhập
thông tin vào. Thông thường người thiết kế nên tránh việc hoàn thiện công việc
một cách tự động, khi người sử dụng làm việc xong với trường cuối cùng, bởi rất
có thể người sử dụng muốn xem lại hay thay thế các giá trị đã nhập vào ở các
trường trước đó;
Những vấn đề trên đây dường như là hiển nhiên nhưng nhiều khi các nhà thiết kế giao
diện điền khuôn dạng lại thường có thể mắc các lỗi như:
- Bỏ sót tiêu đề;

- Các dấu hiệu kết thúc;
- Tên file máy tính không cần thiết;
- Các ký tự lạ;
- Các chỉ dẫn khó hiểu;
- Nhóm các trường không trực quan;
24
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông


Bài giảng Nhập môn Đa phương tiện – Ngành TTĐPT, CNTRT

- Các thể hiện lộn xộn;
- Các tên trường không rõ nghĩa;
- Mâu thuẫn giữa các chữ viết tắt hay các định dạng trường;
- Con trỏ hiện thời bất tiện;
- Các thủ tục sửa lỗi phức tạp;
- Các thông báo lỗi không thân thiện.
Các nguyên tắc thiết kế chi tiết nên phản ánh bằng các thuật ngữ và các từ viết tắt
riêng. Độ rộng, độ cao của thiết bị hiển thị, các đặc điểm nỗi bật như đảo ngược hình
ảnh, gạch chân, các mức cường độ, màu sắc, phông chữ, con trỏ hiện thời, mã các trường
cũng có tác dụng tạo nên sự thân thiện đối với người sử dụng.
2. Danh sách và hộp chọn
Có thể giới thiệu trong giao diện điền khuôn dạng một số cách tương tác ngườimáy, như các hộp chọn, danh sách lựa chọn.
Trong môi trường đồ hoạ và trên WWW các nhà thiết kế có thể sử dụng các hộp
danh sách dùng thanh cuộn để làm giảm gánh nặng của việc nhập dữ liệu của người sử
dụng và giảm các lỗi. Danh sách với thanh cuộn có thể có độ dài tới hàng ngàn mục như
ta có thể thấy trong nhiều tài liệu trên CD-ROM. Việc lựa chọn nhanh một danh sách dài
có thể thực hiện dễ dàng bởi hộp chọn kết hợp.
Trong nhiều trường hợp người sử dụng có thể gõ vào một số ký tự đầu và buộc
thanh cuộn phải chạy tới đó. Đặc trưng của danh sách là sắp theo trật tự bảng chữ cái

nhằm hỗ trợ người dùng khi gõ vào các ký tự đầu, nhưng các danh sách không sắp xếp
đôi khi cũng có thể có ích. Sự kết hợp giữa các thực đơn ấn hiện, thanh cuộn và điền
khuôn dạng có thể hỗ trợ nhanh việc lựa chọn thậm chí cho cả các công việc nhiều bước.
3.Định dạng dữ liệu cho các trường trong giao diện điền khuôn dạng
Nhiều khuôn dạng yêu cầu đặc biệt đối với việc điền dữ liệu vào và thể hiện thông
tin ra. Thông thường qui ước :
 Đối với các trường ký tự, thông thường thực hiện việc căn lề trái cả khi nhập vào
và hiển thị các ký tự;
 Đối với các trường số (i) thường khi nhập dữ liệu vào sẽ căn lề trái, khi hiển thị thì
25
Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện – Đại học Công nghệ thông tin và Truyền thông