Sự chuyển biến của phong trào yêu nước chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX

TR

NG

I H C QU C GIA HÀ N I
I H C KHOA H C XÃ H I VÀ NHÂN V N

PH M TH LAN

S chuy n bi n c a phong trào yêu n
ch ng Pháp

c

Thái Bình cu i th k XIX
– đ u th k XX
LU N ÁN TI N S L CH S VI T NAM
Ng i h ng d n: GS. INH XUÂN LÂM
PGS.TS. NGUY N V N KHÁNH

HÀ N I - 2002


Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,
kết quả nêu trong Luận án là trung thực và ch- a đ- ợc tác giả nào công bố
trong bất kỳ một công trình nào khác.
Tác giả

Phạm Thị Lan

Mục lục
Lời cam đoan .......................................................................................... 1
Mục lục .................................................................................................. 2
Danh mục các bảng, bản đồ ..................................................................... 4
Mở đầu............................................................................................... 5
Ch- ơng 1. Bối cảnh kinh tế chính trị - xã hội
của phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở
Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX.......18
1.1. Vài nét về mảnh đất và con ng-ời Thái Bình trong lịch sử.........18
1.2. Thái Bình cuối thế kỷ XIX......................................................... 23
1.2.1. Chính trị xã hội...................................................................... 23
1.2.2. Kinh tế ....................................................................................... 27
1.2.3. Văn hoá ..................................................................................... 32
1.3. Thái Bình đầu thế kỷ XX ......................................................... 34
1.3.1. Chính trị..................................................................................... 34
1.3.2. Kinh tế ...................................................................................... 37
1.3.3. Văn hoá .................................................................................... 43
1.3.4. Chuyển biến mới trong giai cấp xã hội........................................ 45
Tiểu kết ch-ơng 1................................................................................ 50
Ch- ơng 2. Những chuyển biến của phong trào
yêu n- ớc chống Pháp ở thái bình
cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX........................ 52
2.1. Chuyển biến về t- t-ởng ........................................................... 52
2.1.1. Chủ chiến, ái quốc - t- t- ởng cốt lõi của ng- ời dân
Thái Bình trong cuộc đấu tranh chống thực dân Pháp
cuối thế kỷ XIX ......................................................................... 52
2.1.2. Chuyển h- ớng t- t- ởng theo khuynh h- ớng dân chủ t- sản .......... 55
2.1.3. Chuyển h- ớng t- t- ởng theo khuynh h- ớng vô sản ...................... 60
2.2. Chuyển biến về hình thức đấu tranh........................................... 67

2.2.1. Vũ trang chống Pháp hình thức chủ yếu của phong
trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX ................67
2.2.1.1. Cuộc chiến đấu tại thành Nam Định..............................................68
2.2.1.2. Đánh Pháp xâm l- ợc ở khắp các phủ , huyện trong tỉnh................71
2.2.1.3. Phong trào Kỳ Đồng - Mạc Đĩnh Phúc ..........................................78
2.2.2. Những hình thức mới của phong trào yêu n- ớc chống
Pháp ở Thái Bình đầu thế kỷ XX................................................81


2.2.2.1. Đi du
học.....................................................................................81
2.2.2.2. Mở tr- ờng học nâng cao dân trí, chấn h- ng dân khí, bồi
d- ỡng nhân tài ...........................................................................89
2.2.2.3. Những hình thức khác ........................................................... 103
2.2.3. Phong trào đấu tranh đòi quyền sống, độc lập dân tộc ............ 111
Tiểu kết ch-ơng 2.............................................................................. 120
Ch- ơng 3: Nhận xét chung về những chuyển biến trong
phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở thái bình
cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX.................. 123
3.1. Cơ sở của sự chuyển biến............................................................ 123
3.1.1. Những chuyển biến về kinh tế chính trị xã hội
ở Thái Bình cuối thế kỷ X I X - đầu thế kỷ XX..............................123
3.1.2. Truyền thống đấu tranh bất khuất, sáng tạo, nhạy cảm tr- ớc
những biến động lịch sử của ng- ời dân Thái Bình.................... 126
3.1.3. Vai trò của lớp trí thức, đặc biệt là ở các
dòng họ giàu có, yêu n- ớc tiêu biểu....................... .......................128
3.1.4. ảnh h- ởng của phong trào yêu n- ớc vùng phụ cận
( Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định)...................................................134
3.2. Đặc điểm của sự chuyển biến.......................................................139
3.2.1. Sự chuyển biến diễn ra liên tục, không đứt đoạn............................139

3.2.2. Sự ra đời sớm của Ban Tỉnh uỷ Thái Bình (6/1929)
nét độc đáo trong quá trình vận động đi đến thành lập
Đảng Cộng sản ở một tỉnh nông nghiệp.........................................142
3.3. Những -u điểm và hạn chế..........................................................143
3.3.1. Những - u điểm ........................................................................ 144
3.3. 2. Hạn chế......................................................................................... 147
Kết luận....................................................................................... 149
Chú thích............................................................................................ 158
Danh mục các công trình đã công bố của tác giả
có liên quan đến luận án ...................................................................... 163
Sách tham khảo................................................................................... 164
Phụ lục ............................................................................................... 178
Danh mục các bảng, bản đồ


Bảng
Bảng 1.1:
Bảng 1.2:
Bảng 1.3:
Bảng 1.4:
Bảng 1.5:
Bảng 1.6:
Bảng 1.7:
Bảng 1.8:
Bảng 2.1.
Bảng 2.2:
Bảng 2.3:
Bảng 2.4:
Bảng 2.5:
Bảng 3.1:

Trang
Thuế điền thổ và thuế thân (1893 1899) ............................ 24
T- ơng quan số dân và ruộng đất (1894) ................................. 28
Thống kê những lần vỡ đê lớn (1892 1899)........................ 30
Số l- ợng lính khố xanh tỉnh Thái Bình (11/1913) ................... 35
Tình hình phân bố lính cơ ở Thái Bình ( 11/1913) .................. 36
Các khoản thu cho ngân sách địa ph- ơng (1913) .................... 37
Thống kê số tr- ờng và học sinh năm 1913 ............................. 45
Thống kê số địa chủ lớn ở Thái Bình ..................................... 47
Danh sách ng- ời Thái Bình tham gia phong trào Đông Du.......83
Ng- ời Thái Bình sang Trung Quốc tham gia
Việt Nam Quang phục hội ..................................................... 86
Ng- ời Thái Bình sang Trung Quốc tham gia
Việt Nam cách mạng thanh niên ............................................ 88
Các hiệu buôn ở Thái Bình gây quỹ ủng hộ phong trào
Đông du và phong trào Nghĩa thục........................................ 91
Một số cuộc đấu tranh của nông dân Thái Bình (1929) ......... 114
Hệ phả họ Nguyễn ở Động Trung ....................................... 130

Bản đồ
Bản đồ hành chính tỉnh Thái Bình ngày nay...............................................17
Bản đồ 1.1: Lịch sử phát triển của đồng bằng Bắc bộ................................ 19
Bản đồ 2.1: Phong trào chống Pháp ở các phủ, huyện (1885 1896)........73
Bản đồ 2.2: Các hiệu buôn - một hình thức gây quỹ ủng hộ
Phong trào Đông du và Nghĩa thục.........................................92
Bản đồ 2.3: Phong trào Nghĩa thục ở Thái Bình (1907 1908).................95
Bản đồ 3.1: Bản đồ Thái Bình thuộc trấn Sơn Nam hạ tỉnh Nam Định ......136

Mở Đầu

1. Lý do chọn đề tài:
Trong Báo cáo chính trị tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ hai của
Đảng Cộng sản Việt Nam (1951), Chủ Tịch Hồ Chí Minh đã nói: Dân ta có
một lòng nồng nàn yêu n- ớc. Đó là một truyền thống quý báu của ta. Từ x- a
đến nay, mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng, thì tinh thần ấy lại sôi nổi, nó kết
thành một làn sóng vô cùng mạnh mẽ, to lớn, nó l- ớt qua mọi nguy hiểm khó
khăn, nó nhấn chìm cả lũ bán n- ớc và lũ c- ớp nứơc[85,171]. Đến tận cuối
đời, tr- ớc lúc vĩnh biệt chúng ta, Ng- ời vẫn nói đến chủ nghĩa yêu n- ớc Việt
Nam với một thái độ hết sức trân trọng.
Chủ nghĩa yêu n- ớc Việt Nam ngày nay là sản phẩm của phong trào cách
mạng sâu rộng trong nhân dân, đ- ợc nâng cao và phát triển lên một trình độ
mới, d- ới sự lãnh đạo của Đảng, trong những điều kiện mới của lịch sử.
Sở dĩ chủ nghĩa yêu n- ớc Việt Nam có một sức mạnh to lớn đến nh- vậy
là vì nó không chỉ chứa đựng sức mạnh thời đại mà còn có sức mạnh truyền
thống yêu n- ớc của dân tộc đã đ- ợc tích luỹ từ hàng nghìn năm lịch sử. Bởi
vậy, muốn hiểu chủ nghĩa yêu n- ớc Việt Nam hiện đại phải hiểu cội nguồn
của nó từ trong chiều sâu của lịch sử dân tộc, đặc biệt là từ trong các phong
trào yêu n- ớc chống xâm l- ợc bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ quê h- ơng, làng xóm.
Phong trào yêu n- ớc chống Pháp cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX ở Việt
Nam đã đ- ợc nhiều thế hệ sử học nghiên cứu và cũng đã thu đ- ợc nhiều kết
quả đáng kể. Những bài học rút ra từ thực tế lịch sử đấu tranh chống thực dân
xâm l- ợc và bọn phong kiến bán n- ớc đã góp phần quan trọng vào sự nghiệp
kháng chiến chống Mỹ cứu n- ớc, xây dựng đạo đức cách mạng, xây dựng nền
văn hoá mới Việt Nam. Tuy nhiên, công cuộc đổi mới đất n- ớc hiện nay đang


đặt ra cho công tác giáo dục t- t- ởng nói chung, cho việc nghiên cứu các
phong trào yêu n- ớc chống xâm l- ợc nói riêng những nhiệm vụ và yêu cầu

mới. Do đó, việc bổ sung t- liệu mới, việc giải quyết một số vấn đề về các
phong trào yêu n- ớc chống Pháp cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX ở Việt
Nam trên ph- ơng diện lý luận và thực tiễn là việc làm cần thiết góp phần
chứng minh sự hình thành đ- ờng lối cứu n- ớc mới theo h- ớng cách mạng vô
sản nhằm phát huy sức mạnh của cả cộng đồng, của truyền thống yêu n- ớc,
lòng tự hào dân tộc, tạo nên sức mạnh tổng hợp để dân tộc Việt Nam b- ớc vào
thời kỳ mới với đủ thế và lực hội nhập cùng khu vực và quốc tế.
Với ý nghĩa trên, việc nghiên cứu các phong trào yêu n- ớc, trong đó có
các phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở những thế kỷ tr- ớc là một việc làm cần
thiết và cấp bách. Đó là lý do chúng tôi chọn đề tài Sự chuyển biến của
phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ
XX làm đề tài luận án tiến sĩ của mình.
Việc nghiên cứu đề tài này có ý nghĩa về mặt lý luận cũng nh- thực tiễn:
- Là một tỉnh nông nghiệp, bốn bề sông biển nên có những khó khăn
nhất định về thu nhận thông tin với bên ngoài, nh- ng Thái Bình lại là địa bàn
sớm bùng nổ các phong trào đấu tranh yêu n- ớc và cách mạng với những
ng- ời con - u tú nh- : Nguyễn Công Thu, Nguyễn Danh Thọ, Nguyễn Danh
Đới, Nguyễn Đức Cảnh... Ngay sau khi Hội Việt Nam Cách mạng thanh niên
do Nguyễn ái Quốc thành lập ở Quảng Châu (6/1925), vào đầu năm 1927 chi
bộ Thanh Niên đầu tiên ở Thái Bình đã đ- ợc thành lập (chỉ sau Hà Nội). Tổ
chức Hội Việt Nam Cách mạng thanh niên ở Thái Bình không những ra đời
sớm mà còn có số hội viên đông đảo hơn so với nhiều tỉnh thành trong cả n- ớc
và có tổ chức hoàn chỉnh từ tỉnh bộ, huyện bộ đến chi bộ cơ sở, có hệ thống
giao thông liên lạc giữa các cấp bộ, có cơ quan in và xuất bản báo.
- Khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, tổ chức cộng sản ở Thái Bình đã
sâu rễ, bền gốc trong quần chúng, là nguyên nhân dẫn đến những cuộc biểu
tình có quy mô lớn: cuộc biểu tình của gần 1000 nông dân Duyên Hà - Tiên


H- ng nhân ngày Quốc tế lao động (1/5/1930); cuộc biểu tình của nông dân

Tiền Hải (14/10/1930).
Có nhiều nguyên nhân để lý giải hiện t- ợng này. Một trong những
nguyên nhân đó là truyền thống kháng Pháp từ Cần V- ơng đến các phong trào
yêu n- ớc nh- Đông du, Nghĩa thục và nhiều hoạt động yêu n- ớc khác đã diễn
ra liên tục, sôi nổi ở Thái Bình từ những năm cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ
XX. Đây cũng là một trong những địa ph- ơng hội tụ các yếu nhân của phong
trào cả n- ớc.
- Nghiên cứu phong trào yêu n- ớc giai đoạn này ở Thái Bình trong bối
cảnh kháng Pháp ở Bắc kỳ với những đặc điểm cụ thể sẽ gó p phần vào việc
nghiên cứu lịch sử Cận đại Việt Nam nói chung và lịch sử Thái Bình nói riêng.
Qua đó, cũng góp phần lý giải thêm một trong những nguyên nhân ra đời và
tr- ởng thành nhanh chóng của Đảng Cộng sản Việt Nam trên nền tảng chủ
nghĩa yêu n- ớc tại một địa ph- ơng cụ thể là tỉnh Thái Bình.
2. Mục đích nghiên cứu:
Thực hiện đề tài Sự chuyển biến của phong trào yêu n- ớc chống
Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX , chúng tôi nhằm ba
mục đích:
- Trên cơ sở tìm hiểu bối cảnh hình thành và phát triển của phong trào
yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình, nhận thức đ- ợc đầy đủ hơn nội dung và
bản chất của phong trào.
- Làm sáng tỏ khuynh h- ớng mới của phong trào (gồm nội dung đấu
tranh, hình thức biểu hiện...) để thấy đ- ợc sự chuyển biến (về t- t- ởng, hình
thức...) của phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.


- Làm rõ thêm các đặc điểm và vị trí của phong trào yêu n- ớc chống
Pháp ở Thái Bình trong bối cảnh khu vực Bắc kỳ giai đoạn này, góp phần phục
vụ nhu cầu nghiên cứu thực tiễn và lý luận hiện nay.
3. Đối t-ợng, phạm vi và nội dung nghiên cứu:
3.1.

Đối t- ợng và phạm vi nghiên cứu

- Đối t- ợng nghiên cứu của luận án là sự chuyển biến của phong trào
yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, trên bình
diện t- t- ởng và hình thức biểu hiện...
- Phạm vi: Luận án tập trung nghiên cứu về phong trào yêu n- ớc chống
Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX (mốc cụ thể từ 1873 đến
năm 1930). Đây là hai mốc quan trọng đánh dấu sự chuyển biến của phong
trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình.
Cuối năm 1873, mặc dù ch- a có sự chuẩn y của chính phủ Pháp, Soái
phủ Nam kỳ là Đuyprê (Dupré) quyết định đánh chiếm Bắc kỳ với lý do: Bắc
kỳ là miếng mồi ngon mà Anh - Đức đang dòm ngó và buộc triều đình Huế
phải thừa nhận về pháp lý chủ quyền của Pháp tại ba tỉnh miền Tây (Vĩnh
Long, An Giang, Hà Tiên) đã bị chúng chiếm từ năm 1867 nh- ng vẫn ch- a
đ- ợc công nhận. Kết quả là ngày 20/11/1873, thành Hà Nội thất th ủ, tiếp sau
đó, hàng loạt các tỉnh thành khác cũng rơi vào tay quân Pháp: Hà Nam
(26/11), Hải D- ơng (3/12), Ninh Bình (5/12), Nam Định (12/12).
Sự đầu hàng của chính quyền phong kiến, đặc biệt sau Hiệp - ớc Giáp
Tuất (15/3/1874), đã cho quần chúng có thực tiễn để nhận thức: chống Pháp
phải đi đôi với chống triều đình phong kiến đầu hàng. Từ đây, phong trào yêu
n- ớc Thái Bình đã có kẻ thù cụ thể trên quê h- ơng mình.
Đầu năm 1930 Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời khẳng định giai cấp công
nhân n- ớc ta đã tr- ởng thành và có đủ khả năng đảm nhiệm vai trò lãnh đạo


cách mạng Việt Nam. Thái Bình là một tỉnh nông nghiệp, nông dân chiếm đa
số, đội ngũ công nhân ch- a hình thành, nh- ng do những điều kiện chủ quan
và khách quan nhất định, Đảng bộ Thái Bình là một trong nhữn g Đảng bộ
đ- ợc thành lập sớm nhất trong cả n- ớc (tháng 6/1929). Sự kiện này đánh dấu

một b- ớc ngoặt lịch sử trên chặng đ- ờng đấu tranh cách mạng của nhân dân
trong tỉnh.
Cũng nh- cả n- ớc, phong trào yêu n- ớc Thái Bình từ khi có Đảng Cộng
sản lãnh đạo đã chấm dứt tình trạng khủng hoảng đ- ờng lối. Vì vậy, năm 1930
đ- ợc chọn là thời điểm kết thúc cho một thời kỳ chuyển biến của phong trào
yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình mà Luận án đề cập.
3.2.

Nội dung nghiên cứu:

Trong Luận án này, chúng tôi tập trung nghiên cứu một số nội dung
chính sau:
- Bối cảnh kinh tế, chính trị xã hội ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, trong đó đi sâu xem xét các yếu tố kinh tế, chính trị - xã hội
tác động đến quá trình hình thành và phát triển của phong trào yêu n- ớc
chống Pháp.
- Sự chuyển biến về t- t- ởng và hình thức thể hiện của phong trào yêu
n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Những nét
riêng của phong trào yêu n- ớc ở Thái Bình trong phong trào yêu n- ớc chống
Pháp ở Việt Nam giai đoạn này.
4.

Lịch sử nghiên cứu vấn đề:
Phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế

kỷ XX đã có một số giáo trình, sách tham khảo; một số công trình nghiên cứu


lịch sử địa ph- ơng đăng trên các tạp chí khoa học ở Trung - ơng và địa ph- ơng
đề cập tới. Có thể kể đến các công trình tiêu biểu nh- :
- Phan Bội Châu: Việt Nam vong quốc sử, 1905, phần viết về Nguyễn

Quang Bích.
- Phan Bội Châu - Đặng Đoàn Bằng: Việt Nam nghĩa liệt sử, 1918, viết về
Nguyễn Hữu C- ơng và gia đình ông.
- Trần Văn Giàu: Chống xâm lăng . NXB. Xây dựng Hà Nội, 1957
- Đào Duy Anh: Lịch sử cách mạng Việt Nam từ 1862 1930 , 1955
- Phạm Văn Thụ: Thái Bình phong vật chí, 1900, chữ Hán (Phần III: Nhân
vật, phần V: Tình trạng việc đánh dẹp)
- P. Pasquier: Tỉnh Thái Bình, 1904 (ch- ơng II: quá trình lịch sử, tr. 11 33).
- P.Grossin: Lịch sử tỉnh Thái Bình. 1921.
- Lịch sử đội lính khố xanh Trung Bắc kỳ - tập 1. 1930.
- Lịch sử quân sự xứ Đông D- ơng . Tập 2, 1933.
- Đinh Xuân Lâm: Thái Bình trong phong trào chống xâm l- ợc Pháp nửa
sau thế kỷ XIX , 1998.
- Ch- ơng Thâu; Đồng kinh Nghĩa thục và phong trào cải cách văn hoá đầu
thế kỷ XX 1997 ( Ch- ơng II, Phần 3 : Phong trào Nghĩa thục ở các tỉnh.)
- Danh nhân Thái Bình (nhiều tác giả), tập 1, 1986; tập 2, 1988; tập 3,
1989.
- Ngàn năm đất và ng- ời Thái Bình (nhiều tác giả), 1989 (từ trang 203
240).
- Thái Bình truyền thống và hiện tại (nhiều tác giả), 1991.
- Phạm Xanh: Sự đóng góp của dòng họ Nguyễn ở Động Trung (Thái Bình)
và b- ớc chuyển của phong trào cách mạng theo khuynh h- ớng mới. , 1994.
- Trần Việt Ph- ơng: Một số hoạt động yêu n- ớc chống Pháp vào cuối thế kỷ
XIX - đầu thế kỷ XX có liên hệ với Nguyễn Mậu Kiến và gia đình ông, 1994


- Đoàn Ngọc Hân: Động Trung trong phong trào yêu n- ớc chống Pháp cuối
thế kỷ XIX , 1994.
- Trần Thị Băng Thanh: Cha và con, b- ớc chuyển trên con đ- ờng cứu n- ớc
từ Cần V- ơng đến cách mạng vô sản, 1996.

- Nguyễn Tiến Đoàn: Cuộc giao du giữa cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Huy với
Nguyễn Hữu C- ơng và Ngô Quang Đoan, 1996.
- Nguyễn Thanh Vân: Thái Bình kháng chiến chống thực dân Pháp xâm
l- ợc tr- ớc khi có Đảng, 1997.
- Tr- ơng Sỹ Hùng: Phan Bội Châu với các chí sỹ yêu n- ớc ở Thái Bình,
1997.
- Đảng bộ tỉnh Thái Bình: Lịch sử Đảng bộ Tỉnh Thái Bình (1927-1954) .
1999, trang 76 - 116.
- Nguyễn Thị Huệ: Tìm hiểu những hoạt động của phong trào Đông Kinh
nghĩa thục ở tỉnh Thái Bình năm 1907 1908 , 1999 ...
Các công trình, luận văn trên đều trực tiếp hay gián tiếp đề cập đến hoạt
động của các thủ lĩnh kháng Pháp ng- ời Thái Bình và ng- ời ở các tỉnh khác về
hoạt động ở Thái Bình. Các sách của Phạm Văn Thụ, P. Pasquier, và các bài
viết của Trần Việt Ph- ơng, Nguyễn Tiến Đoàn... cũng đề cập đến một số nhân
vật và dòng họ kháng Pháp tiêu biểu ở Thái Bình nửa cuối thế kỷ XIX - đầu
thế kỷ XX.
Các công trình nghiên cứu của Đinh Xuân Lâm, Ch- ơng Thâu và của
một số nhà nghiên cứu ở địa ph- ơng nh- : Nguyễn Thanh, Vũ Mạnh Quang,
Nguyễn Thanh Vân, Đoàn Ngọc Hân... đề cập đến phong trào yêu n- ớc của
Thái Bình ở một giai đoạn cụ thể cuối thế kỷ XIX, hoặc đầu thế kỷ XX và gắn
với địa danh làng, thôn cụ thể.
Công trình của Phạm Xanh và Trần Thị Băng Thanh có đề cập đến sự
chuyển biến trong hai dòng họ: dòng họ Nguyễn ở Động Trung (Vũ Trung,
Kiến X- ơng) và dòng họ Ngô ở Trình Phố (An Ninh, Tiền Hải).


Nhìn chung, các công trình th- ờng tập trung giới thiệu các danh nhân
(con ng- ời và sự nghiệp), hay một dòng họ cụ thể; hoặc khái quát những diễn
biến chính của phong trào yêu n- ớc cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Việc
nghiên cứu có hệ thống các phong trào và đặc biệt là về quá trình chuyển biến

của phong trào ch- a sâu sắc, đầy đủ; ví dụ về những tác động của tình hình
kinh tế, chính trị xã hội ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX tới
phong trào yêu n- ớc ở địa ph- ơng hoặc sự chuyển biến về t- t- ởng và hình
thức thể hiện... của phong trào yêu n- ớc ở Thái Bình giai đoạn này.
Có thể nói, cho đến nay ch- a có một công trình nghiên cứu chuyên sâu
nào đề cập một cách hệ thống sự chuyển biến của phong trào yêu n- ớc chống
Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên, các công trình
của các tác giả đi tr- ớc đã tạo cho chúng tôi cơ sở, ph- ơng h- ớng tốt để s- u
tầm, khai thác, xử lý t- liệu nhằm giải quyết những vấn đề mà đề tài đặt ra.
5.

Nguồn t- liệu và ph-ơng pháp nghiên cứu:
5.1. Các nguồn t- liệu:
- Nguồn t- liệu chung:
Chúng tôi đã sử dụng một số bộ sử biên niên, các bộ địa chí chính thống

do Quốc sử quán Triều Nguyễn thế kỷ XIX biên soạn hiện đã đ- ợc dịch ra chữ
quốc ngữ nh- : Đại Nam thực lục chính biên, Đại Nam Nhất thống chí, Đại
Nam chính biên liệt truyện... Ngoài ra chúng tôi còn khai thác sử dụng t- liệu
trong các tác phẩm Đại Việt địa d- toàn biên của Nguyễn Văn Siêu, Thái Bình
tỉnh thông chí của Phạm Văn Thụ, Đồng Khánh địa d- chí l- ợc
- Nguồn tài liệu l- u trữ:


+ Tài liệu hiện l- u trữ tại Trung tâm l- u trữ Quốc gia I thuộc
Phông Thống sứ Bắc kỳ. Gồm các tài liệu về địa chí, những ghi chép, báo
cáo có liên quan đến bộ máy cai trị - đàn áp của thực dân Pháp và tình hình
kinh tế, chính trị xã hội, văn hoá... của Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế
kỷ XX; tài liệu thuộc Phông Nha kinh l- ợcgồm các thông báo, các bản án
do nhà cầm quyền Pháp lập có liên quan đến các thủ lĩnh và các địa ph- ơng

tham gia phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX. Ngoài
ra còn có các tài liệu đang đ- ợc l- u trữ tại L- u trữ Trung - ơng Đảng. Các tài
liệu này chủ yếu đ- ợc viết bằng chữ Pháp và chữ Hán.
+ Bên cạnh đó, tác giả Luận án còn khai thác các tài liệu l- u trữ tại
các th- viện: Th- viện Hán nôm, Th- viện Quốc gia và Th- viện Thái bình
gồm những cuốn sách xã chí, địa bạ; các bản báo cáo thống kê của cá nhân, cơ
quan hành chính thời thuộc Pháp có liên quan đến đề tài.
- Nguồn tài liệu thực địa cũng đ- ợc khai thác gồm các bản gia phả, (toàn
văn và trích lục) của nhiều họ tộc có cha, ông liên quan đến việc đánh Pháp,
mở mang kinh tế, văn hoá ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Một
số tập hồi ký, thơ văn yêu n- ớc, ảnh, hiện vật của nhiều họ tộc trong tỉnh có
liên quan đến công cuộc chống Pháp ở Thái Bình cũng đ- ợc chúng tôi s- u tập
khai thác nhằm bổ sung cho các tài liệu th- tịch.
- Các ấn phẩm đã xuất bản hoặc công bố:
Đó là các loại sách báo, tạp chí, Luận án Phó tiến sĩ, Luận án Tiến sĩ, báo
tiếng Việt ... có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến Luận án.
Ngoài ra chúng tôi cũng tham khảo một số công trình nghiên cứu và các
tài liệu viết về tỉnh Thái Bình của các quan chức và học giả ng- ời Pháp...
5.2. Các ph- ơng pháp nghiên cứu:


Để hoàn thành Luận án, chúng tôi đã vận dụng các nguyên lý của chủ
nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử trong nghiên cứu lịch
sử.
Khối l- ợng t- liệu phục vụ cho đề tài phong phú và đa dạng nên đòi hỏi
phải đ- ợc hệ thống hoá, phân tích, tổng hợp, chọn lọc, đối chiếu, so sánh thận
trọng khi sử dụng.
Luận án chủ yếu sử dụng ph- ơng pháp lịch sử và ph- ơng pháp lôgic,
đồng thời khi cần thiết có vận dụng các ph- ơng phápiiLLaapj bản đồ, mô tả,
so sánh lịch sử đồng đại và lịch đại.

6.

Đóng góp của Luận án:
6.1. Đóng góp khoa học:
- Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu có hệ thống và t- ơng đối
toàn diện về phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX
- đầu thế kỷ XX, đặc biệt đã làm rõ sự chuyển biến về t- t- ởng, hình thức
thể hiện của phong trào.
- Việc bổ sung những t- liệu lịch sử mới sẽ góp phần vào việc nghiên
cứu Lịch sử Cận - Hiện đại Việt Nam nói chung, Lịch sử Cận - Hiện đại
Thái Bình nói riêng.
6.2. Giá trị thực tiễn:
Với một khối l- ợng t- liệu phong phú, đ- ợc khai thác từ nhiều nguồn,

Luận án góp phần xây dựng bộ lịch sử Thái Bình, làm cơ sở cho công tác
tuyên truyền, giáo dục truyền thống yêu n- ớc, lòng tự hào về quê h- ơng, làng
xóm cho các thế hệ tiếp nối.
Những bài học rút ra từ thực tế lịch sử của phong trào yêu n- ớc chống
Pháp xâm l- ợc ở Thái Bình là những gợi ý quan trọng cho việc tổ chức các


phong trào thi đua yêu n- ớc xã hội chủ nghĩa, xây dựng và củng cố tình đoàn
kết trong làng xóm, dòng họ, nhằm thực hiện thắng lợi công cuộc công nghiệp
hoá, hiện đại hoá nông nghiệp và nông thôn hiện nay ở địa ph- ơng.
7.

Kết cấu luận án:
Ngoài các phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, Luận án

gồm ba ch- ơng, đ- ợc sắp xếp nh- sau:

Ch- ơng 1: Bối cảnh kinh tế, chính trị xã hội của phong trào yêu n- ớc
chống Pháp ở Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX.
Ch- ơng 2: Những chuyển biến của phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở
Thái Bình cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX.
Ch- ơng 3: Nhận xét chung
Ngoài ra Luận án còn có: Bảng kê các bảng biểu, bản đồ; mục lục; lời
cam đoan; các công trình đã công bố có liên quan đến Luận án của tác giả.
*
*

*

Trong quá trình thực hiện Luận án, chúng tôi đã nhận đ- ợc sự h- ớng dẫn
tận tình của Giáo s- Đinh Xuân Lâm và Phó Giáo s- Tiến sĩ Nguyễn Văn
Khánh; đ- ợc sự giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi của Khoa Lịch sử Tr- ờng
Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội và Phân
viện Hà Nội Học viện Chính trị Quốc Gia Hồ Chí Minh; sự động viên,
khuyến khích của một số Giáo s- , Tiến sĩ, các bạn đồng nghiệp và gia đình.
Ngoài ra chúng tôi còn nhận đ- ợc sự giúp đỡ của Trung tâm L- u trữ
Quốc gia I, Cục L- u trữ Trung - ơng Đảng, Tỉnh ủy, ủy ban nhân dân tỉnh
Thái Bình, Sở Văn hoá thông tin Thái Bình, Th- viện Thái Bình, bà con - cô


bác ở các huyện, thị của tỉnh Thái Bình trong quá trình đi điều tra thực địa, tập
hợp tài liệu cho Luận án
Nhân đây, xin đ- ợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất của mình đối với
những cá nhân và tập thể đã giúp đỡ chúng tôi trong quá trình hoàn thành
Luận án.
Mặc dù đã rất cố gắng, nh- ng do năng lực bản thân có hạn, chắc chắn
Luận án không tránh khỏi những thiếu sót. Chúng tôi kính mong nhận đ- ợc sự

góp ý, chỉ bảo của các Giáo s- , các nhà khoa học và các bạn đồng nghiệp.

Một số công trình đã công bố của tác giả
có liên quan đến luận án
1. Phạm Thị Lan - Ngô Quang Đoan- cuộc đời và thơ văn (1872
1945 ) Danh nhân Thái Bình, Tập III, Sở Văn hoá và Thông tin
Thái Bình, 1989.
2. Phạm Thị Lan.- Tr- ờng T- thục Minh Thành một cơ sở cách
mạng của Thái Bình , Tạp chí Lịch sử Đảng, số 7 (92), 1998.
3. Phạm Thị Lan Phong trào yêu n- ớc chống pháp ở Thái Bình
những năm đầu thế kỷ XX , Hội thảo khoa học của Khoa Lịch sử
tr- ờng Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn
(tổ chức tháng12/1998).
4. Phạm Thị Lan Doãn Khuê- con ng- ời và sự nghiệp, trong
Những g- ơng mặt trí thức Việt Nam, Nhà xuất bản Văn hoá
Thông tin, Hà Nội 1998.
5. Phạm Thị Lan Phong trào yêu n- ớc chống Pháp ở Thái Bình
các b- ớc phát triển , Tạp chí Lịch sử quân sự, số 6 (120),1999.
6. Phạm Thị Lan - Một bức th- của Phan Bội Châu , Tạp chí
Nghiên cứu lịch sử, số 6 (313), 2000.


7. Phạm Thị Lan Báo Thanh niên ng- ời tuyên truyền, cổ động
và tổ chức tập thể , Tạp chí Giáo dục lý luận, Số 5 (tháng 6 /2000).