Giáo trình chính trị cho các lớp cao đẳng nghề

Bài mở đầu
ĐỐI TƯỢNG, CHỨC NĂNG NHIỆM VỤ MÔN HỌC CHÍNH TRỊ
1. Đối tượng nghiên cứu, học tập
Chính trị là một bộ phận của kiến thức thượng tầng và xã hội gồm hệ tư
tưởng chính trị, nhà nước liên quan đến giai cấp, tổ chức, đảng phái, dân tộc các
tầng lớp xã hội mà cốt lõi là vấn đề giành chính quyền, lãnh đạo tổ chức và xác
định nội dung hoạt động của nhà nước.
Chính trị xuất hiện khi xã hội phân chia thành giai cấp dựa trên cơ sở kinh tế
là biểu hiện tập trung nhất của kinh tế, đồng thời chính trị có vị trí độc lập và có tác
dụng to lớn đối với kinh tế.
Môn học chính trị nghiên cứu những quy luật chung nhất của hoạt động
chính trị, cơ chế tác động, những phương thức sử dụng hiện thực hoá những quy
luật chung đó, nghiên cứu hoạt động của Đảng phái và chính quyền, các tổ chức
chính trị, giai cấp và các mối quan hệ về chính trị giữa các lực lượng đó của các
chế độ xã hội.
Mục đích của môn học Chính trị là trang bị cho người học nhận thức cơ bản
về chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, nghiên cứu đường lối lãnh đạo
của Đảng, làm rõ những vấn đề có tính quy luật của cách mạng Việt Nam, của giai
cấp công nhân Việt Nam, góp phần bồi dưỡng nhận thức tư tưởng, giáo dục niềm
tin vào sự lãnh đạo của Đảng và định hướng trong quá trình học tập, rèn luyện cho
người học.
2. Chức năng, nhiệm vụ
Môn học Chính trị góp phần đào tạo người lao động bổ sung vào đội ngũ
giai cấp công nhân, tham gia công đoàn Việt Nam, giúp người học nghề tự ý thức
rèn luyện, học tập đáp ứng yêu cầu về tri thức và phẩm chất chính trị phù hợp với
yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.
Môn học Chính trị có hai chức năng:

1

- Chức năng nhận thức giúp người học hiểu biết hệ thống tri thức về nền
tảng tư tưởng của Đảng và của cách mạng, nội dung họat động lãnh đạo, quản lý
và xây dựng của Đảng, Nhà nước ta. Nắm vững chức năng này là hiểu biết cơ bản
đường lối, chủ trương chính sách của Đảng, những kiến thức về các quy luật phát
triển của xã hội Việt Nam.
- Chức năng giáo dục tư tưởng chính trị giúp cho người học tham gia vào
việc giải quyết nhiệm vụ hiện tại, giáo dục niềm tin vào sự phát triển của cách
mạng Việt Nam. Nó có tác dụng quan trọng với người học trong việc trau dồi thế
giới quan, phương pháp luận khoa học, xây dựng niềm tin vào thắng lợi của cách
mạng Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng. Từ đó, có quyết tâm phấn đấu thực
hiện đường lối, chủ trương chính sách của Đảng.
Nhiệm vụ của môn học Chính trị ở Việt Nam là: nghiên cứu các hoạt động
của hệ thống Chính trị ở nước ta, nghiên cứu nền tảng tư tưởng của Đảng và cách
mạng nước ta, cung cấp những hiểu biết cơ bản về chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng
Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam, hiểu biết về truyền thống
quý báu của dân tộc, của giai cấp công nhân và công đoàn Việt Nam.
Về kỹ năng sau khi học, người học cần biết vận dụng kiến thức đã học để rèn
luyện trở thành người lao động mới có phẩm chất chính trị vững vàng, có đạo đức
tốt và năng lực công tác, góp phần thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hoá
hiện đại hóa đất nước. Có tư tưởng tốt, tình cảm tốt đẹp, có ý thức trách nhiệm
thực hiện đường lối của Đảng, pháp luật Nhà nước và hoàn thành tốt nhiệm vụ
được giao.
Yêu cầu cụ thể đối với thầy giáo và học sinh, sinh viên khi nghiên cứu môn
Chính trị phải chú ý sử dụng kiến thức cơ bản đã biết từ các môn học khác nhau và
nắm bắt hoạt động thực tiễn của đất nước, địa phương, của trường đào tạo nghề
cho mình, của ngành nghề tương lai của mình, doanh nghiệp mình sẽ làm việc để
liên hệ, vận dụng và giải quyết công việc trong quá trình học tập và công tác.

2

3. Phương pháp và ý nghĩa học tập
Phát huy tính chủ động của thầy và tính tích cực của trò, gắn lý luận với thực
tiễn, thảo luận tích cực, người học tích cực tự nghiên cứu để nắm vững các tri thức
trong quá trình học tập.
Thầy và trò cần đổi mới mạnh mẽ, áp dụng các phương pháp giảng dạy và
học tập tích cực, làm cho quá trình dạy, học sinh động, thiết thực và có hiệu quả.
Gíao viên cần được bồi dưỡng, cập nhật những quan điểm, đường lối, chủ trương
của Đảng Cộng sản Việt Nam, các trường cần có tổ bộ môn Chính trị trực tiếp chỉ
đạo việc quản lí, giảng dạy. Để môn Chính trị đạt hiệu quả cao, giáo viên cần áp
dụng Phương pháp dạy học tích cực, kết hợp giảng dạy môn Chính trị với học tập
Nghị Quyết của Đảng, phổ biến pháp luật của Nhà nước, các phong trào của Đoàn
Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, của địa phương và các hoạt động của ngành
chủ quản, gắn lí luận với thực tiễn để định hướng nhận thức và rèn luyện phẩm
chất chính trị, đạo đức, lối sống cho người học nghề.
Trong quá trình học tập môn Chính trị, có thể tổ chức cho sinh viên thảo
luận xem băng hình, phim tư liệu lịch sử, chuyên đề thời sự hoặc tổ chức đi tham
quan nghiên cứu các điển hình sản xuất công nghiệp, các di tích văn hoá ở địa
phương.
Môn Chính trị là một trong những nội dung quan trọng của đào tạo nghề
nhằm thực hiện mục tiêu nâng cấp trình độ giác ngộ và giáo dục toàn diện, góp
phần khắc phục những sai lầm, khuyết điểm cho người lao động. Vì vậy, nó là môn
học bắt buộc trong tất cả các trương trình dạy nghề trình độ trung cấp, trình độ cao
đẳng và là một trong những môn học tham gia vào các môn thi tốt nghiệp của học
sinh trước khi ra trường.
Nghiên cứu, học tập, nắm vững tri thức chính trị có ý nghĩa rất to lớn trong
việc giáo dục phẩm chất chính trị, lòng trung thành với lợi ích của giai cấp công
nhân, nhân dân lao động và dân tộc Việt Nam, tính kiên định cách mạng trước tình
hình chính trị phức tạp ở trong nước và quốc tế, giáo dục về truyền thống cách
mạng, về chủ nghĩa yêu nước và lòng tự hào đối với Đảng và đối với dân tộc Việt

3


Nam, bồi dưỡng ý chí chiến đấu cách mạng, có ý chí biết noi gương những người
đi trước, học tập và lao động thông minh, sáng tạo, có kỹ thuật, có kỷ luật và năng
xuất cao, phát triển những thành quả cách mạng của Đảng và nhân dân ta, xây
dựng thành công chủ nghĩa xã hội và bảo vệ vững chắc tổ quốc Việt Nam xã hội
chủ nghĩa.
Bài 1
KHÁI QUÁT VỀ SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ
NGHĨA MÁC-LÊNIN
I. C. MÁC, PH. ĂNGGHEN SÁNG LẬP HỌC THUYẾT
1. Các tiền đề hình thành
Chủ nghĩa Mác-Lênin là học thuyết lôi cuốn đông đảo quần chúng trên thế
giới nhận thức và cải tạo xã hội phát triển, được hình thành từ những tiền đề:
Tiền đề kinh tế-xã hội: Từ nửa sau thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX, nền
đại công nghiệp tư bản chủ nghĩa hình thành và phát triển mạnh ở nhiều nước châu
Âu. Giai cấp công nhân hiện đại ra đời và phát triển nhưng tình cảnh của họ rất
khổ cực. Mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản ngày càng phát triển
gay gắt và đã bùng nổ các cuộc đấu tranh tự phát. Tiêu biểu nhất là các cuộc khởi
nghĩa quy mô lớn của công nhân dệt thành phố Lyông ở Pháp (1831-1834), phong
trào hiến chương của công nhân Anh (1838-1848), cuộc khởi nghĩa của công nhân
dệt ở thành phố Xilêdi nước Đức (1844), các cuộc khởi nghĩa tự phát bộc lộ nhiều
hạn chế và đều thất bại. Tuy vậy, các cuộc đấu tranh đó đã mở đầu thời kỳ đấu
tranh độc lập của giai cấp công nhân đặt ra những yêu cầu giải đáp về lý luận mới
có thể dẫn đường cho nó đi tới thắng lợi. Những điều kiện kinh tế xã hội trong lòng
xã hội tư bản và sự phát triển lớn mạnh của phong trào công nhân là “mảnh đất
hiện thực” đòi hỏi cho sự hình thành và phát triển lý luận chủ nghĩa xã hội khoa
học của Mác- Ăngghen.
Những tiền đề về lý luận và khoa học: Cuối thế kỷ XVII, đầu thế kỷ XIX ở

Châu Âu đã xuất hiện những đỉnh cao về tư tưởng lí luận mà tiêu biểu là trào lưu
triết học cổ điển Đức (Hêghen, Phơbách), các học thuyết kinh tế tiến bộ ở Anh
4


(Adam Xmít, Đavít Ricácđô) chủ nghĩa xã hội không tưởng phê phán Pháp (H.
Xanhximông, C. Phuriê, R. Ôoen), C.Mác và Ph.Ăngghen đã kế thừa và phát triển
các đỉnh cao tư tưởng lý luận đương thời để xây dựng học thuyết mới.
Thế kỷ XIX đã xuất hiện nhiều học thuyết khoa học mới trên nhiều lĩnh vực.
Tiêu biểu là học thuyết về sự tiến hoá các loài của Đacuyn, định luật bảo toàn và
chuyển hoá năng lượng của Lômôxốp, học thuyết về sự phát triển của tế bào của
Svác và Slayđen và các thành tựu khoa học khác nhau về hoá học, cơ học…Sự
phát minh và ứng dụng rộng rãi các thành tựu khoa học đã củng cố lý luận của
Mác-Ăngghen.
Vai trò nhân tố chủ quan của C.Mác-Ăngghen.
Các Mác (1818-1883), Phiđich Ăngghen (1820-1895) có kiến thức thiên tài
trên nhiều lĩnh vực khoa học, như triết học, kinh tế chính trị học, toán học, quân sự.
Đặc biệt, họ là những người hoạt động gắn bó và hiểu biết sâu sắc phong trào công
nhân và nhân dân lao động. Họ có điểm giống nhau là tìm thấy sức mạnh to lớn
của giai cấp công nhân hiện đại và quần chúng nhân dân lao động.
Từ tháng 8-1844 C.Mác và Ph.Ăngghen gặp nhau và nhanh chóng nhất trí
về tư tưởng. Hai ông bắt đầu cộng tác với nhau trên nhiều lĩnh vực và chuyển biến
từ lập trường duy tâm sang duy vật, tích cực hoạt động trong phong trào công
nhân. Qua nghiên cứu sâu sắc, kế thừa, phát triển những đỉnh cao lý luận đương
thời, với tư duy khoa học và hiểu biết sâu sắc thực tiễn vận động của phong trào
công nhân quốc tế, hai ông đã đưa chủ nghĩa xã hội không tưởng trở thành học
thuyết khoa học. Triết học, kinh tế chính trị học và chủ nghĩa xã hội khoa học là ba
bộ phận cấu thành chủ nghĩa Mác.
2. Sự ra đời và phát triển học thuyết Mác (1848-1895)
Sự ra đời và đặt nền móng phát triển của học thuyết Mác gắn liền với tên

tuổi của Mác, Ăngghen. Đại hội II của Đồng minh những người cộng sản (121847) đã yêu cầu Mác-Ăngghen dự thảo Tuyên ngôn ra đời của Đồng minh, vừa có
tính chất lý luận và là cương lĩnh hoạt động của tổ chức này. Cuối tháng 2-1848,

5


tác phẩm “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản” đã được thông qua và công bố ở
Luânđôn, đặt dấu mốc ra đời chủ nghĩa Mác.
Kế thừa và phát triển rực rỡ những tinh hoa trí tụê của nhân loại, qua nắm
bắt thực tiễn trong phong trào công nhân những năm 1848-1849 ở Pháp và một số
nước Châu Âu, nghiên cứu những kinh nghịêm thất bại của công xã Pari (1871),
Mác-Ăngghen đã viết nhiều tác phẩm như “Đấu tranh giai cấp ở Pháp”, “Nội chiến
Pháp”, bộ “Tư bản”. Các tác phẩm của Mác-Ăngghen đã đề cập rất toàn diện về
những vấn đề cơ bản của chủ nghĩa tư bản, về triết học, kinh tế chính trị học và chủ
nghĩa xã hội khoa học. Hai ông đã tổng kết phong trào cách mạng của giai cấp
công nhân và đề ra những vấn đề cơ bản có tính chất nguyên lý về cách mạng vô
sản và sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân.
Giá trị lý luận tiêu biểu mà Mác-Ăngghen là đã sáng tạo và cống hiến cho
nhân loại trước hết là về triết học. Triết học Mác không chỉ giải thích mà còn vạch
ra con đường, những phương tiện cải tạo thế giới bằng con đường cách mạng. Chủ
nghĩa duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác là hạt nhân lý luận của thế giới quan
khoa học. Nó đòi hỏi khi xem xét mỗi sự vật hiện tượng phải theo quan điểm toàn
diện, lịch sử cụ thể và quan điểm phát triển.
Việc sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật lịch sử mà cốt lõi là học thuyết hình thái
kinh tế-xã hội là một thành tựu vĩ đại của triết học Mác. Việc chuyển biến từ hình
thái này sang hình thái kinh tế-xã hội khác là do sự tri phối của các quy luật khách
quan và phải thông qua quá trình đấu tranh giai cấp gay go, quyết liệt. Với quy
luật về mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, về lý luận hình
thái kinh tế-xã hội, lý luận về đấu tranh giai cấp và cách mạng xã hội, chủ nghĩa
Mác đã đem lại cơ sở khoa học cho việc nhận thức về các quy luật của xã hội và

hoạt động tự giác của giai cấp công nhân cùng những người cách mạng trên thế
giới.
Học thuyết giá trị thăng dư của Mác đã vạch ra quy luật kinh tế cơ bản của
xã hội tư bản, từ đó cho ta thấy rõ bản chất của giai cấp tư sản, vai trò địa vị lịch sử
của chủ nghĩa tư bản trong sự phát triển của nhân loại.
6


Lý luận về sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân của chủ nghĩa Mác chỉ rõ
giai cấp công nhân là người lãnh đạo cuộc đấu tranh để xóa bỏ chế độ bóc lột và
xây dựng thành công xã hội mới. Cách mạng xã hội chủ nghĩa là tất yếu để thay
thế chế độ bóc lột tư bản chủ nghĩa. Để xây dựng chủ nghĩa xã hội tất yếu phải trải
qua thời kì quá độ để cải biến cách mạng xã hội toàn diện xã hội cũ, xây dựng xã
hội xã hội chủ nghĩa. Giai cấp vô sản là giai cấp tiên tiến nhất, có tinh thần cách
mạng nhất, có tính kỷ luật chặt chẽ, có khối đại đoàn kết liên minh công - nông, có
tinh thần quốc tế…nên có đủ khả năng lãnh đạo cách mạng vô sản thắng lợi.
Cùng với sáng tạo ra học thuyết lý luận, C.Mác, Ph.Ăngghen đã tích cực
hoạt động trong phong trào công nhân. Hai ông là lãnh tụ, tổ chức vận động thành
lập quốc tế I (1863-1876), là tổ chức lãnh đạo của phong trào công nhân Quốc tế.
Sau 12 năm hoạt động, Quốc tế I có vai trò rất to lớn, đã xây dựng nền móng cho
sự lớn mạng của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế.
Năm 1889, Ph.Ăngghen tổ chức thành lập quốc tế II để tuyên truyền sâu
rộng chủ nghĩa Mác vào phong trào công nhân quốc tế, mở ra thời kỳ phát triển
theo bề rộng của phong trào công nhân ở hầu khắp các nước trên thê giới. Hàng
loạt các đảng vô sản của giai cấp công nhân trên thế giới đã được thành lập.
Sau khi Ph.Ăngghen mất (1895), Quốc tế II dần dần mất hết tính chất cách
mạng và rơi vào chủ nghĩa cơ hội và phản động.
II. V. I. Lênin phát triển học thuyết Mác (1895-1924)
1. Sự phát triển của V. I. Lênin về lý luận cách mạng
Cuối thế kỷ thứ XIX, đầu thế kỷ thứ XX, nghiên cứu sự chuyển biến từ chủ

nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, V. I. Lênin đã tổng kết, nêu
ra 5 đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa đế quốc là: Tập trung sản xuất và các tổ chức
độc quyền; tư bản tài chính và bọn đầu sỏ tài chính; xuất khẩu tư bản; sự phân chia
thế giới về kinh tế giữa các tổ chức độc quyền; sự phân chia thế giới về lãnh thổ
giữa các cường quốc đế quốc.

7


Tính đến năm 1914, tất cả các nước Á, Phi đã trở thành thuộc địa của
Phương Tây, chủ nghĩa tư bản ở Nga bắt đầu phát triển, phong trào công nhân Nga
phát triển rất nhanh. Nước Nga trở thành trung tâm của cách mạng thế giới.
Kế thừa lý luận của Mác, Ăngghen và qua thực tiễn hoạt động cách mạng ở
Nga, Vơlađimia Ilích Lênin (1870-1924) đã phát triển lý luận mới trên nhiều lĩnh
vực. Sau khi phân tích đặc điểm và địa vị của chủ nghĩa đế quốc. Người chỉ rõ,
cách mạng vô sản có thể nổ ra và thắng lợi ở một số nước, thậm chí một nước. Nơi
yếu nhất trong hệ thống đế quốc chủ nghĩa. Người nêu ra khẩu hiệu nổi tiếng “Vô
sản giới và các dân tộc bị áp bức đoàn kết lại”.
Theo V.I.Lênin, phong trào công nhân phát triển tự phát thì chỉ đến công
đoàn chủ nghĩa. Lý luận khoa học là chủ nghĩa Mác, khi đã thâm nhập vào trong
phong trào công nhân sẽ trở thành sức mạnh vật chất, làm cho phong trào công
nhân trở thành tự giác. Chủ nghĩa xã hội khoa học kết hợp với phong trào công
nhân sẽ tất yếu hình thành Đảng Cộng sản của giai cấp công nhân.
Đảng Cộng sản, Đảng của giai cấp công nhân được xây dựng theo những
nguyên tắc của một Đảng kiểu mới. Đảng đã lấy lý luận chủ nghĩa Mác làm nền
tảng tư tưởng, có Điều lệ với các nguyên tắc tổ chức và sinh hoạt chặt chẽ, các mối
quan hệ mật thiết với quần chúng, kiên quyết đấu tranh chống chủ nghĩa cơ hội
mọi hình thức.
Lênin đưa ra lý luận mới về chiến tranh và hòa bình; nhà nước và cách
mạng. Trong những năm chiến tranh thế giới thứ nhất, Người kêu gọi những nhà

cách mạng Nga hãy tích cực hoạt động, “biến chiến tranh đế quốc thành nội chiến
cách mạng”. Dưới sự lãnh đạo của V. L Lênin, Đảng Cộng sản (B) Nga đã lãnh
đạo giai cấp công nhân Nga tiến hành cách mạng tháng Mười Nga năm 1917 thành
công.
Chủ nghĩa Lênin chính là sự phát triển chủ nghĩa Mác trong thời kỳ chủ
nghĩa đế quốc.

8


2. Chủ nghĩa xã hội từ lý luận trở thành hiện thực
Cách mạng tháng Mười Nga đã mở ra một thời kỳ mới, thời kỳ quá độ từ
chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội trên toàn thế giới. Lý luận về chủ nghĩa xã
hội đã trở thành hiện thực trên đất nước Nga. Tháng 3-1919, Quốc tế cộng sản
(Quốc tế III) ra đời. Các sự kiện đó tác động mạnh mẽ làm cho cách mạng thế giới
phát triển thành cao trào lớn mạnh. Hàng loạt các Đảng Cộng sản ở các nước được
thành lập. Sau thời kỳ khôi phục kinh tế, chống thù trong giặc ngoài (1917 -1920),
nước Nga, sau đó là Liên Xô (12-1922) bước vào xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Trong vòng vây của chủ nghĩa đế quốc, V. I. Lênin đã phát triển lý luận về
chiến tranh, hòa bình và cách mạng; về chiến tranh nhân dân, quốc phòng toàn dân
bảo vệ Tổ quốc.
Từ thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội, Lênin đã tiếp tục phát triển lý luận
của mình trên một loạt vấn đề mới. Người chỉ rõ lý luận về những nhiệm vụ của
của chính quyền Xô Viết, về dân chủ và chuyên chính vô sản; thực hành chính
sách kinh tế mới; tổ chức thi đua xã hội chủ nghĩa, những nhiệm vụ kinh tế chính
trị trong thời đại chuyên chính vô sản; tiến hành công nghiệp hóa, tập thể hóa…,
thực hành cách mạng tư tưởng văn hóa; phát triển các đoàn thể dưới chủ nghĩa xã
hội; chống quan liêu trong bộ máy nhà nước.
Người nêu rõ các nguyên tắc về xây dựng đảng vô sản kiểu mới và xây dựng
Quốc tế Cộng sản. Đảng phải đoàn kết, thống nhất, lấy chủ nghĩa Mác làm nền

tảng, tiến hành cách mạng vô sản phải theo nguyên tắc tập trung dân chủ, có kỷ
luật, tự giác và nghiêm minh, lấy phê bình, tự phê bình làm động lực phát triển.
Đảng phải hoạt động ở bất cứ nơi nào có quần chúng và phải luôn đề phòng và đấu
tranh chống chủ nghĩa cơ hội.
Ngày 21 tháng 1 năm 1924, V. I. Lênin qua đời. Chủ nghĩa Mác-Lênin đã
trở thành học thuyết soi đường cho phong trào cộng sản, công nhân, phong trào
đấu tranh giải phóng dân tộc trên thế giới tiếp tục đấu tranh cách mạng đến thắng
lợi.

9


Chủ nghĩa Mác-Lênin là học thuyết có giá trị to lớn và bền vững vì nó đưa
ra mục tiêu cao đẹp, có nội dung khoa học, có phương pháp thực hiện đúng đắn và
được thực tiễn cuộc sống kiểm nghiệm, đã thúc đẩy lịch sử nhân loại tiến lên.
Chủ nghĩa Mác-Lênin là học thuyết duy nhất nêu lên mục tiêu và con đường,
lực lượng, phương pháp để đạt được mục tiêu là giải phóng xã hội, giải phóng giai
cấp và giải phóng con người; đưa con người và các dân tộc trên toàn thế giới phát
triển toàn diện, bình đẳng, tự do, ấm no và hạnh phúc. Mục tiêu đó của Chủ nghĩa
Mác-Lênin vừa có giá trị nhân văn cao cả, phù hợp với khát vọng tự nhiên của con
người, đem lại hạnh phúc cho cộng đồng tất cả con người, vì vậy về cơ bản nó
không bị lỗi thời.
Chủ nghĩa Mác-Lênin là học thuyết mang bản chất khoa học và cách mạng.
Nó mang bản chất khoa học vì ra đời trên cơ sở chín muồi của các tiền đề kinh tế,
xã hội; nó kế thừa và phát triển những tinh hoa trí tuệ tư tưởng lý luận và khoa học
của nhân loại; nó được sáng lập bởi những lãnh tụ thiên tài và hiểu sâu sắc phong
trào của giai cấp công nhân và nhân dân lao động.
Chủ nghĩa Mác-Lênin cung cấp cho ta thế giới quan và phương pháp luận để
nhìn nhận đúng đắn những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy,
nhận thức của con người. Học thuyết này không chỉ để hiểu và giải thích thế giới

mà vấn đề căn bản là cải tạo và phát triển thế giới. Nó luôn đòi hỏi phải phát hiện
quy luật vận động của thực tiễn xã hội với tinh thần cách mạng. Nó có khả năng tự
phê phán, thường xuyên đổi mới và phát triển.
Chủ nghĩa Mác-Lênin, với lập trường duy vật luôn gắn bó và cải tạo thực
tiễn; lấy thực tiễn là thước đo kiểm nghiệm, là tiêu chuẩn của chân lý. Nó là một
học thuyết mở, năng động với vai trò là nền tảng tư tưởng và kim chỉ nam định
hướng hành động, nó đòi luôn hỏi bổ sung, phát triển năng động sáng tạo.
Không có học thuyết nào có mục tiêu cao đẹp hơn mục tiêu đã nói trên của
Chủ nghĩa Mác-Lênin. Vì vậy, khi nghiên cứu, vận dụng Chủ nghĩa Mác-Lênin,
mỗi người cần độc lập tự chủ, nắm lấy bản chất cách mạng và khoa học của học

10


thuyết để vận dụng sáng tạo vào tình hình cụ thể, khắc phục cả hai khuynh hướng
tư tưởng xét lại hoặc giáo điều, máy móc.
III VẬN DỤNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ NGHĨA MÁC-LÊ NIN.
1. Vận dụng và phát triển lý luận xây dựng chủ nghĩa xã hội (19241991)
Từ 1924 đến nay, Chủ nghĩa Mác-Lênin trở thành nền tảng tư tưởng và kim
chỉ nam cho hành động của các Đảng Cộng sản trên thế giới trong đấu tranh cách
mạng và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Đồng thời nó đã được vận dụng sáng tạo vào
xây dựng chủ nghĩa xã hội và đấu tranh cách mạng trong điều kiện cụ thể của từng
nước để đề ra những nhiệm vụ cụ thể của cách mạng nước mình, bổ sung, làm
phong phú và phát triển lý luận. Đó là biểu hiện sáng tạo và sức sống mới về mặt
thực tiễn của Chủ nghĩa Mác-Lênin.
Qua 20 năm xây dựng chủ nghĩa xã hội (1921-1941), Liên Xô đã đạt được
những thành tựu kinh tế, xã hội hết sức to lớn và trở thành một cường quốc trên thế
giới. Các cơ sở dẫn đến bóc lột đã bị thủ tiêu; xã hội về cơ bản chỉ còn công nhân,
nông dân và trí thức. Trình độ văn hóa, sự giác ngộ của người dân Liên Xô đã ở
mức tiên tiến. Liên Xô có lực lượng cán bộ khoa học kỹ thuật đứng hàng đầu thế

giới. Đất nước không còn kẻ áp bức bóc lột, không còn người đói khổ. Đời sống
nhân dân không ngừng tăng lên. Niềm tin của nhân dân Liên xô vào chủ nghĩa xã
hội không ngừng tăng lên. Nền quốc phòng Liên Xô vững mạnh, uy tín quốc tế
không ngừng tăng lên, quan hệ ngoại giao ngày càng mở rộng.
Những thắng lợi đó làm cho Liên Xô trở thành một cường quốc, văn hóa,
khoa học tiên tiến, quốc phòng vững mạnh là trụ cột của các lực lượng cách mạng
và là thành trì của hòa bình thế giới. Liên Xô giữ vai trò quyết định đánh thắng chủ
nghĩa phát xít trong chiến tranh thế giới lần thứ 2 (1939-1945).
Từ sau chiến tranh thế giới lần thứ 2, lý luận và kinh nghiệm xây dựng chủ
nghĩa xã hội được vận dụng ở tất cả các nước xã hội chủ nghĩa. Hệ thống xã hội
chủ nghĩa trên thế giới phát triển mạnh. Phong trào xã hội chủ nghĩa, phong trào
giải phóng dân tộc, phong trào công nhân ở các nước tư bản trở thành ba dòng thác
11


cách mạng của thời đại, là thành trì của hòa bình thế giới, đẩy chủ nghĩa tư bản
ngày càng lún sâu vào thời kỳ khủng hoảng. Cuộc đấu tranh giữa cách mạng và
phản cách mạng, giữa hai hệ thống xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa rất quyết
liệt, nhất là ở những tiêu điểm như các nước: Trung Quốc, Việt Nam, Cu Ba, Cộng
hòa dân chủ nhân dân Triều Tiên, các thuộc địa của chủ nghĩa đế quốc ở Phi châu
và Mỹ La tinh…
Tác động mạnh mẽ của hệ thống xã hội chủ nghĩa và phong trào cách mạng
thế giới góp phần vào thắng lợi của phong trào giải phóng dân tộc ở Châu Á, Châu
Phi và Mỹ La Tinh những năm 60 và cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước ở Việt
Nam năm 1975. Đây là bằng chứng hùng hồn sự phát triển và ảnh hưởng to lớn của
chủ nghĩa Mác- Lênin, của tư tưởng độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội.
Từ cuối thập kỷ 70, đầu thập kỷ 80 của thế kỷ XX, chủ nghĩa xã hội hiện
thực trên thế giới lâm vào tình trạng trì trệ và khủng hoảng. Từ cuối năm 1989, các
nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu lần lượt sụp đổ và đến tháng 12-1991, Liên Xô
sụp đổ hoàn toàn. Từ 12-1978 cho đến năm 1991, công cuộc cải cách xây dựng chủ

nghĩa xã hội mang đặc sắc của Trung Quốc đã liên tiếp giành những thắng lợi quan
trọng.
Điều phải khẳng định là: “Trong quá trình hình thành và phát triển, Liên Xô
và các nước xã hội chủ nghĩa khác đã đạt những thành tựu to lớn về nhiều mặt,
từng là chỗ dựa cho phong trào hoà bình và cách mạng thế giới, góp phần quan
trọng vào cuộc đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội” 1.
Tuy nhiên, trong quá trình đó, các nước nêu trên đã mắc không ít sai lầm về quan
niệm giản đơn, phiến diện về mô hình chủ nghĩa xã hội; khuynh hướng sai lầm là
chủ quan, duy ý chí; tệ quan liêu và tình trạng mất dân chủ, xa rời quần chúng và
những sai lầm trong duy trì quản lý kinh tế tập trung quan liêu, kế hoach hóa cao
độ kéo dài. Điều cơ bản là những sai lầm đó chậm được phát hiện, chậm được sửa
chữa và việc khắc phục, sửa chữa không đúng nguyên tắc đã dẫn đến khủng hoảng
kinh tế-xã hội và sụp đổ mô hình chủ nghĩa xã hội ở các nước nói trên.

1

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH (bổ sung, phát triển năm 2011). Nxb. CTQG. HN. 3-2011, trg. 67-68

12


Nguyên nhân trực tiếp dẫn đến sự sụp đổ của các nước trên2:
- Do sự suy thoái, biến chất của một số lãnh đạo cao cấp nhất trong Trung
ương Đảng. Họ đã từng bước xa rời và phản bội những nguyên lý cơ bản của chủ
nghĩa Mác-Lênin.
- Do sự chống phá quyết liệt của chủ nghĩa đế quốc bằng “diễn biến hòa
bình”.
Sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và Đông Âu là một tổn thất không
gì bù đắp nổi cho phong trào cách mạng thế giới và Việt Nam. Sự đổ vỡ đó tác
động to lớn, làm thay đổi trật tự thế giới. Chủ nghĩa xã hội lâm vào thoái trào; hòa

bình thế giới mất trụ cột; các nước xã hội chủ nghĩa còn lại trên thế giới mất một
chỗ dựa vững chắc. Chủ nghĩa đế quốc lợi dụng cơ hội đó chống phá quyết liệt
hơn. Một bộ phận quần chúng nhân dân lo lắng, băn khoăn về tiền đồ của chủ
nghĩa xã hội.
Tuy nhiên, từ trong sự sụp đổ đó Đảng ta rút ra nhiều bài học quý, đó chính
là mâu thuẫn, là bài học của quá trình trưởng thành. Nhìn toàn diện lại lịch sử, từ
sự sụp đổ của Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu, từ thành tựu của
công cuộc cải cách ở Trung Quốc, lý luận chủ nghĩa Mác-Lênin về xây dựng chủ
nghĩa xã hội đã được bổ sung và có những phát triển mới.
Cải tổ, đổi mới xây dựng chủ nghĩa xã hội là tất yếu khách quan. Bài học rút
ra là Đảng phải có bản lĩnh chính trị vững vàng, luôn luôn nắm vững bản chất cách
mạng và khoa học của chủ nghĩa Mác -Lênin và thực tiễn của đất nước để vận
dụng với tinh thần độc lập tự chủ, sáng tạo. Đảng lãnh đạo đổi mới phải giữ vững
định hướng xã hội chủ nghĩa, chăm lo xây dựng Đảng, nâng cao trình độ lãnh đạo
và sức chiến đấu của đảng. Đảng phải có mô hình chủ nghĩa xã hội và phương
hướng đúng, có bước đi và cách thực hiện thích hợp trong công cuộc đổi mới.
Đảng luôn mở rộng dân chủ trong Đảng và toàn xã hội; gắn bó chặt chẽ với nhân
dân trong quá trình đổi mới. Đảng luôn chống khuynh hướng cực đoan, nóng vội,
bảo thủ, trì trệ, tăng cường bảo vệ chính trị nội bộ, kiên quyết chống đa nguyên
2

Hai nguyên nhân là viết theo giáo trình quốc gia: Những nguyên lý cơ bản của CN M-LN.

13


chính trị, đa Đảng đối lập; chống “diễn biến hòa bình” của chủ nghĩa đế quốc và
các thế lực thù địch.
2. Đổi mới lý luận xây dựng chủ nghĩa xã hội từ năm 1991
Sau khi Liên Xô và chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu sụp đổ, các loại kẻ thù tập

trung chống phá chủ nghĩa Mác-Lênin. Chủ nghĩa cơ hội nhiều màu sắc cũng tìm
cách vào hùa với chủ nghĩa đế quốc xuyên tạc, vu cáo bôi nhọ lịch sử, tuyên truyền
chủ nghĩa Mác-Lênin là lỗi thời, lạc hậu, đồng nhất sự sụp đổ chủ nghĩa xã hội ở
Liên Xô, Đông Âu với sự sụp đổ chủ nghĩa Mác-Lênin, kích động nhằm làm giao
động tư tưởng, kêu gọi từ bỏ con đường xã hội chủ nghĩa.
Cần thấy rõ, kẻ thù đã chống phá chủ nghĩa Mác-Lênin ngay từ khi nó mới
ra đời, và ngày nay chúng vẫn tiếp tục chống phá cũng không có gì lạ. Điểm mới
cần nhận rõ là sự chống phá của chúng ngày nay quyết liệt và nguy hiểm hơn.
Chúng lợi dụng chủ nghĩa xã hội đang lâm vào thoái trào để cho là chủ nghĩa MácLênin đã lỗi thời, khoét sâu, thổi phồng những khuyết điểm, sai lầm của chủ nghĩa
xã hội để tiến công. Chúng dùng chiến lược “diễn biến hòa bình”, lợi dụng rêu rao
vấn đề “dân chủ”, “nhân quyền” để tổ chức các hoạt động gây rối chính trị, chia rẽ
khối đoàn kết dân tộc. Đây là một trong những nguy cơ của cách mạng nước ta.
Ngày nay, công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở các nước tiếp tục đổi mới
dành nhiều thắng lợi. Các Đảng cộng sản và xu hướng cách mạng tả khuynh trong
phong trào cách mạng thế giới đang tiếp tục bổ sung, phát triển phong phú lý luận
chủ nghĩa Mác-Lênin trong điều kiện mới, làm cho học thuyết này có thêm sức
sống mới, thực chất và năng động hơn, đi sâu vào thực tiễn cách mạng thế giới.
Bảo vệ, đổi mới và phát triển chủ nghĩa Mác-Lênin là yêu cầu khách quan,
bắt nguồn từ bản chất cách mạng và khoa học của học thuyết. Đảng cộng sản Việt
Nam với tinh thần độc lập tự chủ, vận dụng sáng tạo, bổ sung và làm phong phú lý
luận chủ nghĩa Mác-Lênin trong điều kiện cụ thể của nước mình.
Nguyễn Ái Quốc, người đầu tiên truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin và phong
trào công nhân và phong trào yêu nước Việt Nam đã dẫn đến sự ra đời của Đảng
Cộng sản Việt Nam. Vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin vào điều kiện cụ thể
14


của nước mình, Đảng Cộng sản Việt Nam đã lãnh đạo cuộc cách mạng Tháng Tám
năm 1945 thành công, thành lập Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, lãnh đạo
cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và can thiệp Mỹ thành công, lãnh đạo xây

dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và kháng chiến chống Mỹ cứu nước thắng lợi.
Ngày nay Đảng đang tiếp tục lãnh đạo công cuộc đổi mới giành những thắng lợi
quan trọng.
Trong giai đoạn hiện nay, chúng ta cần tập trung bảo vệ và phát triển những
vấn đề cơ bản, có vị trí trung tâm và quan trọng của chủ nghĩa Mác-Lênin. Đó là
học thuyết về hình thái kinh tế-xã hội, học thuyết về giá trị thặng dư, học thuyết về
sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân, lý luận về thời đại ngày nay và tiến trình
cách mạng thế giới. Những nội dung đó vừa có ý nghĩa quan trọng về tư tưởng, lý
luận, vừa định hướng chỉ đạo cách mạng nước ta. Đó cũng là những nội dung mà
chúng ta thường có nhận thức tư tưởng lệch lạc, dễ có sai lầm trong vận dụng và tổ
chức thực hiện.
Đảng ta đã tổng kết lý luận và thực tiễn của 20 năm đổi mới và đề ra mô
hình về về chủ nghĩa xã hội, nội dung, phương hướng cơ bản và cách thức thực
hiện con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Cương lĩnh xây dựng đất nước
trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội của Đảng (6–1991) được Đại hội XI
khẳng định lại và bổ sung, phát triển: “Đảng lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư
tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động, lấy tập
trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản”3.
Từ đó đến nay, Đảng ta đã đạt nhiều thành tựu trong việc nghiên cứu, tuyên
truyền và giáo dục chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Giáo dục lý luận
chính trị trong Đảng và trong xã hội được đẩy mạnh, mở rộng phạm vi và đối
tượng, có nhiều cố gắng đổi mới nội dung, phương pháp giáo dục những nội dung
cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin. Chương trình giáo dục chính trị được đưa vào hệ
thống giáo dục Đảng, các trường chính trị, trường đại học, cao đẳng và các trường
dạy nghề, trong hệ thống giáo dục quốc dân với trình độ khác nhau. Đội ngũ làm
công tác nghiên cứu, giảng dạy lý luận chính trị được củng cố, bổ sung, phát triển.
3

Cương lĩnh xây dựng đất nước…ĐH XI, Sđd. trg. 88

15


Tuy nhiên, trong việc vân dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin
chúng ta phải nắm vững bản chất từng nguyên lý, không nên giáo điều, trích dẫn
máy móc mà không rõ thực chất của nó. Phải luôn nghiên cứu, tổng kết, lấy thực
tiễn đất nước, xem xét kỹ bối cảnh quốc tế để phát triển lý luận, nêu cao tinh thần
độc lập sáng tạo, luôn đề phòng và khắc phục khuynh hướng giáo điều và xét lại,
kịp thời bổ sung và phát triển những vấn đề lý luận mới. Phải luôn đấu tranh chống
lại các luận điểm và thủ đoạn chống phá chủ nghĩa Mác-Lênin của các loại kẻ thù.
Mỗi cán bộ, đảng viên cần ra sức học tập, nâng cao trình độ lý luận chính trị,
nêu cao ý thức học tập, năng lực suy nghĩ độc lập sáng tạo, năng lực vận dụng vào
thực tiễn để bổ sung và phát triển chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh
trong điều kiện mới, đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Câu hỏi ôn tập bài 1
1. Phân tích quá trình ra đời và sự phát triển bền vững của chủ nghĩa MácLênin. Liên hệ so sánh với một số học thuyết khác mà Anh (Chị) đã biết.
2. Phân tích bản chất khoa học và cách của chủ nghĩa Mác-Lênin. Mỗi người
cần nhận thức và hoạt động thực tiễn như thế nào để phát huy bản chất đó ?
3. Vai trò của chủ nghĩa Mác-Lênin với cách mạng thế giới và cách mạng
Việt Nam. Liên hệ nhận thức và thực tiễn của mỗi người để phát huy vai trò đó.
4. Phân tích sự vận dụng và phát triển chủ nghĩa Mác-Lênin từ sau năm
1991 đến nay. Anh (Chị) rút ra kết luận gì về quá trình đó.

16


Bài 2
NHỮNG NGUYÊN LÝ VÀ QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA
DUY VẬT BIỆN CHỨNG
I. CHỦ NGHĨA DUY VẬT KHOA HỌC

1. Phương thức tồn tại của vật chất
1.1. Bản chất của thế giới
Quan điểm duy tâm cho rằng bản chất thế giới là ý thức, ý thức là cái có
trước, vật chất là cái có sau, ý thức quy định vật chất.
Quan điểm duy vật khẳng định bản chất của thế giới là vật chất. Vật chất có
trước, ý thức là có sau, vật chất quyết định ý thức, còn ý thức chỉ là sự phản ánh
một phần thế giới vật chất vào đầu óc con người.
Vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức và biểu hiện ra qua các dạng
cụ thể của nó. V.I. Lênin định nghĩa: “Vật chất là một phạm trù triết học, dùng để
chỉ thực tại khách quan, được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm
giác của chúng ta chép lại, chụp lại phản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm
giác”3.
Là một phạm trù triết học, vật chất thể hiện sự tồn tại qua các dạng cụ thể,
nhưng không đồng nhất vật chất với các dạng tồn tại cụ thể của nó mà ta thường
gọi là vật thể. Vật thể là những cái có hạn, có sinh ra và mất đi để chuyển hóa từ
dạng này sang dạng khác. Còn vật chất là vô cùng, vô tận.
Thuộc tính chung nhất của vật chất là thuộc tính tồn tại khách quan, tức là
thuộc tính tồn tại ngoài ý thức, độc lập, không phụ thuộc vào ý thức, không lệ
thuộc vào cảm giác, dù con người có nhận thức được nó hay không. Vật chất
không phải tồn tại trừu tượng mà tồn tại qua các sự vật cụ thể, được cảm giác con
người ghi lại, sao chụp lại. Điều đó chứng tỏ con người có thể nhận thức được thế
giới.
Ý nghĩa: Định nghĩa vật chất của Lênin đã giải quyết được vấn đề cơ bản của
triết học theo lập trường duy vật biện chứng, mở đường cho các ngành khoa học cụ
17


thể đi sâu nghiên cứu thế giới, tìm thêm những dạng mới của vật chất, đem lại
niềm tin cho con người trong việc nhận thức thế giới và cải tạo thế giới.
1.2. Phương thức tồn tại của vật chất

“Vận động là phương thức tồn tại của vật chất, bao gồm tất cả mọi sự thay
đổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư
duy”
Vận động là một phương thức tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu
của vật chất, nên thông qua vận động mà vật chất biểu hiện ra các dạng cụ thể của
mình. Sự vận động của vật chất là vĩnh viễn.
Nguồn gốc vận động của vật chất là sự vận động tự thân, do mâu thuẫn bên
trong bản thân sự vật quyết định, do tác động qua lại giữa các yếu tố trong cùng
một sự vật hay giữa các sự vật với nhau.
Ph.Ăng-ghen đã chia vận động thành 5 hình thức cơ bản là vận động cơ học,
lý học, hóa học, sinh học và vận động xã hội.
(Đọc thêm: Vận động cơ giới, là sự dịch chuyển vị trí của các vật thể trong
không gian.
Vận động vật lý, là sự vận động của các phân tử, điện tử, các hạt cơ bản, các
quá trình nhiệt, điện...
Vận động hoá học, là sự biến đổi các chất vô cơ, hữu cơ trong các quá trình hoá
hợp, phân giải các chất.
Vận động sinh học, là sự biến đổi của các cơ thể sống theo môi trường, biến
thái cấu trúc gen v.v...
Vận động xã hội, là sự biến đổi trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hoá,
xã hội, v.v của đời sống xã hội, của các hình thái kinh tế - xã hội).
Các hình thức vận động đó khác nhau về chất. Không được quy gộp hay
đánh đồng các hình thức vận động hoặc quy hình thức vận động này vào hình thức
vận động khác trong quá trình nhận thức. Các hình thức vận động có mối liên hệ
phát sinh, hình thức vận động cao ra đời từ hình thức vận động thấp. Các hình thức
vận động có chuyển hóa cho nhau và chúng luôn được bảo toàn. Sự vận động xã
18


hội là hình thức vận động cao nhất, vì nó là sự vận động các chế độ xã hội thông

qua con người. Vận động xã hội bao hàm mọi hình thức vận động khác.
Vận động là tuyệt đối, đứng im là tương đối là một trong những nguyên lý
cơ bản của phép biện chứng duy vật. Vận động là tuyệt đối vì vận động là phương
thức tồn tại của vật chất, là thuộc tính cố hữu của vật chất. Không ở đâu, không lúc
nào có vật chất mà lại không có sự vận động.
Đứng im, cân bằng là một hiện tượng tương đối, là một trạng thái đặc biệt
của vận động - vận động trong cân bằng, vận động chưa làm thay đổi về chất, về vị
trí, hình dáng, kết cấu của sự vật.
- Đứng im, cân bằng chỉ xảy ra với một hình thức vận động, chứ không phải
với mọi hình thức vận động. (VD: con tàu đứng im là về hình thức vận động cơ
học, còn các hình thức vận động vật lý, cơ học vẫn diễn ra trong bản thân nó).
- Đứng im là tương đối, tạm thời trong một thời gian nhất định, chỉ xét trong
một hay một số quan hệ nhất định, ngay trong sự đứng im vẫn diễn ra những quá
trình biến đổi nhất định. (VD: con tàu đứng im là trong quan hệ với bến cảng, còn
so với mặt trời thì nó vận động theo sự vận động của quả đất).
Không có đứng im tương đối thì không thể có những sự vật cụ thể, xác định
và con người không thể nhận thức được bất cứ cái gì.
1.3. Không gian và thời gian
Không gian là các hình thức tồn tại của các dạng cụ thể của vật chất. Đó là
sự tồn tại ở một ví trí nhất định, có một quảng tính nhất định (chiều cao, chiều
rộng, chiều dài) và tồn tại trong mối tương quan nhất định với các vật thể khác
(trước hay sau, bên phải hay bên trái, bên trên hay bên dưới v.v).
Thời gian là hình thức tồn tại của vật chất, là độ dài diễn biến của các quá
trình, sự kế tiếp nhau trong vận động phát triển.
Không gian, thời gian là hình thức tồn tại của vật chất, là thuộc tính cố hữu
của vật chất nên nó gắn liền với vật chất vận động. Vật chất vận động là vận động
trong không gian và thời gian. Ph. Ăng-ghen nói: “Các hình thức tồn tại cơ bản của
19

vật chất là không gian và thời gian. Và vật chất tồn tại ngoài thời gian cũng hoàn
toàn vô lý như tồn tại ngoài không gian”5.
Không gian và thời gian là thuộc tính vốn có của vật chất, gắn liền với vật
chất vận động. Vật chất tồn tại khách quan, nên không gian, thời gian cũng tồn tại
khách quan và có tính khách quan.
Vật chất là vô tận, vô hạn nên không gian, thời gian gắn liền với vật chất
cũng là vô tận, vô hạn. Tính vô tận của không gian được xác định từ sự có hạn của
các sự vật riêng lẻ. Tính vô hạn của thời gian được xác định từ sự có hạn của các
quá trình riêng lẻ.
Không gian xã hội là hoạt động sống của con người trong các chế độ xã hội.
Thời gian xã hội là thước đo về sự biến đổi của các quá trình xã hội. Nó có đặc
điểm là các xã hội trải qua không đều vì tùy thuộc vào tính chất tiến bộ hay lạc hậu
của chế độ xã hội.
Lý luận trên cho ta ý nghĩa là muốn nhận thức đúng đắn sự vật, hiện tượng
nhất thiết phải có quan điểm lịch sử cụ thể, xem xét nó trong không gian, thời gian
nhất định. Tức là khi xem xét, đánh giá một sự vật, hiện tượng, một vấn đề nào đó
phải xem nó tại địa điểm, tại thời gian cụ thể, gắn với những điều kiện, hoàn cảnh
khách quan mà nó đã ra đời, tồn tại và phát triển. Nếu không có quan điểm lịch sử
cụ thể ta sẽ xem xét, đánh giá không đúng về sự vật, hiện tượng.
1.4. Tính thống nhất của thế giới
Ph. Ăng-ghen viết: “Tính thống nhất chân chính của thế giới là ở tính vật
chất của nó”6. Biểu hiện sự thống nhất đó là, chỉ có một thế giới duy nhất là thế
giới vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức. Thế giới vật chất là vô tận.
Trong thế giới đó không có gì khác ngoài quá trình vật chất vận động, chuyển hóa
lẫn nhau. Tất cả đều là vật chất, đều là nguyên nhân và là kết quả của nhau.
Mỗi lĩnh vực của thế giới tự nhiên hay xã hội đều là những dạng cụ thể của
vật chất. Dù hình thức vật chất có khác nhau thì chúng đều có nguồn gốc, quan hệ
kết cấu và đều chịu chi phối bởi những quy luật khách quan của thế giới vật chất.

20

Ý nghĩa: Sự thống nhất của thế giới ở tính vật chất không chỉ thể hiện trong
tự nhiên mà cả trong xã hội. Vì vậy, trong hoạt động nhận thức và thực tiễn, mỗi
người phải xuất phát từ hiện thực khách quan, lấy đó làm cơ sở, tiền đề và điều
kiện cho hoạt động của mình. Trước khi rút ra kết luận cần thiết về một sự vật,
hiện tượng nào đó thì phải từ bản thân sự vật mà phân tích, xem xét, không được
chủ quan, tùy tiện.
2. Nguồn gốc và bản chất của ý thức
2.1. Nguồn gốc của ý thức
Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Nói cách khác ý thức
là hình ảnh của thế giới khách quan được chuyển vào đầu óc con người và cải biến
đi. Tuy xuất phát từ thế giới khách quan, nhưng do tâm sinh lý, mục đích, yêu cầu
và điều kiện hoàn cảnh chủ quan của con người phản ánh nên cùng một đối tượng
nhưng kết quả phản ánh có thể khác nhau.
Ý thức ra đời từ hai nguồn gốc.
- Nguồn gốc tự nhiên của ý thức là phải có bộ óc người và phải có thế giới
khách quan. Do quá trình vận động, phát triển lâu dài của giới tự nhiên làm xuất
hiện con người với bộ não phát triển cao, từ đó ra đời ý thức. Ý thức là thuộc tính
của vật chất, nhưng không phải là thuộc tính của mọi dạng vật chất, mà chỉ là
thuộc tính của một dạng vật chất đặc biệt, được tổ chức cao là bộ óc con người.
Mặt khác phải có thế giới khách quan (tự nhiên, xã hội) tồn tại bên ngoài con
người, là đối tượng của ý thức. Không có thế giới khách quan thì không có gì để ý
thức phản ánh. Nguồn gốc tự nhiên của ý thức là sự tương tác giữa thế giới khách
quan và bộ óc con người.
- Nguồn gốc xã hội của ý thức là do lao động và ngôn ngữ.
Lao động làm thay đổi cấu trúc cơ thể, phát triển khí quan, phát triển bộ não,
v.v… của con người.
Nhờ có lao động, mà những thuộc tính, những kết cấu, những quy luật vận
động của tự nhiên tác động vào bộ óc người, hình thành dần những tri thức và ý

thức.
21


Do lao động mà ngôn ngữ ra đời vì trong lao động mà con người cần trao
đổi, quan hệ, liên hệ với nhau. Ngôn ngữ không chỉ trao đổi thông tin, tình cảm mà
còn là công cụ của tư duy, diễn đạt hiểu biết của con người, trở thành tín hiệu vật
chất của ý thức.
Trong hai nguồn gốc trên của ý thức thì nguồn gốc xã hội có ý nghĩa quyết
định sự ra đời của ý thức. Nguồn gốc trực tiếp cho sự ra đời của ý thức là thực tiễn
hoạt động sản xuất, hoạt động xã hội, thực nghiệm khoa học.
2.2. Bản chất của ý thức
Bản chất của ý thức là sự phản ánh thế giới khách quan vào bộ óc con người.
Điều đó xuất phát từ lý luận phản ánh và đặc trưng các dạng phản ánh. Phản ánh là
thuộc tính của mọi dạng vật chất thông qua những liên hệ, quan hệ, tác động qua
lại giữa các sự vật, hiện tượng.
Đặc trưng của phản ánh dạng vô cơ có tính chất cơ, lý, hóa là thụ động, giản
đơn, không có sự lựa chọn. Phản ánh dạng động vật có hệ thần kinh thông qua hệ
thống phản xạ. Phản xạ không điều kiện là phản xạ bản năng với môi trường, tự
phát, không thông qua rèn luyện. Phản xạ có điều kiện là phản xạ được hình thành
thông qua rèn luyện. Phản ảnh dạng động vật cấp cao là dạng phản ánh có yếu tố
tâm lý vui buồn, lo sợ…trong các mối quan hệ. Tất cả những dạng phản ánh trên,
tuy mức độ, trình độ có sự khác nhau, đều là phản ánh của các dạng vật chất.
Phản ánh của bộ óc người với hiện thực khách quan là sự phản ánh đặc biệt
của ý thức. Nó thể hiện:
Một là, phản ánh có quy trình theo trình tự trao đổi thông tin giữa chủ thể và
đối tượng, có chọn lọc và định hướng, mô hình hóa đối tượng tư duy, hiện thực hoá
đối tượng qua hoạt động thực tiễn.
Hai là, phản ánh mang tính chủ động, tích cực, sáng tạo, không phản ánh y
nguyên như chụp, chép, mà có chọn lọc theo mục đích, yêu cầu lợi ích của con

người, có dự báo những khía cạnh mới, thuộc tính mới. Phản ánh này có sự kết hợp
cả cảm giác lẫn tư duy, cả trực tiếp lẫn gián tiếp, cả hiện tại lẫn quá khứ và tương
lai, phản ánh vừa có tính cụ thể hóa, vừa có tính khái quát hóa.
22


Với những đặc trưng trên về sự phản ánh, ý thức không những có khả năng
phản ánh đúng hiện thực, đúng bản chất sự vật, mà còn có khả năng vạch ra những
quy luật vận động phát triển và có thể dự báo được tương lai của hiện thực.
2.3. Quan hệ giữa vật chất và ý thức
Triết học Mác-Lênin khẳng định vật chất quyết định ý thức và ý thức có tác
động trở lại vật chất. Ý thức dù có năng động đến đâu, dù có vai trò to lớn đến đâu,
xét đến cùng bao giờ nó cũng bị yếu tố vật chất quyết định.
Vật chất quyết định ý thức: Vật chất là tiền đề, là cơ sở và nguồn gốc cho sự
ra đời, tồn tại và phát triển của ý thức. Điều kiện vật chất như thế nào thì ý thức
như thế đó. Khi cơ sở vật chất, điều kiện vật chất thay đổi thì ý thức cũng thay đổi
theo. Vật chất quyết định ý thức là quyết định cả nội dung, bản chất và khuynh
hướng vận động phát triển của ý thức. Cơ sở và điều kiện vật chất là thực tiễn, là
nơi hình thành công cụ và phương tiện kiểm nghiệm nhận thức thế giới của con
người đúng hay sai.
Ý thức tác động trở lại vật chất: Ý thức do vật chất sinh ra và quyết định
nhưng ý thức có tác động to lớn đối với vật chất qua hoạt động thực tiễn của con
người:
Ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào con người, giúp con người hiểu
được bản chất, quy luật vận động phát triển của sự vật hiện tượng để hình thành
phương hướng, mục tiêu và những phương pháp, cách thức thực hiện phương
hướng, mục tiêu đó.
Ý thức làm cho con người hoạt động đúng hay sai, hiệu quả hay không.
Nhờ có ý thức, con người biết lựa chọn những khả năng phù hợp thúc đẩy sự
vật phát triển nhanh hơn.

Ý thức, tinh thần có vai trò quyết định đối với hoạt động thực tiễn chỉ đúng
trong một giới hạn hẹp, ở một trạng thái, một tình huống, một thời điểm nhất định.
Hơn nữa, yếu tố ý thức, tinh thần đó không thể vượt ra khỏi hoàn cảnh khách quan
quy định, không thay thế được yếu tố vật chất khách quan. Nó chỉ là sự phát hiện
và sử dụng có hiệu quả yếu tố vật chất.
23


Ý nghĩa của quan hệ giữa vật chất và ý thức là, nhận thức của con người phải
luôn luôn xuất phát thực tiễn, tôn trọng quy luật khách quan. Mọi sự chủ quan, nôn
nóng, lấy ý kiến của mình làm căn cứ cho lý luận dễ dẫn đến sai lầm và thất bại
trong thực tiễn. Bài học mà Đảng ta nêu ra là mọi đường lối, chủ trương của Đảng
phải xuất phát từ thực tế, tôn trọng quy luật khách quan.
Trong bỗi dưỡng, phát huy nhân tố con người, phải chú trọng nâng cao đời
sống vật chất, đồng thời phải chú ý nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần. Đảng ta
chủ trương “phát triển kinh tế là trung tâm” 4, “làm cho văn hoá gắn kết chặt chẽ và
thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức
mạnh nội sinh quan trọng của phát triển” 5. “Kết hợp chặt chẽ giữa tăng trưởng kinh
tế với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; bảo đảm an sinh xã hội, chăm lo đời
sống vật chất và tinh thần của nhân dân” 6, không ngừng bồi dưỡng nâng cao trình
độ, văn hóa, khoa học-kỹ thuật, khơi dậy lòng yêu nước, phát huy đầy đủ tính năng
động, ý chí sáng tạo của con người trong việc nhận thức, cải tạo và phát triển xã
hội.
II. NHỮNG NGUYÊN LÝ VÀ QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN
CHỨNG DUY VẬT
1. Những nguyên lý tổng quát
Chúng ta chỉ nghiên cứu một số nguyên lý tổng quát của phép biện chứng
duy vật của triết học Mác- Lênin.
1.1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
Thế giới có vô vàn các sự vật, hiện tượng nhưng chúng thống nhất với nhau

ở tính vật chất nên chúng luôn có mối liên hệ lẫn nhau.
Mối liên hệ chỉ sự quy định, sự tác động qua lại, sự chuyển hóa lẫn nhau
giữa các sự vật, hiện tượng hay giữa các mặt, các yếu tố của mỗi sự vật, hiện
tượng.

4
5
6

Văn kiện đại hội …XI, Sđd. trg. 73.
Văn kiện đại hội …XI, Sđd. Trg.74.
Văn kiện đại hội …XI, Sđd. trg. 181

24


Mối liên hệ phổ biến: chỉ tính phổ biến của các mối liên hệ tồn tại ở nhiều sự
vật, hiện tượng.
Các mối liên hệ đó có tính khách quan vì chúng là cái vốn có của các sự vật,
hiện tượng; các mối liên hệ tồn tại độc lập không phụ thuộc vào ý chí của con
người.
Các mối liên hệ có tính phổ biến vì giữa các yếu tố, bộ phận cấu thành sự
vật, hiện tượng có liên hệ với nhau; giữa các quá trình trong sự vận động phát triển
của thế giới cũng liên hệ với nhau. Trong tự nhiên, xã hội và trong tư duy, các sự
vật, hiện tượng cũng có liên hệ, tác động qua lại lẫn nhau.
Mối liên hệ có tính đa dạng, phong phú. Có mối liên hệ bên trong là mối liên
hệ giữa các mặt, các yếu tố trong một sự vật hay một hệ thống. Có mối liên hệ bên
ngoài là mối liên hệ giữa vật này với vật kia, hệ thống này với hệ thống kia. Có
mối liên hệ chung, lại có mối liên hệ riêng biệt. Có mối liên hệ trực tiếp không
thông qua khâu trung gian lại có mối liên hệ gián tiếp, thông qua khâu trung gian.

Có mối liên hệ tất nhiên và mối liên hệ ngẫu nhiên, mối liên hệ cơ bản và mối liên
hệ không cơ bản…
Ý nghĩa: Lý luận trên là cơ sở lý luận cho quan điểm toàn diện. Nghĩa là khi
nghiên cứu sự vật, hiện tượng thì phải xem xét các mặt, các mối liên hệ bản chất,
bên trong của nó; phải biết đâu là mối liên hệ cơ bản, chủ yếu thì mới nắm được
bản chất sự vật, hiện tượng. Không nên xem xét qua loa một vài mối liên hệ đã vội
đánh giá sự vật một cách chủ quan. Không nên đánh giá các mối liên hệ là như
nhau. Không nên dựa vào một vài mối liên hệ không cơ bản, không chủ yếu để
biện minh một cách chủ quan theo ý mình.
1.2. Nguyên lý về sự phát triển
Mọi sự vật hiện tượng luôn luôn vận động và phát triển không ngừng. Phát
triển là khuynh hướng chung của thế giới.
Vận động và phát triển không đồng nghĩa với nhau. Vận động có thể diễn ra
theo nhiều khuynh hướng khác nhau như khuynh hướng đi lên từ thấp đến cao, từ

25