SKKN kinh nghiệm về phương pháp giải bài tập phần di truyền quần thể để khắc sâu nội dung lí thuyết

S

I

D C

LÀO CAI

TRƢỜNG THPT SỐ 1 BẢO YÊN
------------------------------

VỀ P ƢƠ
U

P ÁP

Ả

T PP

TRU Ề

T Ể ĐỂ KHẮC SÂU NỘI DUNG LÍ THUYẾT

Giáo viên:

Nguyễn Thị Cương

Tổ chuyên môn: Hóa - sinh

Bảo Yên 2013 - 2014

Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

PH N I: MỞ Đ U
I. Lí do chọn đề tài
Di truyền học quần thể, một nội dung chủ yếu của di truyền học hiện đại,
đã được đưa vào giảng dạy tại chương trình trung học phổ thông. Những nội
dung này có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp học sinh tiếp cận một số khái
niệm cơ ản về chọn giống và tiến hóa. Các đề thi đại học, cao đẳng gần đây, đề
thi học sinh giỏi môn Sinh học đều có nội dung liên quan tới phần Di truyền học
quần thể. Vì vậy, việc xây dựng một số công thức liên quan tới bài tập ở nội
dung này có ý nghĩa thiết thực trong việc rèn luyện tư duy lôgic và kỹ năng phân
tích đánh giá vấn đề của học sinh. Sách giáo khoa, sách bài tập Sinh học thuộc
chương trình HP đã đưa ra nhiều công thức giúp học sinh giải quyết các bài
tập thuộc phần di truyền quần thể. Mặt khác, một số công thức phần di truyền
quần thể tuy đã được giới thiệu nhưng không được sử dụng có hiệu quả để khắc
sâu kiến thức lý thuyết cho học sinh. Chính vì vậy, trong quá trình dạy học, tôi
đã sử dụng các công thức đã có sẵn để giải các bài tập nâng cao điển hình nhằm
minh họa cho công thức và đặc biệt khắc sâu nội dung lý thuyết.

ột số kinh

nghiệm đó được trình bày trong đề tài “Kinh nghiệm về phương pháp gi i bài
tập ph n di truyền qu n thể để khắc sâu nội dung lí thuyết“
II. Mục đích và ý nghĩa của đề tài
- Giúp học sinh nắm vững và nâng cao kiến thức, nâng cao kĩ năng giải bài
tập di tuyền học quần thể từ đó khắc sâu, mở rộng nội dung lí thuyết phần di
truyền học quần thể.
- Rèn luyện tư duy lôgic và kỹ năng phân tích đánh giá vấn đề của học sinh

III. Nhiệm vụ nghiên cứu
-

ưa ra một số ví dụ minh họa cách sử dụng công thức đã iết để khắc

sâu kiến thức lý thuyết phần di truyền liên kết giới tính.
1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

-

ưa ra ài tập áp dụng cách sử dụng công thức đã iết để mở rộng lí

thuyết về trạng thái cân bằng của quần thể.
V. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
* ối tượng nghiên cứu
- Học sinh trường THPT Số 1 Bảo Yên, tỉnh Lào Cai
* Phạm vi nghiên cứu
- Nghiên cứu chương trình sinh học ôn thi đại học và bồi dưỡng học sinh
giỏi phần: di truyền học .
V. Phƣơng pháp nghiên cứu
* Phương pháp nghiên cứu lí thuyết:
- ọc tài liệu lí thuyết liên quan đến việc thực hiện nhiệm vụ của đề tài.
- Phân tích kế hoạch giảng dạy, mục tiêu, nội dung trọng tâm của từng
chương, từng ài để xây dựng câu hỏi cho phù hợp.
* Phương pháp thực nghiệm sư phạm:
- Thực nghiệm một số đề kiểm tra để xác định tính khả thi và hiệu quả của

đề kiểm tra

1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

PH N II: NỘI DUNG
C ƢƠ

1. CƠ SỞ LÍ LU N CỦA ĐỀ TÀI

. Các đặc trƣng di truyền của quần thể.
- Tần số alen - Tần số của một alen nào đó được tính bằng tỉ lệ Giữa số lượng
alen đó trên tổng số alen của các loại alen khác nhau cảu gen đó trong quần thể
tại một thời điểm xác định.
- Tần số kiểu gen - Tần số của một loại kiểu gen nào đó trong quần thể được
tính bằng tỉ lệ số cá thể có kiểu gen đó trên tổng số cá thể trong quần thể.
II. Cấu trúc di truyền của quần thể ngẫu phối
1. Quần thể ngẫu phối
- Quần thể được gọi là ngẫu phối khi các cá thể trong quần thể lựa chọn bạn tình
để giao phối một cách hoàn toàn ngẫu nhiên
2. Trạng thái cân bằng di truyền của quần thể
* Một quần thể được gọi là đang ở trạng thái cân bằng di truyền khi tỉ lệ các kiểu
gen ( thành phần kiểu gen ) của quần thể tuân theo công thức sau:
P2 + 2pq + q2 = 1


ịnh luật hacđi van ec

* Nội dung : trong 1 quần thể lớn , ngẫu phối ,nếu không có các yếu tố làm thay
đổi tần số alen thì thành phần kiểu gen của quần thể sẽ duy trì không đổi từ thế
hệ này sang thế hệ khác theo công thức :
P2 + 2pq +q2 =1
* Điều kiện nghiệm đúng:
- Quần thể phải có kích thước lớn
- Các cá thể trong quần thể phải có sức sống và khả năng sinh sản như nhau(
không có chọn lọc tự nhiên )
- Không xảy ra đột biến ,nếu có thì tần số đột biến thuận bằng tần số đột biến
nghịch
- Không có sự di - nhập gen.

1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

III. Sự cân bằng của quần thể với những gen nằm trên nhiễm sắc thể giới tính.
Xét một gen có 2 alen là A và a nằm trên nhiễm sắc thể giới tính X (Y
không mang gen tương ứng), con đực là XY, con cái là XX thì trong quần thể sẽ
hình thành 5 kiểu gen là:XAXA, XAXa, XaXa, XAY, XaY.
Gọi p là tần số alen A, q là tần số alen a.
NST X phân bố không đồng đều: 2/3 ở cơ thể ♀, 1/3 ở cơ thể ♂.Cho
nên, các alen tương ứng trong quần thể cũng phân ố không đồng đều ở cơ thể
đực và cái.
+ Cơ thể ♀: XAXA, XAXa, XaXa với tần số alen tương ứng là p2, 2pq, q2.
+ Cơ thể ♂: XAY, XaY có tần số tương ứng là p,q.
+ Tần số alen A ở cá thể ♀: p2 + pq; Tần số alen a ở cá thể ♀: pq + q2
+ Tần số alen A ở cá thể ♂: p; Tần số alen a ở cá thể ♂: q
Tần số chung của alen trong quần thể ở cả giới cái và đực là:

pA =

1
2
pA♂ + pA♀ =
3
3

(p♂ + 2p♀)/3 => qa = 1 - pA

+ Nếu giá trị pA♂ = pA♀ => thì quần thể đạt trạng thái cân bằng hoặc cân
bằng sau một thế hệ ngẫu phối.
+ Nếu pA♂ ╪ pA♀ => thì quần thể sẽ không đạt trạng thái cân bằng ngay ở
thế hệ thứ nhất, thứ hai mà phải qua nhiều thế hệ ngẫu phối mới đạt trạng thái
cân bằng.
Lưu ý: Giá trị chung pA trên NST giới tính không thay đổi nếu thỏa mãn các
điều kiện nghiệm đúng của định luật Hardy – Weinberg. Tuy nhiên, tần số alen
ở mỗi giới bị dao động qua các thể hệ và sự giao động này diễn ra theo quy luật:
p'♂,q'♂ (con) = p,q (mẹ).
p'♀,q'♀ (con) =

1
2

(p♂ + p♀),

1

1
2

(q♂ + q♀),


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

C ƢƠ

2:

ẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

I. Sử dụng công thức tính tần số tƣơng đối alen và thành phần kiểu gen
trƣờng hợp tần số tƣơng đối của alen giống nhau ở 2 giới để củng cố, khắc
sâu kiến thức lý thuyết phần di truyền liên kết với giới tính
- Khi giảng dạy phần Di truyền liên kết với giới tính chúng ta thường gặp câu
hỏi “Nói ệnh mù màu và ệnh máu khó đông là ệnh của nam giới có đúng
không? ại sao?”.
Sinh học 12 nâng cao (sách giáo viên) hướng dẫn trả lời:
“ Sai, vì ệnh mù màu và ệnh máu khó đông không chỉ iểu hiện ở nam giới
mà còn iểu hiện ở nữ giới nhưng hiếm hơn”
rả lời này không hoàn toàn thỏa mãn câu hỏi nêu ra. ì:
- Chưa chứng minh (lý giải) được vì sao ệnh mù màu ở nữ hiếm hơn ở nam ?
- ại sao lại tồn tại quan niệm ệnh mù màu và ệnh máu khó đông là ệnh của
nam giới ?
ể làm rõ câu hỏi này tôi đã sử dụng kiến thức về sự cân bằng gen nằm
trên NST giới tính X ở đoạn không tương đồng với Y.
rường hợp gen nằm trên NST X, trong quần thể giao phối có các kiểu
gen:
♀: Có 3 kiểu gen: XAXA; XAXa ; XaXa

♂: Có 2 kiểu gen: XAY; XaY.
Cấu trúc di truyền ở giới cái: DXAXA+H XAXa +R XaXa = 1.
Cấu trúc di truyền của giới đực có dạng: R XAY+S XaY
Nếu tần số tương đối của 2 giới giống nhau thì ngay ở thế hệ ngẫu phối đầu tiên
cấu trúc di truyền của quần thể có dạng:
Giới cái: p2 XAXA+2pq XAXa +q2 XaXa = 1
Giới đực: p XAY+q XaY
Cấu trúc này không thay đổi ở các thế hệ kế tiếp trong trường hợp không có áp
lực chọn lọc, đột biến, di nhập gen ...
Với nội dung kiến thức này, tôi sử dụng 2 bài tập sau để làm rõ câu hỏi .
1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

Bài tập 1: Một quần thể người gồm 20000 người, có 4 nữ bị máu khó đông. Hãy
xác định số nam bị máu khó đông. Biết quần thể này ở trạng thái cân bằng, gen
gây bệnh là gen lặn nằm trên NST giới tính X ở đoạn không tương đồng (tỷ lệ
nam nữ 1:1).
Bài giải:
Bệnh máu khó đông do gen lặn nằm trên NST giới tính X quy định. Quy
ước XA quy định kiểu hình ình thường, Xa quy định kiểu hình máu khó đông.
Tỷ lệ nam : nữ ở người xấp xỉ 1:1, tính theo lý thuyết số nữ trong quần thể này
là 10 000 người, số nam 10 000 người.
Vì quần thể ở trạng thái cân bằng, tần số tương đố các alen ở giới đực và
giới cái giống nhau nên cấu trúc di truyền của giới nữ có dạng:
p2 XAXA+2pq XAXa +q2 XaXa = 1.
Tỷ lệ nữ giới bị bệnh trong quần thể là:
2

a a

=

q = 0,02; p = 0,98.

ần số tương đối các alen ở giới nam là: q = 0,02; p = 0,98

tỷ lệ kiểu gen XaY

tỷ lệ kiểu hình máu khó đông ở nam giới = 0,02

số nam giới ị ệnh

= 0,02

máu khó đông trong quần thể là: 0,02. 10000 = 200 (người)
Ý nghĩa của bài tập:
Bài tập cho thấy số nam ị ệnh lớn gấp 50 lần số nữ ị ệnh. Bệnh máu khó
đông có ở cả nam và nữ.
Qua ài tập, học sinh có thể rút ra kết luận:
- Bệnh máu khó đông xuất hiện ở cả nam và nữ.
- ỷ lệ xuất hiện ệnh máu khó đông ở nam cao hơn tỷ lệ xuất hiện ệnh ở nữ
- ỷ lệ phân li kiểu hình không đồng đều ở 2 giới
- Nói ệnh máu khó đông là ệnh của đàn ông là không đúng.
- Nói ệnh máu khó đông là ệnh của đàn ông vì trong quần thể dể gặp đàn ông
ị ệnh này do số lượng đàn ông ị ệnh nhiều hơn so với số nữ ị ệnh nhiều
lần.
1

Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

ài tập 2. ( ề thi limpic môn Sinh học)
Chọn 1 câu trả lời đúng nhất trong các phương án A,B,C,D
Trong một hòn đảo biệt lập có 5800 người sống, trong đó có 2800 nam giới.
Trong số này có 196 nam bị mù màu xanh đỏ. Kiểu mù màu này do 1 alen lặn m
nằm trên NST giới tính X. Kiểu mù màu này không ảnh hưởng đến sự thích nghi
của cá thể. Khả năng có ít nhất 1 phụ nữ của hòn đảo này bị mù màu xanh đỏ là
bao nhiêu?
A. 1 – 0,99513000

B. 0,073000

C. (0,07 x 5800)3000

D. 3000 x 0,0056 x 0,99442999

Bài giải:
ì đây là đảo biệt lập nên cấu trúc di truyền của quần thể này đang ở trạng thái
cân bằng. XM là gen quy kiểu hình ình thường, Xm là gen quy định bệnh mù
màu đỏ lục, cấu trúc di truyền quần thể này có dạng:
Giới cái: p2 XMXM+2pq XMXm +q2 XmXm = 1
Giới đực: p XMY+q XmY
+ Nam mù màu có kiểu gen XmY chiếm tỷ lệ

q = 0,07

XaXa = 0,0049

Xác suất để 1

Xác suất để 1 người nữ ị ệnh là 0,0049

q2

người nữ không ị ệnh là 1 – 0,0049 = 0,9951.
Số lượng nữ trên đảo là 5800-2800=3000
Xác suất để cả 3000 người nữ không ị ệnh là (0,9951)3000.
ì iến cố có ít nhất 1 người nữ ị ệnh là iến cố đối của iến cố cả 3000
người nữ đều không ị ệnh
1 – 0,99513000

Xác suất để có ít nhất 1 người nữ ị ệnh là:

áp án đúng: A

Ý nghĩa của bài tập:
Xác suất nữ bị bệnh là 0,0049 nhỏ hơn so với xác suất nam giới bị bệnh là 0,07
Bài tập này cho thấy trong trường hợp tính trạng do gen lặn nằm trên NST giới
tính X quy định, xác suất gặp nữ bị bệnh ít hơn rất nhiều so với nam giới, tỷ lệ
phân li kiểu hình không đồng đều ở 2 giới.
1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

Kết luận:
Sử dụng 2 bài tập trên chúng ta có thể củng cố 2 nội dung kiến thức quan trọng
của phần di truyền liên kết với giới tính:

- rong trường hợp gen nằm trên X không có alen tương ứng trên Y tỷ lệ phân li
kiểu hình khác nhau ở giới đực và giới cái,
- Tỷ lệ xuất hiện kiểu hình lặn ở giới đực cao hơn tỷ lệ xuất hiện kiểu hình lặn ở
giới cái.
II. Sử dụng công thức tính tần số tƣơng đối alen và thành phần kiểu gen
trƣờng hợp tần số tƣơng đối các alen ở 2 giới khác nhau để khắc sâu kiến
thức lý thuyết về trạng thái cân bằng của quần thể.
iả sử tần số tương đối của các alen ở thế hệ xuất phát như sau:
♀: p(A) = pi; q(a) = qi
♂: p(A) = pj; q(a) = qj
Ta có:
pj XA

qjXa

Y

pi XA

pi pj XA XA

pi qj XA Xa

pi XA Y

qiXa

pj qi XA Xa

qi qjXa Xa

qiXa Y

Cấu trúc di truyền :
♀: pi pj XA XA +[ pi qj+ pj qi] XA Xa + qi qjXa Xa
♂: pi XA Y + qiXa Y
Tần số tương đối của các alen ở thế hệ thứ nhất, thuộc 2 giới như sau:
♀: p’1 = (pi+pj); q1’ = (qi+qj)
♂: p1” = pi; q1” = qi.
Nhận xét: Qua mỗi thế hệ ngẫu phối tần số tương đối của các alen ở giới đực
chính là tần số tương đối các alen của giới cái ở thế hệ trước đó, tần số tương đối
của các alen ở giới cái bằng

tổng tần số tương đối các alen của giới đực và

giới cái ở thế hệ trước đó.
1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

p'♂,q'♂ (con) = p,q (mẹ).
p'♀,q'♀ (con) =

1
2

(p♂ + p♀),

1

2

(q♂ + q♀),

- Quần thể tiến tới trạng thái cân bằng di truyền khi tần số tương đối các alen ở
hai giới tiến tới bằng nhau và bằng tần số alen chung, hay sự chênh lệch tần số
alen giữa hai giới tiến tới 0.
Ta có:
thế hệ xuất phát: p♀ - p♂ = pi - pj
q♀ - q♂ = qi - qj
thế hệ thứ nhất: p♀ - p♂ = p’1 - p’’1 =

(pi+pj) - pi = (pj - pi)

q♀ - q♂ = q’1 - q’’1 =

(qi+qj) - qi = (qj - qi)

+ Như vậy, sau mỗi thế hệ thì sự chênh lệch tần số giữa hai giới giảm

1
và
2

tiến tới 0 – khi đó quần thể đạt trạng thái cân bằng.
Bài tập: Trong một quần thể người, thành phần kiểu gen ở hai giới như sau:
♀: 0,2XAXA : 0,6XAXa : 0,2XaXa
♂: 0,2XAY : 0,8XaY
Quần thể này đã cân ằng di truyền chưa? Nếu chưa thì sau bao nhiêu thế
hệ giao phối tự do thì quần thể đạt trạng thái cân bằng di truyền.

Bài giải:
- Quần thể này chưa cân ằng di truyền. Vì:
+ Tần số các alen của hai giới chưa ằng nhau:
♀: p(A) = 0,5; q(a) = 0,5
♂: p(A) = 0,2; q(a) = 0,8
+ Quần thể chỉ cân bằng khi tần số tương đối của các alen ở hai giới bằng nhau
và bằng:
pA =

1
2
pA♂ + pA♀ =
3
3

(p♂ + 2p♀)/3 = 0,4

 qa = 1 - pA = 0,6
- Quần thể đạt cân bằng di truyền sau số thế hệ là:
1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

ể đơn giản tôi chỉ xét giá trị của PA:
+ Sau 1 thế hệ giao phối tự do:
p’’A♂ = 0,5
p’A♀ =

1

2

(p♂ + p♀) =

0, 2  0,5
= 0,35 => Quần thể chưa cân ằng.
2

+ Sau n thế hệ:
Lập bảng ta có:
hế 0

1

2

3

4

5

6

7

8

0,35

0.425

0,3875

0,40625

0,396875

0,4015625

0,39921875

hệ
p♂

0,2 0,5

p♀

0,5 0,35 0,425 0,3875 0,40625 0,396875 0,4015625 0,39921875 0,400390625

Như vậy ở thế hệ thứ 6 quần thể có thể xem như ở trạng thái cân bằng di
truyền
Ý nghĩa ý thuyết:
Công thức định luật Hardy –

ein erg cho thấy ở quần thể giao phối khi cấu

trúc di truyền đã ở trạng thái cân ằng thì trạng thái cân ằng được duy trì không
đổi qua các thế hệ kế tiếp.

Các kết quả nghiên cứu trước đây đã khẳng định:
- Trong trường hợp gen nằm trên NS thường:
* Nếu quần thể ngẫu phối thế hệ xuất phát có thành phần kiểu gen không cân
ằng, tần số tương đối alen ở 2 ằng nhau ở 2 giới thì s cân ằng ngay ở thế hệ
kế tiếp.
* Nếu quần thể ngẫu phối thế hệ xuất phát có tần số tương đối alen ở 2 không
ằng nhau ở 2 giới, thế hệ kế tiếp tần số tương đối các alen ằng nhau nhưng
thành phần kiểu gen chưa ở trạng thái cân ằng và chuyển về trạng thái cân ằng
ở thế hệ tiếp theo.
Bài tập này cho thấy, trong trường hợp gen nằm trên X ở đoạn không
tương đồng, tần số tương đối các alen có xu hướng chuyển về trạng thái cân
ằng nhưng chậm hơn.
1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

III. Kết quả thu đƣợc.
Trong 3 năm liên tục 2010-2011, 2011 -2012 và 2013 - 2014 tiến
hành dạy học sinh theo ’’kinh nghiệm về sử dụng công thức giải ài tập phần di
truyền quần thể để khắc sâu nội dung lí thuyết’’ trên các em đã giải quyết khá
tốt các bài tập, các câu hỏi lí thuyết thuộc dạng này trong các đề thi đại học, đề
thi học sinh giỏi. rong 2 năm đó, đã có nhiều học sinh đậu vào các trường đại
học khối B như: Học viện quân y,
Y hái Bình,

ại học Y học cổ truyền trung ương, ại học

ại học Y vinh,… và có học sinh đạt giải học sinh giỏi cấp tỉnh,

giải máy tính cầm tay khu vực.

1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

ẾT U

PH N III:

rên đây là kinh nghiệm sử dụng một số công thức đã có sẵn để minh họa
khắc sâu nội dung lí thuyết phần di truyền học mà tôi đã áp dụng hiệu quả trong
quá trình dạy học sinh ôn thi đại học, ôn thi học sinh giỏi.
Qua kết quả nghiên cứu ước đầu về lý thuyết và thực nghiệm cho phép
tôi rút ra kết luận như sau:
ể học sinh có khả năng vận dụng kiến thức ở mức độ cao một cách linh
hoạt thì: Phải cho học sinh nắm vững các khái niệm cơ ản, nội dung trọng tâm
của từng phần. Hình thành cho học sinh kĩ năng liên hệ kiến thức giữa các phần
giải quyết các vấn đề mới nảy sinh.

ồng thời bản thân mỗi giáo viên phải

không ngừng bồi dưỡng chuyên môn, tìm ra phương pháp, kinh nghiệm giảng
dạy hay, phù hợp với đối tượng học sinh để giúp học sinh nắm chắc vấn đề một
cách triệt để nhất.
ề tài phù hợp với tinh thần đổi mới về phương pháp giảng dạy và đối
tượng học sinh.

B o Yên, ngày 25 tháng 4 năm 2014

Nguyễn Thị Cương

1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

DANH

C

HA

KH

1. Nguyễn hành ạt, Phạm ăn ập, ặng Hữu Lanh (2008), Sinh học 12 –
Ban cơ ản, Nxb Giáo dục.
2. ề thi Olympic Quốc tế, 2007, 2008, 2009, http/violet.vn
3. ũ ức ưu (1998), Bài tập di truyền hay và khó, Nxb Giáo dục.
4. ỗ ê hăng (2001), Di truyền học quần thể, Nx

ại học Quốc gia Hà Nội.

5. ũ ăn ụ, Nguyễn Như Hiền, ũ ức ưu, rịnh ình ạt, Chu ăn

ẫn,

ũ rung ạng (2008), Sách giáo khoa sinh học 12 – Ban nâng cao, Nxb Giáo
dục.

1


Sáng kiến kinh nghiệm năm học 2013 - 2014

MỤC LỤC

Mục lục

1

Phần I: MỞ Đ U

2

I. Lí do chọn đề tài

2

II. Mục đích và ý nghĩa của đề tài

2

III. Nhiệm vụ nghiên cứu

2

. ối tượng và phạm vi nghiên cứu

3

. Phương pháp nghiên cứu

3

Phần II: NỘI DUNG
C ƢƠ

1. CƠ SỞ LÍ LU N CỦA ĐỀ TÀI

. Các đặc trưng cơ ản của quần thể

4
4

II. Cấu trúc di truyền của quần thể ngẫu phối

4

III. Sự cân bằng của quần thể với những gen nằm trên nhiễm sắc thể giới tính. 5
C ƢƠ

2.

ẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

6

Phần III: KẾT LU N

13

TÀI LI U THAM KHẢO

14

1